در مکتب پدر

گفت و گو با همایون شجریان

فروتنی با آن که فضیلت به شمار می‌آید ولی می‌توان به آفت هنرمند هم تبدیل شود، وقتی قرار باشد برای خیل مخاطبانت که آدم‌های سمج و گریبانگیر هم در میانشان کم نیست وقت بگذاری، درها باز باشد، تلفن‌ها بی‌پاسخ نماند و مردم‌داری و مدارا بشود مرام تو، دیگر برای کار حرفه‌ای و ممارست و احیاناً ریاضت چه فرصتی باقی می‌ماند؟ تازه فکر می‌کنی کار تواضع دست آخر به کجا می‌کشد؟ به تفاخر؟ به بزرگی؟ نه، آخر کار در چشم جماعت خوار و بی‌مقدار می‌شوی. پس نتیجه می‌گیریم که خوب نیست آدم همیشه و همه‌جا در دسترس باشد.

«همایون شجریان» افتادگی دلپذیری دارد. فرونتی‌اش البته توام با زمین‌خوردگی ریاکارانه نیست. وقتی مثلاً در مورد تجربه کاری با آهنگسازی جوان‌تر از خودش صحبت می‌کند، می‌بینی از آن رندی رایج ناخوشایند خیلی از هنرمندان، خبری نیست. در میانه گفت‌وگو وقتی به او گفتیم پس کی همایون شجریان مسیر شخصی و مستقل خود را آغاز می‌کند، صادقانه گفت که مقیم کوی و مکتب پدر است و قرار نیست به تشویق تماشاچیان، آموزه‌هایش را بگذارد و صرفاً به قصد تنوع و تفاوت، احوال بگرداند.

رفته‌ بودیم که گفت‌وگو کنیم بی‌تکلف و با خودمان قرار گذاشته بودیم که اگر طرف حکیم جامع‌الاطراف بود و کلماتی محیر‌العقول بر لب می‌راند، قید مصاحبه را بزنیم و برگردیم. به بوی مشمئز کننده‌ی تملق هم که به حد آکندگی در هوا حضور دارد، نمی‌خواستیم چیزی اضافه کنیم ولی در مقدمه‌ای نسبتاً بلند به مذهب منسوخ ادب و فروتنی و یکی از پیروان نادر آن ادای احترام کردیم. چراکه ما «ز ره بازپس ماندگان» همچنان در حسرت آنیم که هنرمند ادبش را از دولتش دوست‌تر بدارد.

همایون شجریان با گروه دستانبه صحنه می‌رود. همکاری شجریان با دستان که یکی از گروه‌های برجسته‌ی موسیقی ایرانی است، می‌تواند به تولید اثری حرفه‌ای و شنیدنی بیانجامد.

▪ قرار است با گروه «دستان» برای اولین بار به روی صحنه بروید، چطور شد همکاری با دستان را انتخاب کردید؟ به هرحال همکاری با گروه دستان با توجه به پراکندگی جغرافیایی محل سکونت اعضای آن دشواری‌های خاصی دارد...

ـ ارتباط من با گروه دستان از طریق آقای «فرجپوری» که از دوستان قدیمی و هنرمند شناخته‌شده‌ای هستند شکل گرفت و قرار شد کنسرت‌هایی را خارج از ایران برگزار کنیم. البته با توجه به این که هم من با پدر کنسرت‌ داشتم و هم گروه دستان برنامه‌های مختلفی را در اروپا و آمریکا داشتند، زمان دقیقی را برای کنسرت مشخص نکردیم. تا این‌که ۶-۷ ماه پیش، صحبت‌ها شکل جدی‌تری به خود گرفت و آقای «متبسم» در خارج از ایران کارهای هماهنگی با برگزارکنندگان و سالن‌ها را دنبال کردند. طی این مدت به‌کمک دوستان قطعاتی را آماده کردیم که البته هنوز هم این هم‌فکری‌ها ادامه دارد. این ارتباطات بیشتر از طریق تلفن و ایمیل صورت می‌گیرد. از سوی دیگر آهنگسازی یکی از بخش‌های کنسرت به عهده‌ی آقای فرجپوری است و از آنجایی که ایشان در ایران هستند، مشکلی در زمینه‌ی مرور و کار بر روی آهنگ‌ها نداریم. آهنگسازی بخش دیگر را آقای متبسم انجام می‌دهند. ایشان کارهایشان را برای من فرستاده‌اند و من درحال کار بر روی آنها هستم که طبیعتاً نظراتم را به ایشان منتقل می‌کنم. فکر می‌کنم به اندازه‌ی کافی زمان داریم که بتوانیم کار را به سطح مطلوب برسانیم.

