گشایش چشم انداز مقدماتی از اخلاق در فضای مجازی

از آنجا که فناوری اطلاعات, تحولات سیاسی اجتماعی وسیع و شگرفی را پدید آورده است, مشکلات اخلاقی جدید و منحصر به فردی در این حوزه ایجاد شده که نیازمند رسیدگی است

از آنجا که فناوری اطلاعات، تحولات سیاسی- اجتماعی وسیع‌ ‌و شگرفی را پدید آورده است، مشکلات اخلاقی جدید و منحصر به‌ ‌فردی در این حوزه ایجاد شده که نیازمند رسیدگی است. فناوری‌ ‌اطلاعات نه تنها در چگونگی افعال و اقدامات روزمره ما تاثیر‌ ‌می‌گذارد؛ بلکه تلقی ما از آنها را نیز تغییر داده است. برخی از‌ ‌مفاهیمی که در حوزه فلسفه اخلاق و فلسفه سیاسی کاربردی‌ ‌خاص داشته‌اند با پیشرفت فناوری اطلاعات دچار چالش‌هایی‌ ‌شده‌اند که از آن جمله می‌توان به مفهوم مالکیت، مفهوم حریم‌ ‌خصوصی، مفهوم توزیع قدرت، آزادی‌های اساسی و مسئولیت‌ ‌اخلاقی اشاره نمود.‌

‌در هر یک از این مفاهیم، سوال‌های جدیدی مطرح شده‌ ‌است، مانند اینکه متخصصان امور رایانه چه مسئولیت‌های‌ ‌اخلاقی دارند؟ اگر یک نرم‌افزار رایانه‌ای خطا کند، چه کسی را باید‌ ‌سرزنش نمود؟ آیا ایجاد اختلال در برنامه‌ها کاری غیر اخلاقی‌ ‌است؟ آیا کپی‌برداری از برنامه‌ها - وقتی صاحبان آن اجازه نداده‌ ‌باشند - از نظر اخلاقی کاری خطا و ناصواب است؟ اینها بخشی از‌ ‌سوالاتی است که در حوزه اخلاق فردی و نهادی فناوری اطلاعات‌ ‌مطرح می‌شود. بخش دیگری از سوالات مربوط به سیاستهای‌‌ ‌دولت است مانند اینکه: آیا افراد آزاد باشند تا از راههایی چون‌ ‌شبکه اینترنت سخنان خویش را آزادانه مطرح کنند یا‌ ‌محدودیت‌هایی که در نشر فیزیکی چون نشر کتاب و روزنامه ‌وجود دارد، در مورد شبکه‌ها نیز باید اجرا گردد؟ این سوال بیشتر از‌ ‌آن جهت مطرح می‌شود که شاید ما در نشر کتاب و روزنامه که‌‌ ‌داخل در محدوده قدرت دولت‌ها صورت می‌گیرد، سختگیری یا‌ ‌تساهل کمتر یا بیشتری نسبت به اطلاع رسانی از بیرون مرزها که‌ ‌از طریق اینترنت صورت می‌گیرد، داشته باشیم. با توجه به امکان‌ ‌دسترسی افراد مختلف به اطلاعات موجود در رایانه‌هایی که به‌‌ ‌شبکه متصلاند، دولت‌ها باید چه سیاست‌ها و عملیاتی را در‌ ‌راستای حفظ حریم خصوصی افراد از قبیل بایگانی نامه‌های‌ ‌ارسالی و وارده اشخاص صورت دهند و مسئولیت مدنی ایشان در‌ ‌این زمینه چیست؟ مسائلی از این دست موجب شده است که‌ ‌عنوان تحقیقی با نام “اخلاق فناوری اطلاعات” در اخلاق‌ ‌کاربردی جای خود را باز کند.‌

یکی از فیلسوفان اخلاق که در حوزه فناوری اطلاعات قلم زده‌ ‌است، می‌گوید: “مکانی را در نظر آورید که عابران هیچ ردپایی از‌ ‌خود بر جای نمی‌گذارند.

در آنجا می‌توان چیزی را بارها و بارها‌ ‌دزدید؛ در حالی که آن چیز هنوز در دست صاحب اصلی‌اش است،‌‌ ‌در آنجا تجارتی صورت می‌گیرد که تاکنون نامی از آن نشنیده‌اید. و‌ ‌در این تجارت آنچه مبادله می‌شود، اطلاعات تاریخی محرمانه یا‌ ‌خصوصی شماست. در آنجا بچه‌ها با اینکه در خانه نیستند، ولی‌ ‌احساس می‌کنند نزد والدین خویش‌اند. در آنجا تمام امور فیزیکی‌ ‌عینیت خویش را از دست داده و تبدیل به اموری الکترونیکی و‌ ‌ذهنی شده‌اند و خلاصه جایی که همه کس به همان اندازه مجازی‌ ‌است که سایه‌ها در تمثیل غار افلاطون.‌‌‌”‌‌(۱)‌

