آشنایی بازندگی و مبارزات شهید آیت الله سعیدی در کتاب عروج از زندان

پس از اقدام شهید سعیدی نسبت به تکثیر و توزیع نوارهای سخنرانی و جزوات درسی ولایت فقیه , وی بار دیگر احضار و از ایشان تعهد گرفته شد که به نفع امام خمینی فعالیتی نداشته باشد

پس از اقدام شهید سعیدی نسبت به تکثیر و توزیع نوارهای سخنرانی و جزوات درسی ولایت فقیه ، وی بار دیگر احضار و از ایشان تعهد گرفته شد که به نفع امام خمینی فعالیتی نداشته باشد . اما علی رغم بازجویی‌ها ، مبارزات شهید سعیدی بر سر موضوع کنسرسیوم سرمایه‌گذاری آمریکا به اوج خود رسید و وی در نخستین اقدام خود در واکنش به سرمایه‌گذاری مذکور، در مسجد امام موسی کاظم ( ع) به افشاگری علیه آن پرداخت و در نهایت به صدور بیانیه‌ای به نام حوزه علمیه قم که در آن به شدت به کنسرسیوم سرمایه‌گذاری حمله شده بود ،پرداخت تا اینکه در نتیجه این اقدامات دستگیر و در زندان در اثر شکنجه به شهادت می‌رسد .

کتاب " عروج از زندان" که به تازگی از سوی مرکز اسناد انقلاب اسلامی روانه بازار نشر شده است ، زندگی و مبارزات شهید آیت‌الله سعیدی در به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی را در پنج فصل بازگو می کند.

آقای مقصود رنجبر مؤلف کتاب با قراردادن مبنای تحلیل خویش بر فلسفه « هر کس فرزند زمان خویش است » ، به تقسیم بندی دوره‌های سیاسی حکومت محمدرضا پهلوی پرداخته و با مبنا قراردادن دهه چهل به عنوان دهه « اقتدار کامل و دیکتاتوری مزور » نقش آیت الله محمدرضا سعیدی د ر تداوم نهضت امام خمینی را با مد نظر قراردادن وضعیت نیروهای مخالف رژیم ، به بحث نشسته است .

او دهه چهل را نقطه عطف شکل گیری مبارزات مردمی به رهبری امام خمینی قرارداده و با بیان ویژگی‌های این دهه در فصل اول کتابش می‌گوید : « هم شاه به این نتیجه رسید که باید به سمت اقتدار و حکومت فردی حرکت کند و هم امام خمینی شرایط آغاز یک انقلاب بنیادین را فراهم یافت . از اینرو دهه چهل سرآغاز تضادها و چالش‌ها بود . »

این تضاد با وقوع قیام ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ ، محمدرضا را به این رویکرد سوق داد تا بسته نگاه داشتن فضای سیاسی جامعه را جدی بگیرد و در راستای برخورداری از حمایت غرب بویژه آمریکا بقای سلطنت خاندان پهلوی را تضمین نماید .

مؤلف در این فصل با مرور سیاستهای داخلی و خارجی محمدرضا شاه از مقطع ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به بعد ، وضعیت نیروهای مخالف رژیم را تبیین کرده ، حرکت این نیروها را معلول آن سیاستها دانسته است .

در صفحه ۳۰ فصل اول کتاب آمده است : « رژیم شاه در طول یک دهه برنامه‌های خود را پیش برد . بر اصول ۶ گانه انقلاب سفید درمراحل مختلف اصل‌های دیگری افزود و در نهایت آن را به ۱۷ اصل رساند و اصلاحات ارضی را مطابق میل خود اعمال کرد . مستشاران آمریکایی را به ایران آورد و افرادی مثل « امیرعباس هویدا » را بر مسند قدرت و دولت نشاند . انقلابیون را سرکوب کرد. رهبران مذهبی را تهدید ، دستگیر و گاه تطمیع ساخت و در نهایت رابطه دوستانه‌ای با سایر دولت‌های غربی به ویژه آمریکا برقرار ساخت . به تدریج به سمت ژاندارم شدن در منطقه حرکت کرد و با اسراییل مراودات دوستانه ولی محتاطانه و مخفیانه‌ای را شروع کرد و در پایان دهه چهل به ثروت‌های هنگفت نفتی نیز دست یافت . ولی از سوی دیگر ، جامعه را به سمت فساد و مظاهر کاذب تمدن غرب سوق داد و به احیای اندیشه کهن پارسی همت گماشت .»