▪ از شما تا کنون ۵ آلبوم منتشر شده ولی این اولین کنسرت شما به‌عنوان خواننده خواهد بود. در ایران خواننده در کنسرت‌ها نقش ویژه‌ای دارد و حتی کنسرتی که بدون خواننده برگزار شود، دید متفاوتی را در مخاطبان ایجاد می‌کند. از طرفی اعضای گروه دستان اصولاً نگاه ویژه‌ای به موسیقی سازی‌ دارند و می‌توان گفت که برخورد آنها با این گونه از موسیقی یکی از شخصیت‌های کلیدی ‌گروه دستان را شکل داده است. با این حساب آیا برای شما که برای اولین بار به‌عنوان خواننده روی سن می‌روید، حساسیت خاصی وجود دارد؟

ـ این کنسرت به عنوان اولین اجرای مستقل صد در صد حساسیت ویژه‌ای برای من دارد. من تا کنون با پدر به‌روی صحنه می‌رفتم و در آواز همراهی‌شان می‌کردم و هیچ‌وقت به‌طور مستقل نمی‌خواندم که بخواهم یک برنامه را با آواز اداره کنم. قضیه کاملاً فرق دارد، من دیگر روی صحنه پشتوانه‌ی پدرم‌ را ندارم. خودم هستم و خودم. به‌همین خاطر باید خود را به بالاترین سطح آمادگی برسانم و بتوانم صحنه را اداره کنم تا برنامه‌ای اجرا کنیم که جذابیت داشته‌باشد و مردم راضی از سالن‌ها بیرون بروند. خوشبختانه توانایی گروه دستان باعث قوت بخشیدن به کار من می‌شود.

با گروه دستان، پشتم قرص است. این گروه، همان‌طور که گفتید، هم توانایی اجرای قطعات سازی یا بی‌کلام را دارند و هم تصنیف‌ها و آوازها را به خوبی اجرا می کنند که من می‌توانم وظیفه آواز را در این بخش به عهده داشته‌باشم. من معتقدم می‌شود ترکیب خوبی از دو بخش بی‌کلام و باکلام درست کرد. در صحبت‌هایی هم که داشتیم، قرار بر این شد که توازنی در این کار به وجود بیاوریم. در حقیقت نمی‌خواهیم سنگینی کنسرت، رو به موسیقی باکلام و آواز باشد، بلکه می‌خواهیم توازنی بین بخش آوازی و سازی وجود داشته باشد تا هم قطعات بی‌کلام بتواند بخش درخشان و جذابی باشد و هم بخش باکلام. منتها این‌ دو بخش باید با هم ارتباط قوی داشته باشند و مکمل هم در یک برنامه باشند.

