نگاهی به تعاملات تاجیکستان و ازبکستان

نگاهی به روند مناسبات میان تاجیکستان و ازبکستان مؤید آن است که این دو کشور همسایه که مردمانشان قرن ها در کنار هم زیسته, در درازنای تاریخ, شادی ها و غم ها, شکست ها و پیروزی ها را با هم تجربه کرده, از مشترکات فراوان تاریخی, دینی و فرهنگی برخوردارند, در شرایط کنونی منطقه ای و جهانی در حال تبدیل شدن از شریک به رقیب هستند

نگاهی به روند مناسبات میان تاجیکستان و ازبکستان مؤید آن است که این دو کشور همسایه که مردمانشان قرن ها در کنار هم زیسته، در درازنای تاریخ، شادی ها و غم ها، شکست ها و پیروزی ها را با هم تجربه کرده، از مشترکات فراوان تاریخی، دینی و فرهنگی برخوردارند، در شرایط کنونی منطقه ای و جهانی در حال تبدیل شدن از شریک به رقیب هستند. به گزارش ایران شرقی؛ آن دسته از صاحب نظران، کارشناسان و تحلیلگرانی که این دیدگاه را مطرح می کنند، اشاره بر آن دارند، که موقعیت جغرافیایی تاجیکستان و ازبکستان، همچنین برخورداری این دو کشور از منابع سرشارطبیعی باعث شده است، در محور توجه قدرت ها قرار گیرند. این امر به نوبه خود، رقابت را میان قدرت ها به وجود آورده است و با استفاده از اهرم های مختلف سعی کرده اند نفوذ خود را در دو کشور همسایه برقرار نموده و بر سیاست گذاری آنان تاثیر بگذارند. طرفداران این دیدگاه، هراز گاهی تغییر موضع گیری های تاشکند را تا حدی نتیجه همین رقابت قدرت ها می دانند، که هر کدام به منظور در دایره اهداف خویش قرار دادن رهبران ازبکستان، وعده هایی به آنان می دهند و همان سیاست «تفرقه بیانداز و حکومت کن» را دنبال می کنند. از قرار معلوم روز ۱۳ اکتبر سال ۲۰۰۸ در نشست وزرای خارجه کشورهای عضو اتحادیه اروپا در بروکسل تحریم هایی که پس از حوادث می ۲۰۰۵ نسبت به ازبکستان اعمال مقرر نموده بودند، لغو شد. بدون تردید و اغراق این عمل یک معامله سیاسی میان ازبکستان و اتحادیه اروپا بود.

خروج ازبکستان از اتحادیه اقتصادی اوراسیا اولین گامی بود، که تاشکند در ازای لغو تحریم ها برای کشورهای اروپایی برداشت. بدیهی است، که عضویت در هر سازمانی کشورها را موظف به اجرای یک سری تعهدات خواهد کرد، لذا ازبکستان با خروج از اتحادیه اقتصادی اوراسیا، بنا به تعبیر کارشناسان «دستان خود را باز کرد». یعنی اکنون سران دولت تاشکند استقلال عمل بیشتری به دست آوردند و می توانند از جمله روابط با کشورهای همسایه را همان گونه که خود می خواهند شکل دهند. البته در پشت پرده این موضعگیری ها؛ وعده حمایت هایی که از کشورهای اروپایی گرفته اند قرار دارد. در همین راستا نخستین اقدام ازبکستان در قبال همسایه خود( تاجیکستان) انجام شد. روز ۵ دسامبر سال ۲۰۰۸ ولادیمر ناراف، وزیر امور خارجه ازبکستان طی سخنانی در نشست سازمان امنیت و همکاری اروپا در هلسینکی از برنامه های تاجیکستان در جهت احداث نیروگاه بر روی رودخانه شدیدا انتقاد کرد. وی گفت، اقدامات یک جانبه تاجیکستان و قرقیزستان در تلاش برای تولید نیروی برق از سدهایی که برای ذخیره کردن آب پیش بینی شده اند، به کشورهای «پایین دست آب» میلیون ها دلار خسارت وارد نموده است. ولادیمر ناراف یادآور شد، که در مصوبه سازمان ملل در خصوص بهره برداری از رودخانه های منطقه ای گفته شده است: « دولت های واقع در مجرای رودخانه ها براساس برابری، تمامیت ارضی، منافع مشترک و حسن همجواری همکاری می کنند». اما وزیر خارجه ازبکستان نگفت که کشورش به این دستور سازمان ملل تا چه حد پایبند بوده است. وزیر خارجه ازبکستان در حالی به اقدامات تاجیکستان و قرقیزستان در جهت احداث نیروگاه های برق- آبی که در راستای نیازهای مبرم این دو کشور صورت می گیرد، اعتراض کرد که دو روز قبل، یعنی ۳ دسامبر بوری علی خان اف، رئیس کمیته دولتی محیط زیست این کشور به ساخت نیروگاه راغون (در تاجیکستان) شدیدا اعتراض نمود.

