رشد و پیشرفت جامعه در گرو اعتدال

گفتیم که از اساسی ترین احکام عقلی و مقولات و مفاهیم دینی مورد تاکید ائمه اطهار علیهم السلام و مرشدان و هادیان دینی, حفظ و رعایت اعتدال و میانه روی در تمامی امور و اجتناب شدید از افراط و تندروی یا تفریط و کندروی بوده است

گفتیم که از اساسی‌ترین احکام عقلی و مقولات و مفاهیم دینی مورد تاکید ائمه اطهار (علیهم السلام) و مرشدان و هادیان دینی، حفظ و رعایت اعتدال و میانه‌روی در تمامی امور و اجتناب شدید از افراط و تندروی یا تفریط و کندروی بوده است.

اصولا می‌توان از اعتدال و میانه‌روی، به عنوان کلیدی‌ترین و بنیادی‌ترین آموزه اسلام یاد نمود. چراکه با تفطن و ژرف نگری در احکام اسلام می‌توان بدین نتیجه نایل شد که روح حاکم در تمامی احکام و قوانین مورد تاکید اسلام، رعایت حد وسط و هدف اصلی آنها قرار دادن فرد مسلمان در طریق وسطی در تمامی عرصه‌ها از جمله احکام، اعتقادات و اخلاقیات است.

به جهت اهمیت فوق العاده این نکته بسیار مهم و کلیدی که عدم توجه به آن منجر به گمراهی و به خطا رفتن در بحث اعتدال و میانه‌روی می‌گردد، مجددا متذکر می شویم که چنین تصوری باطل است که حد اعتدال در هر عملی دقیقا محور متصوره در نقطه وسط آن عمل می‌باشد بلکه در تعیین حد وسط و اعتدال اولا نوع عمل و ثانیا فرد عمل کننده بسیار تعیین کننده بوده و چه بسا حدی که برای یک فرد در عمل خاص حد اعتدال باشد ولی برای فردی دیگر در همان عمل حد افراط یا تفریط باشد. لذا در تعیین حد وسط در هر عملی اولا می بایست به ملاکات معرفی شده در آموزه های دینی توجه وافر نموده و از طرف دیگر در راستای این تشخیص، از علمای دین و اهل تشخیص استمداد و یاری طلبیم.

● اهمیت تعادل در زندگی

▪ سفارش به اعتدال در آیات و روایات

از جمله مسائل مهمی که در یک زندگی سالم از توجه و اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، مسئله اعتدال در مجموعه زندگی است، به این معنا که انسان تمام ارزش‌ها، از قبیل عبادت، خدمت به مردم، آزادی، محبت، عشق ورزیدن و امور دیگر را به طور هماهنگ و معتدل در خود ایجاد نماید و به رشد حساب شده آنها بپردازد، به صورتی که به حد متوسط آنها دست پیدا کند. تحصیل روش اعتدال و میانه روی در تمام ابعاد زندگی، از بزرگترین توصیه، و دستورهای دین مبین اسلام است، این ارزش و مقام تا به حدی است که رعایت آن، موفقیت انسانها را در زندگی دنیوی و اخروی تضمین می‌کند؛ برای اینکه خداوند حکیم روش درک صحیح را در اعتدال و میانه روی قرار داده است و درست به آن صورت که دین اسلام راه میانه است، قلمرو آن نیز -که کعبه باشد- میانه زمین قرار داده شده است.

اگر انسان در اخلاق و رفتار و کردار خود معتدل شد و از آنچه مخالف این روش بود پرهیزکرد، نتیجه چنین عملی این خواهد شد که نفس او با نفوس فلکیه شریک می‌شود و از آنها کسب فیض خواهد کرد و به درجات عالی الهی نایل می‌شود. امیرالمومنین در این خصوص می‌فرماید: “خداوند، آدمی را دارای نفسی درک‌کننده آفریده است که اگر انرا با علم و عمل تزکیه و پاک نماید، به گوهرهای عقول مقدس شبیه می‌شود و زمانی که مزاج آنها معتدل و میانه‌رو شد و از اضداد جدا شدند، با هفت آسمان قوی محکم شریک می‌شوند”، (غرر الحکم، حدیث ۵۸۸۵.)