افلاطون چنین نظر داشت که ما انسان‌ها همه درون غاری‌ ‌هستیم که ما را از رویت خورشید حقیقت باز می‌دارد. در این غار‌ ‌سایه‌هایی از امور حقیقی بر دیوار این غار افتاده و ما چون دستمان‌ ‌از حقیقت کوتاه و پشتمان به واقعیت است، این سایه‌ها را با اموری‌ ‌حقیقی اشتباه می‌گیریم و حقیقت می‌پنداریم؛ به بیان دیگر، این‌ ‌سایه‌ها امور محسوسی است که از واقعیات کلی عقلی داریم. و‌ ‌مجازهای آن حقایقی است که مثل افلاطونی نامیده می‌شود.‌

‌امروز اشخاص با هویت‌های مجازی در فضای الکترونیکی‌ ‌ظاهر می‌شوند، با یکدیگر به گفتگو می‌پردازند و با هم قول و قرار‌ ‌می‌گذارند و گاهی غافل می‌شوند که ممکن است با کسی سخن‌ ‌می‌گویند که کاملا هویتی جدای از آنچه بروز داده، دارد. این یک‌ ‌هویت مجازی است؛ هویتی که البته کاربردهای خاص خود را در‌ ‌محیط الکترونیک دارد و می‌تواند کارآمدی خاص خود را نیز داشته‌ ‌باشد. این هویت مجازی می‌تواند در پی اهدافی شوم یا ناصواب‌ ‌باشد؛ بیچاره آن پسر نوجوانی که گمان می‌کرد دوستی در آن سوی‌‌ ‌دنیا برگزیده است؛ اما ممکن است روزی روشن شود که این دوست‌ ‌فردی در خیابان پایینی شهر خودش است! فرض مقابل این است‌ ‌که این هویت مجازی می‌تواند در پی اهدافی ارزشمند پدید آید.به‌یاد بیاوریم وقتی حضرت امیر(ع) در صدد اعطای غذا به‌‌ ‌مستمندان به اطراف شهر کوفه می‌رفت، روی خود را از فقرا‌ ‌می‌پوشاند تا او را نشناسند و هویتشان مخفی بماند. این موضوع‌ ‌نشان می‌دهد که اخفای هویت از نگاه اسلام گاهی امری ارزشمند‌ ‌به شمار می‌رود. امروز فضای مجازی (سایبر) این امکان را به طور‌ ‌بسیار قطعی‌تری در اختیار ما قرار داده و کسی نمی‌تواند مانند دیروز‌ ‌یکباره از هویت‌های پنهان نقاب بر کشد.‌

‌برخی معتقدند که بحث از اخلاق فناوری اطلاعات دارای‌ ‌عناصری منحصر به فرد است و همین امر ما را در مواجهه با فضای‌ ‌رایانه‌ای یا محیط‌های شبکه‌ای ملزم می‌سازد تا توجهی‌ ‌اختصاصی به مسائل آن داشته باشیم. از آنجایی که گفته‌های‌ ‌ارزشی پیشین با توصیه‌های گذشته برای این مباحث کافی نیست،‌ ‌ما در مواجهه با این معضلات دچار یک خلاء مفهومی هستیم و‌ ‌مفاهیم موجود در نظریات سنتی و نیز اصول حاکم بر آن برای حل‌ ‌مشکلات اخلاقی که فناوری اطلاعات موجب آن شده، کافی به‌ ‌نظر نمی‌رسد؛ برای مثال آنچه مفهومی از مالکیت و شیئیت است‌ ‌که می‌توان بارها و بارها آن را دزدید و در عین حال همچنان در‌ ‌دست صاحبش باشد این مفهوم از ملکیت، درک و فهم سنتی از‌ ‌ملک و مالکیت را دچار چالش می‌کند. اینجاست که تامل صرف در‌ ‌باب ارزش‌ها مشکل‌گشا نیست؛ بلکه باید این خلاء مفهومی را نیز‌ ‌پر کرد و در تعریف آنها نکات جدیدی را گوشزد نمود. باید مفاهیم و‌ ‌اصول اخلاقی را طوری گسترش داد که موقعیت‌های نوظهور را‌ ‌پوشش دهد.‌(۲)‌

البته ممکن است قائل شویم که بر خلاف رای ایشان، مفاهیم‌ ‌تغییر نکرده‌اند؛ بلکه مصادیق هر مفهوم متعدد و متنوع شده است.‌ ‌یا اینکه به قول سومی در اینجا ملتزم شویم. اینک در صدد نقد آرای‌ ‌منقول نیستیم و بیشتر در صدد آنیم که اصل موضوع و مسئله تنقیح‌ ‌گردد و راه برای مباحثات بعدی در این زمینه باز بماند.‌

محمد مهدی صمدی

‌پی نوشتها:

.. Barlow, J.p۱‌‌ (۱۹۹۱)۳۴ Communications of the ACM پComing into the Country پ (۳:) ۲۱.-۱۹

.. Moor,J۲(۱۹۸۵)۱۶ Metaphilosophy پ?( , What is Computer Ethics۴:) ۷۵.-۲۶۶