▪ قطعاً تجربه با دستان شروع خوبی برای اجرای صحنه‌ای خواهد بود، چراکه دستان یک گروه مهم و حرفه‌ای است که با خوانندگان متفاوتی هم کار کرده؛ اما آیا شما ارتباط حسی هم با کار و آثار گروه دستان دارید و احساس می‌کنید می‌توانید با آنها راحت و خوب کار کنید؟

ـ بله. صد در صد. چون با شناختی که از شخصیت تک‌تک این افراد دارم و به حرفه‌ای بودنشان اطمینان دارم، می‌دانم که تجربه‌ی خوبی خواهد بود. همدلی هم باید در حین تمرینات ایجاد شود و ادامه یابد و تا کنسرت کامل شود. حال چقدر در ایجاد این همدلی موفق خواهیم بود، بستگی به جمع دارد. ببینید، من می‌توانستم برای کنسرت اول خیلی زودتر اقدام کنم، ولی دوست داشتم از جایی محکم و زمانی مناسب شروع کنم. الان احساس می‌کنم که شرایط مهیا است. به نظر من گروه دستان انتخاب خیلی خوبی است که بتوانم اولین اجرایم را با آنها داشته‌باشم، چون گروه دستان خودشان وزنه‌ای هستند و اینجا من هستم که باید کارم را درست انجام بدهم. این شرایط با وقتی که شما به‌عنوان نوازنده‌ای روی صحنه قرار می‌گیرید که باید صحنه را اداره کنید و حتی نگران نوازنده‌های دیگر هم باشید، تفاوت دارد. اعضای گروه دستان هرکدام درعین حال که تکنواز هستند، درگروه‌نوازی نیز حرف‌های بسیاری برای گفتن دارند. نوازندگان سازهای کوبه‌ای، آقای حدادی و آقای سامانی نیز کارشان عالی و جذاب است. اینها از ویژگی‌های مثبت مجموعه است.

▪ تسلط نوازندگان گروه دستان که شما به آن اشاره کردید در مقابل جریان غالب موجود در موسیقی کشور که همان بحث خواننده‌سالاری است، قرار دارد. شما در این باره چه نظری دارید، آیا فکر می‌کنید خواننده‌محوری تا این حد لازم است؟

ـ نه. اصلاً. یک گروه‌، مجموعه‌ای هستند که با هم تلاش می‌کنند اما متاسفانه این اتفاق در ایران افتاده که خواننده مورد توجه است، شاید به‌خاطر شعر، یا حنجره که صدای طبیعی است. علتش برای من واضح نیست، چون خودم این احساس را ندارم. من همان‌قدر که از ساز لذت می‌برم از آواز هم می‌برم. حتی گاهی - مثلاً‌ در چهارمضراب - از ساز بیشتر لذت می‌برم. در بعضی گروه‌ها خواننده یا نوازنده یکی بر دیگری برتری دارد، در آن صورت است که این بحث پیش می‌آید. اما وقتی در یک گروه هر دو بخش، هم‌وزن و هم‌سنگ پیش می‌روند، همه‌ی اینها جذابیت خود را دارند. البته گاهی یک خواننده آن قدر محبوب می‌شود که تمامی توجهات به سوی اوست. مثلاً در کنسرت‌هایی که با پدر داریم، گاهی خود او از اینکه کانون توجه است، معذب می‌شود.

من در آلبوم‌های خودم هرجا احساس کنم یک بخش آوازی و یا سازی زیاد است، آن را تغییر می‌دهم. من معتقدم که شنونده باید تمام آلبوم را با علاقه دنبال کند و احساس خستگی نکند، البته منظورشنونده‌ای است که همه‌ی کار را دوست دارد، نه شنونده‌ای که فقط تصنیف دوست دارد و یا آواز. برای همین گاهی پیش می‌آید که بعد از ضبط و با وجود تمامی زحمات و هزینه‌های انجام شده، فکر می‌کنم که توازن برقرار نیست وباید تغییراتی صورت بگیرد. ماجرا مثل دوز دارو است که کم و زیاد شدنش اذیت‌کننده است.