این مقام ازبک در کنفرانسی که در عشق آباد در قالب اتحادیه اروپا- آسیای مرکزی برگزار گردید، دعوت کرد، که احداث نیروگاه راغون توسط کارشناسان مستقل بین المللی مورد بررسی قرار گیرد. بوری علی خان اف از آن جهت ابراز نگرانی کرد، که محل احداث نیروگاه راغون در گسل زلزله واقع شده و تهدیدی برای مردمان منطقه محسوب می شود. نمایندگان تاجیکستان و قرقیزستان تلاش نمودند، با ارائه شواهد و دلایل بی پایه بودن ادعاهای مقام ازبک را ثابت کنند، اما حمایت های گسترده نهادها و نمایندگان کشورهای اروپایی شرکت کننده در نشست عشق آباد از مواضع ازبکستان، این تلاش ها را بی اثر کرد. در این کنفرانس نمایندگان وزارت محیط زیست ایتالیا و وزارت خارجه آلمان، ریاست دفتر آسیای مرکزی اتحادیه اروپا و نماینده فرانسه به طور قاطع از ازبکستان حمایت نمودند و تاکید کردند، که هر اقدامی در این زمینه(ساخت نیروگاه) باید با در نظر گرفتن منافع جمعیت ۵۰ میلیونی آسیای مرکزی انجام شود. به خودی خود معلوم است که چنین موضع گیری هایی نتایج همان معامله سیاسی است که روز ۱۳ اکتبر سال ۲۰۰۸ در بروکسل میان مقامات ازبکستان و اتحادیه اروپا انجام شد. زیرا نگاهی به گذشته نه چندان دور نشان می دهد، که ابتکار ساخت نیروگاه راغون به خود ازبکستان بر می گردد. برای نخستین بار در سال ۱۹۷۸ ( ۳۰ سال قبل) پژوهشگاه «گیردروپرایکت» تاشکند طرح احداث نیروگاه راغون در تاجیکستان را ارائه نمود. در سال ۱۹۹۰ پژوهشگاه دیگر تاشکند موسوم به «سریدازگیپرایکت» بار دیگر بر ضرورت ساخت نیروگاه راغون تاکید کرد. اما، امروز همان گونه که ارزیابی های کارشناسی نشان می دهند، موضع گیری ها و سیاست ها تغییر کرده اند. اکنون ازبکستان با همسایگان خود (تاجیکستان و قرقیزستان) نه همانند «جمهوری های برادر و برابر»، بلکه به مانند کشورهای کوچک تر از خود برخورد می کند. مسدود کردن تمامی گذرگاه های مرزی با تاجیکستان از ۱ تا ۶ دسامبر بدون اطلاع قبلی؛ اقدامی بود، که در چارچوب چنین برخوردهای ازبکستان با همسایگان صورت گرفت. کارشناسان این رفتار را نوعی قدرت نمایی تاشکند ارزیابی کردند. این انتظار جای دارد که در پس منظر وعده های غرب، شاهد اقدامات جدید تاشکند در راستای امتیازدهی به آمریکا و اروپا باشیم. احتمال می رود، که در ادامه این روند ازبکستان عضویت خود در پیمان امنیت جمعی را لغو کند. با این حال گروهی از صاحب نظران معتقدند، که سردی روابط میان ازبکستان و تاجیکستان ریشه در رابطه شخصی رؤسای جمهوری دو کشور دارد. به باور طرفداران این دیدگاه، اسلام کریم اف که مدعی است، با کمک و پشتیبانی او امام علی رحمان بر سر قدرت قرار گرفته است، از آن ناراحت است، که رئیس جمهوری تاجیکستان در سیاست های خویش مسکو را بر تاشکند ترجیح داده است. البته در این میان برخی مسائل دیگر نیز مطرح می شوند که به مناسبات شخصی دو رئیس جمهور بر می گردد. با توجه به این، ازبکستان تلاش کرده است از هر راه ممکن تاجیکستان را در وابستگی خویش نگه دارد. این وابستگی ها در بخش تامین انرژی و راههای ارتباطی نمود یافته اند و ازبکستان این اهرم ها را به دلخواه به کار گرفته است. با این رویکرد، سوال این است که از سردی روابط میان دو کشور همسایه چه کسی سود خواهد برد؟ این نکته مسلم است که چنین وضعی به هیچ وجه به نفع مردمان دو کشور نیست. ظاهر قضیه گویای آن است که فعلا ازبکستان موفق است، اما به امید وعده های دولت های فرامنطقه ای بریدن از همسایگان و شرکای دیرینه خود به نفع هیچ کشوری نبوده است. به حال خود گذاشتن گرجستان در جنگ با روسیه، میزان صدق وعده های غرب را به نمایش گذاشت.