وقتی پرده چشم پیر می شود

گفت و گو با دکتر احمد میرشاهی درباره دژنرسانس ماکولا یا استحاله لکه زرد

لکه زرد یا ماکولا حساس‏ترین قسمت شبکیه چشم به نور است و از سلول‏های استوانه‌ای و مخروطی‌شکل زیادی تشکیل شده است. این سلول‏ها نوری که از محیط وارد چشم می‏شود، می‏گیرند، آن را به جریان الکتریکی تبدیل می‏کنند و به مغز می‏فرستند...

گاهی در اثر عواملی مانند افزایش سن، تغییراتی در این ناحیه ایجاد می‌شود که بینایی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و فرد دیگر نمی‌تواند به خوبی ببیند. به این حالت دژنرسانس ماکولایا «پیری پرده‌چشم» می‏گویند که بیشتر در افراد بالای ۴۵ سال دیده می‌شود. برای آشنایی با این بیماری چشمی، با دکتر احمد میرشاهی، جراح و متخصص چشم، فوق‌تخصص شبکیه و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران گفت‌وگو کرده‌ایم.

▪ آقای دکتر! به جز افزایش سن، چه عوامل دیگری در ایجاد این بیماری چشمی نقش دارند؟

عوامل ژنتیکی می‌توانند باعث ایجاد این بیماری شوند. البته عوامل دیگری هم باعث تشدید بیماری می‌شوند که از مهم‌ترین آنها می‌توان به مصرف سیگار اشاره‌کرد. همچنین افراد بالای ۷۵ سال سن، افراد چاق، کسانی که رژیم‌غذایی نامناسب و چربی خون بالا دارند، بیماران قلبی-عروقی، افراد دوربین، کسانی که رنگ چشم‌هایشان روشن‌تر از حد معمول است و افرادی که طولانی‌مدت در معرض تابش مستقیم آفتاب قرار دارند، بیشتر از سایرین در معرض خطر ابتلا به این بیماری هستند.

▪ میزان شیوع این بیماری در ایران و در دنیا چقدر است؟

این بیماری به‌خصوص در جوامع صنعتی شیوع زیادی دارد؛ به‌طوری که شایع‌ترین علت نابینایی غیرقابل‌برگشت در این جوامع محسوب می‌شود. مثلا در کشوری مانند آمریکا، حدود یک میلیون و هشتصد هزار نفر به نوع شدید این بیماری مبتلا هستند که آمار تقریبا بالایی است. شیوع این بیماری در کشور ما هم زیاد است ضمن اینکه سن ابتلای بیماران هم به دلیل شیوه زندگی ماشینی، افزایش چاقی و استعمال دخانیات کاهش یافته است. متاسفانه آمار دقیقی از مبتلایان به این بیماری در ایران نداریم اما حدود ۷ درصد در بیماران ۶۵ سال به بالا و ۲۰ درصد در سنین ۷۵ سال به بالا دیده می‌­شود.

▪ بیشتر در خانم‌ها دیده می‌شود یا در‌ آقایان؟

در خانم­‌ها شیوع آن کمی بیشتر است.

▪ بیماری پیری پرده‌چشم چه علایمی دارد؟

مهم‌ترین علامتی که بیماران معمولا از آن شکایت می‌کنند، تاری‌دید است که در قسمت مرکزی دید بیشتر و در اطراف آن کمتر است. به‌طوری که بیمار می‌گوید وقتی مستقیم به فردی نگاه می‌کنم، چهره او را نمی‌بینم ولی منظره اطراف صورتش را می‌توانم ببینم. این مشکل باعث می‌شود دید دقیق بیماران کاهش یابد، در نتیجه نتوانند بسیاری از کارهایشان مانند رانندگی، خواندن و نوشتن، فعالیت‌های دقیق روزمره و... را انجام دهند.

▪ آیا امکان تشخیص زودرس وجود دارد؟

بله، با معاینه‌های سالیانه‏ای که افراد بالای ۵۰سال انجام می‌دهند، می‌توان به وجود این بیماری پی برد و از پیشرفت آن جلوگیری‌کرد. به همین دلیل توصیه می‌کنم تمام افراد بالاتر از ۴۵ تا ۵۰ سال به‌خصوص افرادی که زمینه این بیماری را در خانواده‌‌شان داشته‌‌اند یا دارند، سالی یک بار به متخصص چشم مراجعه کنند تا معاینه و بررسی شوند.

