زنانی که پشت جبهه ها جنگیدند

به بهانه سالروز آزادی خرمشهر

سوم خرداد ۱۳۶۱ گوینده رادیو اعلام می‌کند: شنوندگان عزیز توجه فرمایید...خرمشهر آزاد شد... بعد «ممد نبودی ببینی شهر آزاد گشته» پخش می‌شود و حالا بعد بیست و چند سال هنوز «ممد نبودی...» ما را به حال و هوای خرمشهری می‌برد که لقب خونین‌شهر را هم به یادگار آن روزهای خونین حفظ کرده است.

اما نه آزادی خرمشهر و نه دیگر جریانات و حوادث دوران دفاع مقدس تنها به مردان رزمنده محدود نمی‌شود.

۸ سال دفاع مقدس، اگر چه روایت مردانی است که دلیرانه جنگیدند، اما حدیث ایثار و استقامت زنان با ایمان این مرز و بوم نیز هست.زنانی که از ابتدای شلیک اولین موشک تا اعلام رسمی پایان جنگ ایستادگی کردند و همدوش مردان ایستادند تا حتی وجبی از خاک کشور به دست بیگانگان نیفتد.

زنانی که اگر صبور نبودند و رنج‌ها را با متانت و استواری تحمل نمی‌کردند، اگر اسوه‌شان فاطمه زهرا(س) و زینب کبری(س) نبود، بی‌شک هرگز زمینه‌ساز سربلندی و سرفرازی این آب و خاک نمی‌شدند.

تقویت روحیه رزمندگان و تشویق مداوم پسر، برادر، پدر و همسر برای حضوری هر چه پرشورتر در جبهه‌های دفاع مقدس، مشارکت در جمع‌آوری و ارسال کمک‌های مردمی، بردوش گرفتن بار مسوولیت خانواده در غیاب مردان رزمنده و حضور مداوم به عنوان پرستار و امدادگر در بیمارستان‌ها، اورژانس‌های صحرایی و شهری، تنها گوشه‌هایی از جلوه حضور سبز زنان مسلمان ایرانی در سال‌های دفاع مقدس است. جنگ با صدای پرواز هواپیماهای جنگی آغاز شد و خیلی زود آثار دیگری را به انقلاب نوپای ایران تحمیل کرد.

زنان نیز چون مردان اسلحه بر دوش گرفته و به مقابله با دشمن شتافتند و در این راه شهید، زخمی و آواره شدند. بر فهرست طولانی فداکاری‌های زنان در طول سال‌های جنگ، باید «شهادت» برخی زنان، «اسارت» و نیز «جانبازی» را اضافه کرد. زنانی که در طول ۸ سال دفاع مقدس به درجه رفیع شهادت نائل شدند، نشان دادند که در این مسیر نیز، حتی گامی از مردان عقب‌تر نیستند و وقتی پای دفاع از کشور به میان می‌آید تا پای جان مقاومت می‌کنند و شجاعانه در مقابل دشمن می‌ایستند.

● پشت جبهه‌ها

در سال‌های اول جنگ توانایی‌ها و استعدادهای زنان در پشت جبهه متمرکز بود و فضای جامعه اجازه بیشتر آن را به زنان نمی‌داد. بیشتر مردان درگیر جنگ حضور زنان را نوعی زحمت و دردسر می‌دانستند و دختران جوانی که دارای تعهد و غیرت دینی بودند برای رسیدن به خواسته شرعی و معقول خود مجبور به مقاومت و ایستادگی در برابر آنان بودند، البته بسیاری از مخالفت‌ها هم در اثر نگرانی از آسیب‌های ناموسی و هتک حرمت احتمالی از سوی دشمن بود. در کتاب «کوچه‌های خرمشهر» که از اولین کتاب‌های خاطرات جنگ است از زبان یکی از دختران رزمنده خرمشهری می‌خوانیم: «برای ماندن در خرمشهر و دفاع از آن با مخالفت شدید پدرم مواجه شدم که ناچار مجبور شدم جلوی آن بایستم، من که آنقدر حساس بودم و وقتی چپ نگاهم می‌کرد اشکم سرازیر می‌شد، آن روز در مقابل او ایستادم و قبول چنین رفتاری از جانب من دشوار بود.»

● الگو‌های تاریخی

زنان جنگ ابتدا به خود و سپس به دیگران اثبات کردند که زن مسلمان صاحب توانایی‌های بی‌شماری است که در صورت تجلی، معرف پایگاه و جایگاه زن در اسلام است. از این رو بود که آنان توانستند با الگو قرار دادن زنان بزرگ تاریخ و تأسی از حضرت زهرا(س) و حضرت زینب(س) در دفاع از آب و خاک این مرز و بوم همکاری کنند.