نویسنده در ادامه خوانش سیاستها ، دو شاخصه « استبداد» و « مذهب زدایی » حکومت پهلوی را دو عامل اساسی تقابل و رویارویی نیروهای مذهبی و ملی و حتی غیر مذهبی با رژیم بیان می‌کند ، وی نیروهای مذهبی را به سه گروه تقسیم می‌کند ؛ دسته‌ای که هرگز وارد سیاست نشدند ؛ دسته‌ای که به مبارزات فکری و فرهنگی در نهضت سیاسی امام خمینی (ره) پرداختند و سوم دسته‌ای که با تحمل بیشترین مشکلات و گرفتاری‌ها و ارد کارزار سیاسی و انقلابی شدند . و در نتیجه نقش آیت‌الله سعیدی در پیشبرد انقلاب اسلامی را در زمره این گروه بررسی می‌کند .

در فصل دوم ، زندگی شهید سعیدی در ابعاد فردی ، علمی و اخلاقی مطرح شده است . نویسنده در این فصل با استناد به نقل قولی از آیت‌الله سعیدی ، تأثیر حضرت امام (ره) در تکوین شخصیت سعیدی ، بویژه از بعد سیاسی را مطرح نظر قرار داده نوشته است : « و در ادامه می‌نویسد : وی « از طلابی بود که همواره با اساتید وارد مباحثه می‌شد . این موضوع هم در درس «خارج» آیت‌الله بروجردی و هم درس « خارج » امام (ره) وجود داشته است » از اینرو نویسنده در این فصل کوشیده است تا با ذکر این نکته که آیت‌الله سعیدی ، خود مجتهد بوده است ، شاخص ترین ویژگی شخصیتی ایشان یعنی روحیه تبعیت گرایی وی از حضرت امام (ره) را در جایگاه بازجویی هایش نقل قول نماید : « الحمدالله احتیاج به تقلید ندارم و خودم به درجه اجتهاد رسیده‌ام . .... در محضر درس حضرت آیت‌الله بروجردی و بعد هم در محضر درس حضرت آیت‌الله العظمی آقای خمینی حاضر می‌شدم و بدیهی است که شاگرد علاقه به استاد خود دارد ، ولی چون خودم را مجتهد می‌دانم ، در مواقع لزوم در مسأله اجتهاد می‌کنم . » و در جای دیگر نیز گفته است . « اگر مرجع تقلیدی مثل حضرت آیت‌الله العظمی خمینی پیدا شد ، باید ذوالریاستین باشد و ضمن مرجعیت تقلید ، حکومت را هم به دست گیرد . »

یکی دیگر از بارزترین ویژگی‌های آیت‌الله سعیدی که از نگاه نویسنده بدور نمانده ، خصیصه شجاعت و شهامتی است که وی در ایراد سخنرانی‌های کوبنده از خود بروز می داده است . به عنوان نمونه می‌توان به این عبارت اشاره کرد که : « سعیدی زمانی نام امام را با شجاعت و صراحت در بالای منبر مطرح می‌کرد که حتی بسیاری جرأت شنیدن سخنان ایشان را نداشتند» و یا « او به خاطر شجاعت خود ، بر خلاف بعضی ، معتقد بود که باید با رژیم برخورد مستقیم کرده تا ضمن آن که ماهیت رژیم افشا می‌شود ، ترس مردم نیز از بین برود .»

توجه آیت‌الله سعیدی به زنان و جدیتی که او برای برگزاری کلاس‌های آموزشی ویژه زنان به خرج می‌داد یکی دیگر از برجسته‌ترین ویژگی های شخصیتی آیت‌الله سعیدی با در نظر داشتن فضای اجتماعی = سیاسی دهه ۴۰ می باشد که نویسنده به خوبی این ویژگی‌ را شرح داده است .

