آبسنگ های مرجانی و تغییرات اقلیم جهانی

تغییرات محیطی مختلف آسیب های جدی بر مرجان ها وارد می کند

امروزه آبسنگ‌های مرجانی به عنوان بزرگ‌ترین ساختارهای زیستی جهان شناخته می‌شوند. این زیست‌بوم‌های منحصر به فرد در آب‌های ساحلی مناطق گرمسیری و زیرگرمسیری جهان واقع شده و تنوع زیستی عظیمی از ماهیان و دیگر جانداران دریایی را در خود جای داده‌اند.

این ساختار‌های زیستی عظیم با حفاظت از سواحل در مقابل فرسایش امواج، تامین ماهیگیری و ترکیبات شیمیایی و دارویی و ایجاد مکانی برای گردشگری مستقیما بر زیست و امرار معاش میلیون‌ها انسان اثر می‌گذارد. بدنه آهکی این ساختار‌های عظیم عمدتا توسط جانورانی ساده به نام مرجان‌های آبسنگ‌ساز ساخته می‌شود. بدون شک مهم‌ترین عامل موفقیت مرجان‌ها در ساخت سریع بدنه آهکی، همزیستی با جلبک‌های تک‌سلولی به نام «زئوزانتلا» بوده است.

زئوزانتلا‌ها داخل بافت بدن مرجان انرژی خورشیدی را در فرآیند فتوسنتز به مواد غذایی ساده تبدیل کرده و در اختیار مرجان قرار می‌دهند. مرجان‌های آبسنگ‌ساز با استفاده از انرژی به دست آمده اسکلت خارجی خود یعنی همان بدنه آهکی آبسنگ مرجانی را می‌سازند.

البته همزیستی سازنده میان مرجان و جلبک مانند تمامی فرآیند‌های زیستی دیگر نیازمند شرایط محیطی بهینه مخصوص به خود است. لذا تغییرات محیطی مختلف و بخصوص گرم‌شدن غیرطبیعی آب دریا می‌تواند باعث شکسته شدن این پیوند بسیار حساس به صورت قابل بازگشت یا غیرقابل بازگشت شود. فرآیند مذکور یا همان سفیدشدگی مرجان‌ها (به معنای تغییر رنگ مرجان‌ها به رنگ سفید به دلیل از دست دادن جلبک تک‌سلولی همزیست) در صورت ماندگاری می‌تواند به مرگ و میر وسیع مرجان‌ها و در درازمدت به نابودی تنوع زیستی عظیم زیست‌بوم‌های آبسنگ مرجانی منجر شود. در سال‌های اخیر با بالا رفتن شدت، تعداد و گستردگی جهانی وقایع سفیدشدگی، نگرانی شایانی در رابطه با وضعیت آینده آبسنگ‌های مرجانی به وجود آمده است.

در قرن اخیر فعالیت‌های صنعتی انسانی با افزایش گاز‌های گلخانه‌ای بخصوص دی‌اکسید‌کربن در اتمسفر زمین موجب گرم شدن و بالا رفتن اسیدیته آب اقیانوس‌های جهان شده است. ماندگاری دمای بالاتر از متوسط دمای تابستانه به مدت یک تا ۲ هفته می‌تواند به سفیدشدگی و مرگ‌ومیر گسترده مرجان‌ها در آبسنگ‌های مرجانی منجر شود.

از طرفی دیگر بالارفتن اسیدیته آب دریا موجب کاهش تکلیس (آهک‌سازی) و رشد جانداران تکلیس‌کننده از جمله مرجان‌های آبسنگ‌ساز شده است. با توجه به مدل‌های ارائه‌شده تغییرات اقلیمی، گرم شدن و اسیدی شدن آب اقیانوس‌های جهان در قرن حاضر بشدت ادامه خواهد داشت.

بدیهی است که کاهش رشد و افزایش میزان مرگ‌ومیر مرجان‌های آبسنگ‌ساز، کاهش و حتی تخریب کامل تنوع زیستی، صیادی محلی و صنعت گردشگری در مناطق ساحلی را به دنبال دارد.

در خلیج‌فارس آبسنگ‌های مرجانی در آب‌های ساحلی اطراف بسیاری از جزایر و سواحل پراکندگی دارند. این زیست‌بوم‌ها در تابستان بالاترین دما و در زمستان پایین‌ترین دما را در مقایسه با سایر زیستگاه‌های مرجانی جهان تجربه می‌کنند. به عبارت دیگر آبسنگ‌های مرجانی خلیج‌فارس هم‌اکنون در شرایط دمایی آینده سایر زیستگاه‌های مرجانی جهان زیست می‌کنند. خصوصیات زیستی منحصر به‌فرد آبسنگ‌های مرجانی خلیج‌فارس، فرصت مطالعات استثنایی را در رابطه با شناخت اثرات تغییرات اقلیمی بر زیست‌بوم‌های مرجانی جهان به ارمغان آورده است. البته افزایش دمای جهانی در سال‌های اخیر باعث سفیدشدگی و مرگ‌ومیر وسیع مرجان‌های آبسنگ‌ساز در برخی از صخره‌های مرجانی خلیج‌فارس نیز شده است. متاسفانه باوجود اهمیت جهانی و منطقه‌ای و همچنین حق ادامه حیات طبیعی موجودات مرتبط با صخره‌های مرجانی خلیج‌فارس، این زیست‌بوم‌‌ها در دهه‌های اخیر بشدت تحت عوامل انسانی از قبیل استخراج نفت و آلودگی‌های نفتی، ساخت موج‌شکن‌ها، نشست رسوب طی عملیات عمرانی سواحل، حفاری، برداشت مرجان توسط انسان، ماهیگیری جهت استفاده در آکواریوم‌ها، آسیب توسط لنگر قایق‌ها و آلودگی‌های فاضلابی تخریب شده‌اند. اگرچه دلایل مذکور،به معطوف شدن هرچه بیشتر نگاه جامعه علمی، محلی و جهانی بر حفاظت از این زیستگاه‌های حساس و افزایش کمی و کیفی تحقیقات روی خصوصیات زیستی، شیمیایی و فیزیکی آبسنگ‌های مرجانی خلیج‌فارس منجر شده، اما کارآمدی تحقیقات علمی و حفاظت عملی متکی بر شناخت عموم جامعه و حمایت مدیران تصمیم‌گیر از این زیست‌بوم‌های منحصر به فرد است.

جهانگیر واجدسمیعی

موسسه ملی اقیانوس‌شناسی