▪ سیر بیماری چگونه است؟

بیماری مرحله خشک و مرطوب دارد. در اوایل بیماری یا در مرحله خشک، معمولا دید بیمار کاهش زیادی ندارد و معمولا با تشخیص به موقع، رژیم‌غذایی مناسب، ورزش و استفاده از مکمل‌های دارویی می‌توان به بیماران کمک کرد. وقتی بیماری پیشرفت کند، وارد مرحله مرطوب می‌شود. در مرحله مرطوب، خون و ترشحات چربی زیر شبکیه جمع می‌شود و شبکیه را از حالت خشک خارج می‏کنند. به همین دلیل به این مرحله، مرطوب می‏گویند. قبل از این مرحله در سطح شبکیه خونریزی‌ای وجود ندارد و چربی‌ای زیر آن جمع نشده‌است. در مرحله مرطوب، دید بسیار کاهش می‌یابد و بیمار احساس می‌کند اشیاء را کج و معوج یا درهم‌ریخته می‌بیند. در این مرحله ممکن است روی سطح شبکیه خونریزی هم دیده شود. درمان‌های این مرحله تخصصی‌تر است مانند تزریق‌های داخل چشمی برخی داروها که مهم‌ترین آنها «آواستین» نام دارد، لیزردرمانی و... که هزینه‌بر هستند. به همین دلیل در این بیماری هم مانند سایر بیماری‌ها، پیشگیری مقدم بر درمان است و اگر بیمار در مرحله خشک به پزشک مراجعه کند. می‌توان تا حد زیادی به او کمک کرد.

▪ آیا این بیماری در هر دو چشم ایجاد می‌شود؟

بیماری اغلب در هر دو چشم وجود دارد، اما ممکن‌است در یک چشم پیشرفته‌تر از چشم دیگر باشد؛ مثلا در بیشتر موارد، یک چشم در مرحله خشک قرار دارد و چشم دیگر در مرحله مرطوب. در این افراد احتمال اینکه چشمی که در مرحله خشک قرار دارد وارد مرحله مرطوب شود، بسیار بیشتر است.

▪ برای پیشگیری از ابتلا به این بیماری چه باید کرد؟

یکی از عمده‌ترین راه‌های پیشگیری که امروزه بر آن تاکید می‌شود، علاوه بر قطع مصرف سیگار، داشتن رژیم‌غذایی مناسب، ورزش مداوم و مصرف مکمل‌های دارویی است زیرا مشخص شده بسیاری از مواد دارویی می‌توانند در کنار رژیم‌غذایی به تغذیه لکه‌زرد کمک کنند. درواقع این مواد متابولیسم و سوخت‌وساز سلول‌های موجود در لکه‌زرد شبکیه را بهبود می‌بخشند و کمک می‌کنند سلول‌ها دچار پیری زودرس نشوند و بیماری به سمت مرحله مرطوب پیش نرود. مصرف مکمل‌ها باعث می‌شود احتمال تبدیل نوع خشک بیماری به نوع مرطوب آن ۲۵ درصد کاهش پیدا کند که رقم بسیار بالایی است.

▪ پس تغذیه مناسب می‌تواند نقش مهمی در پیشگیری از ابتلا به بیماری هم داشته باشد؟

بله، به همین دلیل همیشه توصیه می‌کنیم سبزی‌هایی با برگ‌سبز تیره مانند اسفناج، کلم‌بروکلی و... بیشتر مصرف شود. این سبزی‌ها مقدار زیادی ریزمغذی دارند که در جلوگیری از استحاله لکه‌زرد بسیار مفید است. وقتی بیماری در مرحله خشک قرار دارد، بیمار مجبور است مقادیر زیادی از ریزمغذی‌ها مانند ویتامین A، C، E، لوتئین، امگا۳ و... دریافت کند که دریافت همه آنها از راه مصرف موادغذایی امکان‌پذیر نیست. از طرفی میزان ترکیب‌هایی مانند لوتئین، ویتامین‌های E و C در رژیم‌های غذایی معمول آنقدر نیست که برای درمان لکه‌زرد کافی باشد. در نتیجه مصرف مکمل‌های دارویی به کسانی که در مرحله خشک بیماری هستند، توصیه می‌شود. علت دیگری که به مصرف برخی از این مکمل‌ها اصرار می‌شود، این است که خوردن زیاد بعضی موادغذایی مانند انواع ماهی‏ها که سرشار از امگا۳ هستند، به دلیل آلودگی وسیعی که دریاها با برخی موادشیمیایی به‌خصوص جیوه پیدا کرده‌اند، زیانبار است. به همین دلیل مصرف بسیاری از ماهی‌‌ها برای کودکان و زنان باردار به دلیل احتمال مسمومیت با جیوه، ممنوع است، اما مکمل‌ها حاوی امگا۳ هستند بدون آنکه جیوه و مواد زائد دیگری در آنها وجود داشته باشد بنابراین مصرف آنها می‌تواند بدون ایجاد مسمومیت با یک فلز سنگین، کمک‌کننده هم باشد.