وی با ذکر بخش‌هایی از نامه شهید سعیدی به حضرت امام (ره) نوشته است : « اگر نیمی از جامعه را زنان تشکیل می‌دهند ، نیم دیگر که مردها باشند ، باید در دامن آن‌ها پرورش یابند . اگر زن‌های ما ساخته نشوند ، رشد نکنند ، رشد فکری و عقلی پیدا نکنند ، یقینا مردان هم نمی‌توانند ساخته شوند . دامن با تقوا از ضروریات یک مادر است که می‌تواند مردان لایق و بزرگی را پرورش داده به جامعه تحویل دهد . »

در فصل سوم ، نویسنده به علت نبود نوارهای سخنرانی آیت‌الله سعیدی همچنین عدم دسترسی به دست نوشته‌های وی که در اثر حمله مأموران ساواک به منزل ایشان از بین رفته‌اند ، دیدگاه سیاسی – اجتماعی وی را از طریق اسناد ساواک ، نقل قول خاطرات دوستان و اعضای خانواده و تعدادی اعلامیه مربوط به موضوع کنسرسیوم بین‌المللی سرمایه‌گذاری ، بیان کرده است . مؤلف با ارجاع اندیشه سیاسی – اجتماعی آیت‌الله سعیدی به مکتب اسلام ، محور اصلی بیانات شهید سعیدی را مبارزه با رژیم پهلوی و استعمار عنوان کرده ، مخالفت وی با رژیم شاه را به سه دلیل اساسی ارجاع داده است : اول آن که آیت‌الله سعیدی رژیم پهلوی را یک رژیم ظالم می‌دانست . دوم اینکه آن را عامل فساد و فقر و بی عدالتی در جامعه می‌دانست و سوم اینکه رژیم شاه را رژیمی وابسته به کشورهای بیگانه ، بویژه آمریکا می‌دانست .

نویسنده در ادامه، اوج مخالفت آیت‌الله سعیدی با رژیم را به جریان کنسرسیوم سرمایه‌گذاری آمریکا در ایران مربوط دانسته که در پی اعتراض شدید آیت‌الله سعیدی به سرمایه‌گذاری مذکور ، در زندان تحت شکنجه شهید شد . در مقابل دیدگاه سرسخت سعیدی و دیگر روحانیون معتقد به مبارزه با رژیم ، دیدگاه انجمن حجتیه وجود داشت که وی با این دیدگاه و افکار افرادی همچون شریعتمداری و ابوالفضل برقعی به شدت مقابله کرد. نویسنده در ادامه بررسی دیدگاه آیت‌الله سعیدی با نقل و قولی از ایشان در خصوص دیدگاه وی نسبت به روحانیت و حوزه علمیه آورده است : « .... علما را در کارهای خمود شریک نموده ، با آنها مشورت نمایید . چون گفته‌ی آنان ، گفته‌ی پیغمبر است و حرف پیغمبر ، حرف خداست .....»

دیدگاه شهید سعیدی نسبت به حکومت اسلامی نیز از نظر نویسنده دور نمانده ، وی منفک بودن مسأله مرجعیت تقلید از حکومت داری و رهبری را از پارامترهای اساسی اندیشه سیاسی شهید سعیدی دانسته و در این خصوص به قول خود سعیدی استناد کرده است : « .... فعلا یعنی تا امام زمان نیامده ، حکومت از مرجعیت تقلید جداست و ممکن است کسی در مسایل طهارت و صلوه و خمس و امثال آن مجتهد باشد و بشود از او تقلید کرد، ولی لیافت زعامت و رهبری ملت را نداشته باشد و اتفاقا غالبا همینطورند .... اگر حکومت به دست مراجع این طوری داده شود ، قطعا بدتر از شاه سلطان حسین خواهند بود . » و در جای دیگر گفته است : « لیاقت رهبری را تنها فقیه سیاستمدار داراست که به زمان خودش عالم بوده و در راه خدا از ملامت ملامتگران نترسد و اکنون با این مشخصات کسی جز آیت‌الله خمینی نیست .»