برآورد می‌شود در طول سال‌های مبارزات انقلابی و جنگ، بیش از ۶ هزار و ششصد زن توسط رژیم گذشته، بمباران‌های زمان جنگ یا توسط نیروهای عراقی به شهادت رسیده باشند که البته تنها از زندگینامه ۵ هزار تن از آنها اطلاعات کامل در دست است. این ارقام جدا از آمار زنان اسیری است که بعضی از آنها سال‌های بسیاری را در مخوف‌ترین زندان‌های عراق سپری کردند.

برخلاف تصور عمومی که تا به امروز نقش زنان در انقلاب و جنگ را در بهترین حالت در یک همسر همراه و مادر مهربان خلاصه می‌کرد، اسناد تازه انتشار یافته از زنانی سخن می‌گوید که در انقلاب نقش مبارزاتی و در جنگ عنصر عملیاتی بوده‌اند.

در خاطرات تازه انتشار یافته برخی از زنان اسیر حتی از شکنجه‌های سنگین در زندان‌های عراق و ایستادگی زنان رزمنده سخن گفته شده است. همچنین کم نیستند زنانی که با اصابت ترکش خمپاره یا براثر بمباران‌های هوایی، عضوی از اعضای بدن خود را از دست دادند و دچار موج گرفتگی یا گرفتار عوارض بمب‌های شیمیایی شدند و در زمره جانبازان جای گرفتند.

● زنان جانباز

زنان جانباز حماسه‌سازانی هستند که گمنام مانده‌اند و غریبانه‌تر از مردان جانباز، سهمشان در اجتماع به فراموشی سپرده شده‌ است.

براساس آمار بنیاد جانبازان و امور ایثارگران که در شهریور ۱۳۸۱ به تفکیک جنسیت و گروه‌های جانبازی منتشر شد، تعداد کل جانبازان زن ۵ هزار و ۷۳۵ نفر است که از این تعداد ۳ هزار و ۷۵ نفر بالای ۲۵ درصد جانبازی دارند.

همسران شهدا را نیز نباید ازنظر دور داشت. آنها شاید بیش از سایرین بر گردن جامعه و بازماندگان جنگ حق دارند. چه بسا زنانی که همسرانشان به شهادت رسیدند و آنها را با کودکانشان تنها نهادند و رسالت پدر بودن را نیز همپای وظیفه خطیر مادری بر دوش آنها نهادند.

همسر سردار شهید «همّت» چنین نقل می‌کند: «زمستان بود که حاجی برای عملیاتی به جنوب رفت من سخت مریض بودم، دلم آرام نمی‌گرفت، به نیت اینکه او سالم برگردد سه روز روزه گرفتم.»

همسر شهید «دقایقی» دربـارة زندگیش چنین می‌گوید: «کـم خانه آمدنش را هیچ به حساب بی‌توجهی‌اش بـه زن و بچه‌اش نمی‌گذاشتم. بی‌انصافی می‌دانستم که بگویم در زندگی کم می‌گذارد. او در کنار من بود تا خوب زندگی کردن را به من یاد بدهد. با او این احساس را داشتم که برای هدفی شریف زندگی می‌کنم.»

آمار نشان می‌دهد این گروه از زنان در کسوت همسران شهدا ۴۲ هزار و ۸۰۸ پسر و ۳۷ هزار و ۱۱۹ دختر مجرد و ۳۲ هزار و ۵۷۱ پسر و ۳۲ هزار و ۲۷ دختر متاهل را سرپرستی کرده‌اند. از نظر بسیاری از این زنان، جنگ ممکن است مدت‌های مدید پس از پایان رسمی آن همچنان ادامه داشته باشد. تجربه واقعی از جنگ تنها گلوله‌باران و آتشباری دشمن نیست، آتش دشمن و بمباران هوایی مقطعی است و فقط به منزله لحظه‌هایی گذرا به شمار می‌آیند.

● زندگی صبورانه

سال‌هایی که باید در کنار یک همسر جانباز صبورانه زندگی کرد و بدون آنکه خم بر پیشانی آورد، شور و شوق زندگی را در دل وی و فرزندان بارور کرد و ترنم صفا و صمیمیت را در چارچوب خانه جاری و ساری کرد.

جنگ واقعی هنگامی است که باید در کارزار زندگی، فرزندانی را بدون پدر به ثمر رساند، سال‌هایی که باید با تلاش و تکاپو، سایه مهر بر سر کودکان و نوجوانان افکند و برایشان هم مادری کرد و هم پدری.

این همه روایت مختصری است به یاد مانده از رشادت‌هایی که خرمشهر را آزاد کرد و در هشت سال جنگ نابرابر، استقلال ملتی را حفظ و کوچه کوچه را به نام شهید مزین کرد.

مهناز جعفری