▪ در کار اولتان با «محمدجواد ضرابیان» از شما توقع می‌رفت که گام نخست را محکم‌ بردارید، این توقع شاید از اعضای خانواده‌ی شجریان بیشتر باشد، چون الگوی خیلی خوبی داشته‌اند و با این الگو رقابت می‌کنند. اما در مجموعه ۵ آلبوم شما فضاهای متفاوتی ارایه شده که شاید عدم یکدستی، آثار را از الگوی ذهنی شنونده دور می‌کند...

ـ به نظر من کار نسیم وصل قدم محکم و موثری برای من بود و در آن کار به منظور خود رسیدم. جناب آقای ضرابیان و من قصد داشتیم کاری را ارایه کنیم که در قدم اول بتوانیم هم مخاطب عام و هم خاص و بیشتر جوانان، بخصوص آنهایی که از موسیقی اصیل به دور هستند و توجه‌ای به آن ندارند و صرفاً به موسیقی پاپ علاقه‌مندند را جذب کنیم و فکر می‌کنم موفق هم شدیم. من می‌خواستم از این فرصت که خواننده‌ای از نسل آنها هستم استفاده کنم و آنها را دعوت به شنیدن موسیقی اصیل کنم، چرا که فکر می‌کردم شاید از زبان یک هم‌نسل بهتر پذیرای آن باشند. برای همین منظور این فرم را انتخاب و تجربه کردیم. در مورد کارهای خودم باید بگویم که به عمد کارها را یکدست انتخاب نکردم. چون دوست دارم فضاهای مختلفی را تجربه کنم. فکر می‌کنم درست نیست که در یک نقطه بمانم و فکر کنم که فلان سبک خوب است و فقط آن را ادامه بدهم و از تجربه کردن بترسم.

من کار آهنگسازان مختلف را گوش می‌کنم و اگر به سلیقه‌ی خودم نزدیک باشد، با آنها کار می‌کنم. از بزرگترین خوانندگان و آهنگسازان دنیا تا کسانی که آماتور هستند، همیشه همه‌ی کارهایشان درجه یک نیست. به هرحال همه بالا و پایین دارند، همیشه همه‌ی آثار یک هنرمند کاملاً خوب نیست. چند وقت پیش با یکی از دوستان صحبت می‌کردیم که یک هنرمند یا به طور کلی کسی که کارش می‌تواند مورد توجه قرار بگیرد و نامش نزد مردم ماندگار شود، شخصی است که بتواند هم عام را داشته باشد و هم خاص را. هیچ اشکالی ندارد اگر کسی فقط برای خواص کار کند یا فقط برای عوام، این تنوع را جامعه لازم دارد. ولی کسی که در آهنگسازی، تکنوازی، خوانندگی، نقاشی یا شعر اسطوره می‌شود، کسی است که اثرش مورد توجه هم خواص قرار گرفته و هم عوام. یعنی اگر یکی از این دو تا را نداشته باشد، آن شخص محدود می‌شود.

▪ مساله‌ی گستردگی مخاطبان که شما به آن اشاره کردید، مساله‌ای بسیار مهمی‌است که باید به آن توجه ویژه داشت. «صاحب قابوس‌نامه» می‌گوید: «شعر از برای مردمان گویند نه از برای دل خود» این را می‌توان به موسیقی هم تعمیم داد. اگر شما کاری بکنید، که مخاطب خاص داشته باشد، آن کار در یک پیله‌ی بسته قرار می‌گیرد، مخاطبانتان ریزش پیدا می‌کنند و عملاً امکان نقد و بررسی از بین می‌رود و ممکن است به لحاظ کیفی هم افت پیدا کند. چیزی که گفتید و به آن اعتقاد دارید، ایده‌ی خوبی است، ولی مرز خیلی دشواری دارد. چطور می‌شود این مرز را حفظ کرد؟ چطور می‌شود هم مخاطب خاص را راضی کرد و هم مخاطب عام را؟