نقش آیت‌الله سعیدی درطرح مسأله مرجعیت امام خمینی (ره) نیز بسیار بارز بوده است . در صفحه ۱۰۳ کتاب می‌خوانیم : « وقتی که حضرت آیت‌ا.... بروجردی از دنیا رفت . مسأله مرجعیت بعد از ایشان در قم مطرح بود و بسیاری معتقد بودند که دیگر مرجعی مثل آیت‌الله بروجردی پیدا نخواهد شد . سیاست کلی رژیم هم این بود که دیگر مرجعیت متمرکزی وجود نداشته باشد و در اصل مرجعیت از ایران خارج شود و به همین دلیل رژیم هم درباره مقام آیت‌ا.... بروجردی و خلا پس از ایشان ، تبلیغات زیادی راه انداخته بود تا قدرت مرجعیت را پس از ایشان تضعیف کند . در داخل حوزه هم کشمکش‌هایی بوجود آمده بود .... در این میان برخی از شاگردان و علاقمندان حضرت امام (ره) به دنبال طرح مرجعیت ایشان بودن که شهید سعیدی ، چه در آن مقطع یعنی قبل از تبعید امام و چه پس از تبعید امام (ره) ، ایشان را به عنوان مرجع شیعیان مطرح کرد . » وی برای طرح مرجعیت و رهبری امام (ره) همواره در سخنرانی‌های خویش ، نهضت و حرکت امام (ره) را به حرکت ائمه اطهار تشبیه و اقدام رژیم شاه را با اعمال یزید و معاویه مقایسه و از این تمثیل تاریخی برای آگاه کردن و جلب حمایت مردم از امام (ره) استفاده می‌کرد . ( ص ۱۰۶ )

بنا به نوشته رنجبر آیت‌ا.... سعیدی از اولین روحانیونی نیز بود که بر ضرورت و اهمیت حزب و تشکیلات پی برد و با اینکه طبق اسناد ساواک در هیچ حزب و تشکیل سیاسی یا مذهبی خاصی عضویت نداشت ، ولی با برخی از تشکل‌های سیاسی مثل نهضت آزادی و بعضی از اعضای این حزب مانند مهندس بازرگان و آیت‌ا.... طالقانی و شیبانی ، ارتباط داشته است . (ص ۹۷) وی حتی پس از بازگشت از نجف در پی ایجاد یک تشکل مذهبی به نام « جمعیه العلما » بر می‌آید که بنا به دلایلی این امر میسر نمی‌شود .

ضرورت انجام وظیفه امر به معروف و نهی از منکر نیز بخشی دیگر از دیدگاه آیت‌ا.... سعیدی را تشکیل می‌ داده است که پیرو این نظر وی رساله امر به معروف و نهی از منکر امام (ره) را چاپ و توزیع می‌کند .

در فصل پنجم ، مبارزات عملی آیت‌ا.... سعیدی که از سالهای ۱۳۳۷ به بعد آغاز شد و بیشتر در قالب سخنرانی‌های تند علیه رژیم شاه ، نمایان شد ، تشریح شده است . مؤلف در این بخش ، سفر آیت‌ا.... سعیدی به آبادان و دستگیری نخستین با روی پس از ایراد سخنرانی تند علیه شاه و خانواده‌اش را بیان کرده ، سپس به مسأله عزیمت او به کویت و مخالفت با تأسیس «دارالتبلیغ» به تبعیت از امام (ره) پس از بازگشت از کویت اشاره کرده و آن گاه آیت‌ا... سعیدی را در کنار شهید بهشتی ، شهید با هنر و هاشمی رفسنجانی از جمله کسانی معرفی کرده است که امام (ره) را در جریان لایحه کاپیتولاسیون قرار داده‌اند .در دوران تبعید امام (ره) ( که در پی سخنرانی شدید ایشان علیه لایحه مذکور مذکور رخ داد ) ، نقش آیت‌الله سعیدی در کنار دیگر یاران امام (ره) بارزتر می شود . در این باره مؤلف به نقل از دوانی می‌نویسد : « برای مراجعت امام خمینی به ایران ، به هر کاری دست زد ، » تا آن جا که به همراه دیگر فضلا با ارسال نامه به هویدا ، ضمن یادآوری مظالم رژیم در پایمال کردن حقوق ملت ، خواهان بازگشت امام به ایران شد .

در این فصل ، با دیگر اقدامات آیت‌ا.... سعیدی در مسجد امام موسی کاظم (ع) تهران آشنا می‌شویم که به قول نویسنده مسجد را به پایگاه انقلاب تبدیل کرد.

