نقش زنان در مبارزات آذربایجان در عصر مشروطیت

فعالیت زنان در این مبارزات که حتی منجر به اسلحه در دست گرفتن و جنگیدن شد یکی از عوامل مؤثر شناسایی خواسته های بر حق ایرانیان در خارج از کشور شد و زمینه های بعدی خروج روسیه از ایران را فراهم نمود

عصر قاجار در بررسی تحولات تاریخ زنان یکی از اعصار مهم تاریخی ایران زمین به حساب می‌آید. چرا که تا آن زمان زنان به عرصه فعالیتهای اجتماعی و سیاسی قدم ننهاده بودند، و تنها پاره‌ای از زنان قدرتمند درباری می‌توانستند در کنار شوهران و فرزندان خویش به ایفای نقش سیاسی بپردازند. اما در عصر قاجار زنان به عنوان مخالفت با سیستم استبدادی جاری کشور قدم به عرصه نهاده و از طریق شرکت در تظاهرات و ایجاد انجمنها وظیفه تاریخی خود را انجام داده‌اند.

یکی از مناطقی که زنان در آنجا به فعالیت جدی سیاسی دست زدند تبریز بود. در آنجا زنان به طور جداگانه با دولتیان مبارزه نمودند و در مخالفت با عین‌الدوله وارد عرصه شدند. گروهی از زنان مسلح چادر به سر که چادر را به کمر بسته بودند در بازار ظاهر شده دست به اسلحه برده و دکاکین بازار را که به زور دولتیان باز شده بود مجدداً بستند. پس از این واقعه هر وقت ظلم و ستم حکومت ازدیاد می‌یافت این دسته از زنها به رهبری زینت پاشا خارج و کانون فساد را ویران می‌کردند و از دیده‌ها ناپدید می‌گشتند و کسی نیز به هویت آنان پی نمی‌برد. پس از استقرار مشروطیت و تشکیل مجلس اول زنان که همپای مردان مبارزه کرده بودند و در عوض هیچ حقی به دست نیاوره بودند در نقاط مختلف کشور اتحادیه‌ها و انجمنهایی تشکیل دادند تا در راه کسب حقوق خویش مبارزه کنند.

زنان تبریز نیز در این راه از کوشش نایستادند به طوری که تلگرافی از سوی انجمن ملی تبریز به تهران آمده است: «وضع انقلاب شهر از امروز صبح به تحریر نمی‌آید تمامی اهل شهر در هیجان، حق طایفه نسوان با بچه‌های شیرخوار در مساجد محلات جمع، اهالی بی طاقتی و بی صبری را به درجه اعلای رسانده، تسکین و تسلی اهالی امکان ندارد و حق تعالی تفضل فرمایند.» (۱)

اندکی بعد زنان تبریز به منظور انسجام بخشیدن به فعالیتهای خود انجمنی به نام «کمیته زنان» تأسیس کردند و مبارزات خود را با زنان شهرهای دیگر منطبق ساختند. ملک‌زاده در کتاب تاریخ انقلاب مشروطیت می‌گوید:

«زنهای تبریز به زنهای شیراز نامه نوشتند و آنها را بر ضد اعیان و اشراف تحریک به انقلاب کردند.»

این کمیته در جریان فشارهای عین‌الدوله در تبریز و محاصره آن تلگرافی به کمیته زنان ایرانی مقیم استانبول کردند و از آنها خواستار شدند که ستمدیدگی تبریزیان را به گوش جهانیان برسانید و افکار عمومی مردم سراسر دنیا را به این امر جلب کنند. مضمون تلگرافی که در این مورد به پادشاه انگلستان ارسال شد چنین است:

«عالیجنابا. ما ایرانیان ساکن قسطنطنیه به نمایندگی از طرف ناسیونالیستهای ایران به اتکای روابط دوستانه تاریخی و باستانی که همیشه بین ما و دولت و ملت انگلستان وجود داشته است، از آن جناب استدعا داریم به موضوع زیر بذل توجه فرمایند. به موجب تلگرافی که آخر وقت دیشب مستقیماً از تبریز به ما رسیده و رونوشت آن به ضمیمه تقدیم است، عین‌الدوله اولتیماتومی به مدت ۴۸ ساعت به ناسیونالیستهای تبریز داده و تسلیم بی درنگ آنها را خواستار شده است. در متن این اتمام حجت اشاره شده است که در غیر این صورت سپاهیان عین‌الدوله به قتل‌عام دست خواهند زد. مدت اولتیماتوم از دیروز شروع شده است.

برای استحضار آن جناب به عرض می‌رساند که ما هیچ گاه به خود اجازه نداده‌ایم که تقاضاهای افراط‌آمیز و فوق‌العاده‌ای از شاه بنماییم. به عکس خواستهای ما موجه و قابل تصدیق می‌باشد. خواستهای ما فقط عبارت از اعاده انتظامات و تجدید برقراری مشروطیت است که از طرف اعلیحضرت مظفرالدین شاه به ما اعطا گردیده است.

رفتار شاه کنونی طی دو سال گذشته نیاز به انتقاد از طرف ما ندارد و چون عالیجناب به خوبی بدان واقف هستند ضمناً باید به استحضار آن جناب برسانیم که کمیته زنان ما در اینجا اطمنیان تقریباً رسمی از علیاحضرت ملکه الکساندرا دریافت داشته است، مبنی بر اینکه دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان با همکاری دولت روسیه هم اکنون مشغول اقداماتی برای پایان دادن به عملیات خونریزی، راهزنی و چپاولگری علنی سپاهیان شاه در تبریز هستند. متأسفانه باید بگوییم که شاه نه تنها به یک چنین یادداشت مشترکی ترتیب اثر نداده بلکه اعتنایی هم به آن نکرده است. دلایلی در دست داریم که نشان می‌دهد مقامات رسمی روسیه به طور غیررسمی به شاه کمک می‌کنند و در امر اعاده انتظامات و برقراری مجدد مشروطیت در ایران مداخله و کارشکنی می‌کنند.

مهر : شورای عمومی ایرانیان مقیم در قسطنطنیه» (۲)

سر ادوارد گری به رئیس کمیته زنان ایرانی در قسطنطنیه چنین جواب می‌دهد : «علیاحضرت ملکه به اینجانب امر نمودند که وصول تلگراف شما را که به اینجانب محول شده است اعلام دارم، بایستی به اطلاع شما برسانم که دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان با همکاری دولت روسیه اینک مشغول اقداماتی است تا انتظامات برقرار گردد. با تقدیم احترامات. ادوارد گری» (۳)

بدین ترتیب فعالیت زنان در این مبارزات که حتی منجر به اسلحه در دست گرفتن و جنگیدن شد یکی از عوامل مؤثر شناسایی خواسته‌های بر حق ایرانیان در خارج از کشور شد و زمینه‌های بعدی خروج روسیه از ایران را فراهم نمود.

۱. روزنامه مجلس. سال اول، یکشنبه ۱۳ ربیغ‌الثانی ۱۳۲۵، ش ۸۷.

۲. حسن معاصر. تاریخ استقرار مشروطیت در ایران. ص ۸۲۲.

۳. همان منبع، ص ۸۲۳.

نیلوفر کسری