اصولا شیوه اصلی قانون اسلام (قرآن کریم و اهل بیت) اعتدال و میانه‌روی است. از این‌رو کسی می‌تواند مفاهیم قوانین الهی را درک کند و از آن بهره جوید که به روش صحیح استفاده از قوانین الهی پی‌برده باشد؛ چراکه قوانین خداوند بر روش خاصی نازل شده است و برای استفاده از آن نیز باید نخست از آن روش خاص آگاه شد تا بتوان با آن شیوه، به نحو احسن و اکمل، تنها آنچه را که مقصود است به جا آورد و بی‌هدف دور خود نچرخید.

پروردگار متعال می‌فرماید: “کذلک جعلنکم امه وسطا؛ ما همچنان شما را به آیین اسلام هدایت کردیم و به اخلاق معتدل و سیرت نیکو بیاراستیم”، (سوره بقره، آیه ۱۴۳.) امیرالمومنین (ع) نیز در مورد قرآن کریم می‌فرماید: “قرآن همانند پشته‌هایی است که میانه‌روان و انسان‌های معتدل از آن به عنوان یک خط مشی و الگو در زندگی را گم‌نخواهد کرد”، (نهج البلاغه، خطبه ۱۹۸.)

در تائید معتدل بودن دین اسلام، و امر به اعتدال در آن امام صادق‌(ع) راجع به سخن پروردگار عالم در این فراز از آیه شریفه که “کنتم خیر امه اخرجت للناس”، فرموده‌اند: “مراد از (خیر امه) یعنی امتی که ... آنها مردمی میانه‌رو هستند و بهترین امتی هستند که برای مردم فرستاده شده‌اند”. (بحار الانوار، ج ۲۴، ص ۱۵۳.)

حضرت رسول (ص) در این خصوص در روایتی سه بار می‌فرمایند: “ای مردم، بر شما باد به تعادل و میانه‌روی، بر شما باد به تعادل و میانه‌روی، بر شما باد به تعادل و میانه‌روی”. (ابن ماجه، سنن، ج ۲، ص ۱۴۱۷)‌

در ادامه تاکید بر این فریضه الهی، امیرالمومنین(ع) در عهدنامه خود خطاب به مالک اشتر می‌فرمایند: “کاری که باید بیش از هر چیز دوست داشته باشی میانه‌روی در امر حق و همگانی کردن آن در برابری و دادگری است”.(نهج البلاغه، نامه ۵۳) آن حضرت در جای دیگر می‌فرماید: “رها کن اسراف را درحالی که میانه‌روی را پیشه خود کرده باشی”.

امام صادق(ع) در جهت تحقق این روش و مسلک پسندیده، همراهی و مصاحبت و هم‌اندیشی با افرادی را که از چنین رویه و مسلکی برخوردارند، توصیه می‌فرماید و در این‌باره چنین می‌فرماید که: “بر شما باد به مردمی که میانه‌رو و معتدل هستند، پس نزد آنها معدن گوهرهای قیمتی و با ارزش را می‌یابی”.(مستدرک الوسائل، ج۸، ص۳۳۷، حدیث ۹۵۹۵)

از جمله اموری که به روش و رویه اعتدال، ارزش و بهای فزونتر می‌دهد آن است که اگر پروردگار عالم زمانی به بنده‌ای یا بندگانی بخواهد خیری برساند، تمام این خیر را در معتدل بودن در زندگی بدانها اعطاء می‌نماید.

از این روست که رسول خدا(ص) در روایتی رشد و سربلندی و شکوفایی یک ملت را مرهون رعایت اعتدال دانسته و می‌فرمایند: “خداوند تبارک و تعالی هرگاه ماندگاری یا رشد و پیشرفت مردمی را [در تمامی عرصه‌ها] بخواهد صرفه جویی و پاکدامنی را روزیشان می‌کند”.(درالمنثور، ج ۳، ص۲۷۰) همچنین حضرت امیر در این رابطه می‌فرمایند: “هر زمانی که خداوند اراده نیکویی را به بنده‌اش داشته باشد، میانه‌روی و نیکویی تدبیر را در دل او انداخته و او را از بدی تدبیر و زیاده‌روی دور می‌سازد”.(غررالحکم، حدیث ۴۱۳۸)‌

مهدی امینیان