نویسنده در این فصل با بررسی سیر سخنرانی‌های آیت‌ا.... سعیدی از سال ۴۵ تا ۴۸ ، شدت و حدت سخنرانی‌های سعیدی را در انتقاد از رژیم و ضرورت مبارزه با یهود و دولت اسراییل ، همچنین تبلیغ امر به معروف و نهی از منکر یاد آورشده به مسألهِ‌ی ممنوع‌المنبر شده وی پس از ایراد سخنرانی علیه دولت اسراییل اشاره کرده است . رنجبر نوشته است : علاوه بر سخنرانی‌ها ، در دی ماه ۱۳۴۶ اعلامیه‌ای را به زبان عربی منتشر کرد که در آن هم به شدت به اسراییل حمله کرد و هم رابطه دوستانه ایران با آن کشور را زیر سؤال برد .» بدنبال این قضیه آیت‌ا.... سعیدی ممنوع‌المنبر می‌شود . وی برای خنثی کردن وضعیتی که برایش حادث می‌شود ، می‌گوید : « در میان نماز از بعضی مقامات خبر رسید که شما منبر نروید ، بسیار خوب من هم ایستاده صحبت می‌کنم و منبر نمی‌روم . »

نویسنده در ادامه می‌نویسد :" علیرغم اعمال محدودیت‌های ساواک ، آیت‌ا.... سعیدی بر شدت مبارزات خود افزود و رساله « تحریر الوسیله » حضرت امام را چاپ و توزیع کرد که به دنبال آن ساواک دستور شناسایی عاملین توزیع و جمع و ضبط آنها را صادر کرد و در نتیجه سعیدی دیگر بار احضار و از وی تعهد گرفته شد .

پس از اقدام شهید سعیدی نسبت به تکثیر و توزیع نوارهای سخنرانی و جزوات درسی ولایت فقیه ، وی بار دیگر احضار و از ایشان تعهد گرفته شد که به نفع امام خمینی فعالیتی نداشته باشد . اما علی رغم بازجویی‌ها ، مبارزات شهید سعیدی بر سر موضوع کنسرسیوم سرمایه‌گذاری آمریکا به اوج خود رسید و وی در نخستین اقدام خود در واکنش به سرمایه‌گذاری مذکور، در مسجد امام موسی کاظم ( ع) به افشاگری علیه آن پرداخت و در نهایت به صدور بیانیه‌ای به نام حوزه علمیه قم که در آن به شدت به کنسرسیوم سرمایه‌گذاری حمله شده بود ،پرداخت تا اینکه در نتیجه این اقدامات دستگیر و در زندان در اثر شکنجه به شهادت می‌رسد ."

بنابر این نویسنده شهادت آیت‌ا... سعیدی در زیر شکنجه را مسلم فرض کرده با بهره‌گیری از شواهد و قرائن موجود از قبیل شاهدان و راویان ، اسناد ساواک و وصیت نامه شهید سعیدی نتیجه می‌گیرد که مسأله شهادت آیت‌ا.... سعیدی با تصمیم قبلی و به طور عمدی انجام گرفته است .

پس از این مؤلف بازتاب شهادت آیت‌ا.... سعیدی در تهران ، قم ، نجف و خارج از کشور را بررسی کرده ، در پایان تعدادی از اسناد ساواک مربوط به آیت‌الله سعیدی و اعلامیه‌های منتشر شده راجع به شهادت وی ، همچنین متن تلگراف امام خمینی (ره) در پاسخ به تسلیت طلاب و فضلای علوم دینی در پی شهادت آیت‌ا... سعیدی را به فصول کتاب منضم کرده است .

در مجموع درباره این کتاب باید گفت : « تصویر شخصیت علمی و مبارزاتی آیت‌ا... سعیدی در کنار چهره‌های فرهنگی مبارز انقلاب اسلامی ، همچون شهید مطهری و شهید بهشتی در غیاب هر گونه حزب و تشکل سیاسی توانسته است نمایی دیگر از حرکت خودجوش مردمی به زعامت روحانیت در به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی را ترسیم کند.

پژوهشگر: دریایی