▪ میزان هریک از این مواد چقدر باید باشد؟

فرمولاسیون‌های متفاوتی برای این مواد وجود دارد ولی در مهم‌ترین و بزرگ‌ترین مطالعه‌ای که در آمریکا انجام شد، مقادیر لازم هر کدام از ویتامین‌ها مشخص شده است؛ مثلا ویتامین C موجود در این مکمل‌ها باید ۵۰۰ میلی‌گرم، ویتامین E ۴۰۰ واحد و میزان کاروتن یا بتاکاروتن در حد ۱۵۰۰ واحد باشد. خوشبختانه این میزان‌ها در برخی مکمل‌های دارویی که در ایران هم وجود دارند، رعایت شده است و این مکمل‌ها را برای بیماران تجویز می‌کنیم.

▪ میزان مصرف روزانه لوتئین و امگا۳ چقدر باید باشد؟

میزان لوتئین آن ۱۰ میلی­ گرم و میزان زیزانتین آن ۲ میلی­ گرم است ولی این میزان در فرمولاسیون‌های مختلف تغییر می‌کند. مثلا لوتئین‌های متفاوتی در مکمل‌های مختلف وجود دارند که میزان جذب آنها مثل هم نیست ولی معمولا حدود ۹۰-۸۰ درصد میزانی که روی بسته‌ها نوشته‌ شده، جذب بدن می‌شود. پس این پزشک است که تشخیص می‌دهد بیمارش از کدام یک از مکمل‌ها استفاده کند. نکته بسیار مهم درمورد مصرف مکمل‏های حاوی بتاکاروتن این است که این ماده احتمال به وجود آمدن سرطان ریه را در افرادی که سیگاری هستند یا به‌ تازگی مصرف سیگار را کنار گذاشته‌اند، افزایش می‌دهد بنابراین افراد سیگاری باید مکمل‌هایی مصرف کنند که فاقد بتاکاروتن است.

▪ مکمل‌ها باید حتما زیر نظر پزشک مصرف شوند؟

بله، زیرا مصرف بیش از حد ویتامین‌ها هم می‌تواند مسمومیت ایجاد کند؛ مثلا مصرف زیاد ویتامین C باعث بروز سنگ کلیه می‌شود یا در بعضی مطالعه‌ها نشان داده شده مصرف بیش از حد ویتامین E ممکن است در مردها باعث بروز سرطان پروستات شود. مصرف زیاد امگا۳ هم عوارضی مانند دردهای استخوانی، ناراحتی‌های گوارشی و... به دنبال دارد بنابراین باید دوز آنها را پزشک تعیین کند.

▪ درمان‌ها باعث بهبود وضعیت بینایی می‌شود یا فقط بینایی فعلی را حفظ می‌کند؟

در حال حاضر هدف ما از درمان این است که بینایی فعلی برای بیمار حفظ شود ولی در مواقعی که بیمار با خونریزی و ورم زیاد مراجعه می‌کند، با دارودرمانی و تزریق داخل چشمی، خونریزی جذب و ورم سطح شبکیه کاهش می‌یابد که باعث می‌شود تا حدودی بینایی بهتر ‌شود ولی در آینده‌ای نه‌چندان دور، با استفاده از سلول‌های بنیادی می‌توان امیدوار بود بتوان دید بیماران را به آنها برگرداند.

▪ و نکته آخر؟

کنترل وزن، چربی، فشارخون و سیگار‌نکشیدن از عوامل شناخته‌شده‌ای هستند که می‌توانند از بروز این بیماری و بسیاری از بیماری‌ها جلوگیری کنند. از طرفی پرهیز از آفتاب، استفاده از عینک‌ آفتابی و جلوگیری از استرس هم می‌تواند تا حدی از بروز این بیماری به‌خصوص در کسانی که زمینه خانوادگی ابتلا به این بیماری را دارند، کمک‌کننده باشد.

مریم منصوری