ـ صرفاً نباید به یک سو متمایل شد. مثلاً اینکه کسی برود دنبال مخاطب عام که منفعت مالی دارد یا افراد بیشتری او را بشناسند، یا برود سراغ مخاطب خاص که بگوید من کار فاخری انجام می‌دهم. خیلی‌ها ترجیح می‌دهند تمام تمرکزشان را روی تخصص خود بگذارند و سراغ بخش دیگری هم نمی‌روند. یک نفر که محقق است، ارزشش کم از دیگران نیست. او کارهایی می‌کند که از توان من و شما خارج است و ما می‌توانیم از کارهای او خیلی استفاده کنیم و حتی مدیون او باشیم. او محقق است و نامش خیلی جاها نیست و فقط خواص او را می‌شناسند.

اما در موسیقی‌ای که من در مکتب پدر آموزش دیده‌ام و ادامه می‌دهم، فرمی ارایه شده که به دل عوام هم می‌نشیند در صورتی که ممکن است حتی معنی شعر را هم ندانند. پدرم آواز نمی‌خواند که فقط تکنیک آواز را نشان بدهد و معنی شعر و حال و هوای آن را در نظر نگیرد تا کسی هم که بشنود بگوید چه خوب چه‌چه می زند. بلکه او این ابزار، صدا و دانشی که دارد را برای روح دادن به حرفش و به دل نشاندن آن به خدمت می‌گیرد. شنونده با شعر سریع‌تر ارتباط برقرار می‌کند، مثلاً کسی با دودانگ می‌خواند ولی آن‌قدر زیبا شعر را اجرا می‌کند که آن شعر و حال و هوای آن همیشه در ذهن شنونده باقی‌ می‌ماند و فراموش می‌شود که چه صدایی بود، چه تونالیته‌ای داشت، اوج می‌خواند، چه‌ تحریر و یا تکنیکی داشت. حتی شنونده‌ی خاص هم می‌گوید که او چه خوب می‌خواند، این دودانگ صدای او به صد شش‌دانگ نادرست می‌ارزد. شاعر هم تایید می‌کند و می‌گوید او شعر مرا خراب نکرد.

▪ «محمدرضا شجریان» در جایی گفته‌اند که شما در شرایط سنی یکسان نسبت به ایشان در موقعیت بهتری هستید. چون از کودکی در محضر معلمی چون شجریان آموخته‌اید. فکر می‌کنم اوایل دهه‌ی پنجاه که آقای شجریان در شرایط سنی امروز شما بوده‌اند، دوره‌ای است که هنرمندانی مثل «پایور»، «شهناز» و «کسایی» حضور داشتند و از سوی دیگر «لطفی»، «علیزاده» و «مشکاتیان» درخشش خود را آغاز کرده بودند. شما در این باره چه فکر می‌کنید؟

ـ شرایط آن دوران شرایط خاصی بوده و ما دیگر نام‌هایی که شما به آن اشاره کردید و بسیاری دیگر را امروز نمی‌بینیم. هرکدام از این بزرگان برای خود وزنه‌ای بودند. اغلب ایشان هم که در قید حیات هستند، سرمایه‌ی موسیقی هستند. اکنون هم که به چنین معانی‌ای فکر کنیم، می‌بینیم چقدر از این معانی دوریم و چقدر وجودشان مغتنم است. من فکر می‌کنم دیگر آن آدم‌ها به آن شکل نیستند، چون دیگر زندگی شکلش عوض شده‌. تکنولوژی، ریتم جامعه و تمام مجموعه‌ای که زندگی امروز را تشکیل داده، تاثیر خودش را گذاشته و باعث شده که حال و هوا و فضای آن موقع دیگر وجود نداشته باشد. حتی آن موقع، شکل به‌وجود آوردن یک اثر هم فرق می‌کرد.

هنرمندان دور هم می‌نشستند و ارتباطشان به‌گونه‌ای بوده که بهتر می‌توانستند با هم کار کنند، هم‌نفس، هم‌دل و هم‌نظر شوند و زندگی کنند و در آخر اثری را با هم خلق کنند. امروزه دیگر این‌طور نیست، مثلاً برایمان سی‌دی می‌فرستند که گوش کنیم و نظرمان را بدهیم، دیگر ارتباطات به آن شکل وجود ندارد و کارها و گرفتاری‌ها نمی‌گذارد آن فضاها تکرار شود.

اما از این جهت که آن اساتید تجربه‌هایی را با مشقت و با امکانات آن روز به‌دست آوردند و پروراندند و امروزه راحت‌تر می‌توان آن را به دست آورد، خیلی خوب است. نسل امروز می‌تواند تمام آنها را یک‌جاداشته باشد. ولی از جهتی دیگر، آن هم‌نفس شدن با استاد دیگر از بین رفته. آن زمان این‌گونه بود که شاگرد و استاد و حتی دو نفری که می‌خواستند با هم کارکنند، واقعاً یک زندگی مشترک داشتند. شاگردها خدمت استاد می‌رفتند، با هم حشر و نشر داشتند. ولی امروزه هم استاد گرفتار است و هم شاگرد و فقط به درس گرفتن اکتفا می‌شود. شاگرد از روی نوار و سی‌دی موسیقی را می‌آموزد.

▪ تفاوت این دو نسل را در چه چیزهایی می‌بینید؟

ـ شاید بتوان گفت میان نسل جدید سردرگمی وجود دارد. هم‌نسلان من اصرار دارند کارهای جدید انجام دهند اما چون هنوز به آن مرحله نرسیده‌اند، دچار سردرگمی می‌شوند تا حدی که آن کار تنزل می‌کند. ببینید، در موسیقی ما بخش تکنوازی محور است. تفاوت اصلی که نسل جدید با نسل قبل دارد، این است که امروزه کمتر تکنواز خوب می‌بینیم.

درحالی که در گروه‌نوازی بسیار قوی و باتکنیک‌ هستند و از نسل قبل چیزی کم ندارند و حتی گاهی سر هستند. اما بحث تکنوازی یا اداره‌ی صحنه که پیش می‌آید، می‌بینیم که هنوز باید خیلی پخته‌تر شوند. شاید این نسل با گذر زمان بتواند خودش را تکمیل کند و به سطح مطلوب برساند. امروزه در نسل خودم کمترند کسانی‌که هم تکنواز خوبی باشند و هم گروه‌نوازخوب. شاید هم خیلی به‌دنبالش نمی‌روند. من با هرکدام از دوستان که صحبت می‌کنم - البته نه این‌که قصد نصیحت داشته باشم- همیشه افسوس می‌خورم، مثلاً می‌گویم تکنیکت عالی است اما وقتی ساز می‌زنی و آواز می‌خوانم، تو ریتم مرا متوجه نمی‌شوی. باید ریتم آواز مرا پیدا کنی و حفظش کنی. بعضی وقت‌ها هم جمله‌بندی‌ها ناقص است. شاید امروزه به اینها زیاد توجه نمی‌کنند، در گذشته خیلی مهم بود که جمله‌ها و موتیف‌‌ها چه باشد و آن را پرورش می‌دادند. مخصوصاً در مکتب اصفهان همین پروراندن موتیف‌ها و جواب آوازها خیلی اهمیت داشت. پدر خاطره‌ای تعریف می‌کنند: «یک‌بار استاد شهناز جواب آوازی داد که من فهمیدم باید شعر را آن‌گونه می‌خواندم، یعنی وقتی شعر را ‌خواندم، تاکیدی روی کلمه‌ای گذاشتم که معنی آن را تغییر داد، اما آقای شهناز طوری آن ملودی را نواخت که من وزن درست خوانش شعر را فهمیدم.» در این‌جاست که تکنواز به خواننده یادآوری می‌کند.

مسعود صالحی و بهرنگ تنکابنی

---