آئین های مردم آذربایجان در ماه محرم

فرا رسیدن محرم و عزاداری حسینی در اقصی نقاط جهان عشق و ارادت به سالار شهیدان را به نمایش
می گذارند مردم مناطق مختلف ایران نیز در این ماه در قالب هیات های عزاداری, زنجیر زنی و سینه زنی سر از پا نشناخته و با اشک و آه و ماتم و برگزاری مراسم سوگواری یاد و خاطره امام حسین ع و یاران با وفایش را گرامی می دارند

کربلا مسلخ عشق و محرم فصل عشق ورزی به اسوه جوانمردی، آزادی، عزت، کرامت و شجاعت است. محرم زنگار دل ها را شستشو می دهد و دل را به عشق حسین (ع) پیوند می زند.

فرا رسیدن محرم و عزاداری حسینی در اقصی نقاط جهان عشق و ارادت به سالار شهیدان را به نمایش

می گذارند. مردم مناطق مختلف ایران نیز در این ماه در قالب هیات های عزاداری، زنجیر زنی و سینه زنی سر از پا نشناخته و با اشک و آه و ماتم و برگزاری مراسم سوگواری یاد و خاطره امام حسین(ع) و یاران با وفایش را گرامی می دارند. پرچم ماتم حسینی قرن ها است که با وجود فراز و نشیب های مختلف به همت عاشقان امامت در دیار آذربایجان همچنان در اهتزاز است. مردم منطقه آذربایجان همه ساله مراسم عزاداری محرم و صفر را به صورت گسترده و به شیوه سنتی خاص برگزار می کنند.

● مجالس حسینی مرسوم به «فهنه»

روضه خوانی در منازل و تکایای آذربایجان در غیر از ماه های محرم و صفر نیز برگزار می شود اما دهه پایانی ذی حجه آذربایجان یکپارچه چهره حسینی به خود می گیرد به طوری که اکثر شهروندان چند روز قبل از فرا رسیدن ماه محرم لباس های مشکی پوشیده و دستار سیاه به نشانه عزا بر سر خویش می بندند و پرچم های عزا در کوچه و بازار نصب می کنند.

در بازار بزرگ و قدیمی تبریز نیز مراسم عزاداری با شور و شوق خاصی برپاست. گروهی از عزاداران بازار با پوشیدن کت و شلوار سیاه به صورت یک دست و متحدالشکل آیین ها و عزاداری های خاصی را برگزار

می کنند. می گویند چادر سیاه زنان در فرهنگ شیعی به معنای عزای حسینی است. در نزدیک به دو دهه اخیر رواج این رنگ از چادرها ابتدا از شهرهای بزرگ آغاز شد و سپس در مناطق شهری کوچک و روستاها نیز متداول گشت. بعضی از زنان این دیار هم که با مانتو پوشش اسلامی دارند معمولا در ایام محرم چادر سیاه بر سرمی کنند.

پوشیدن لباس سیاه در برخی موارد تا روز اربعین حسینی ادامه می یابد و برخی دستارهای سیاه بسته شده به سرشان را تا سوم امام نگه می دارند.

برخی آقایان هنگام عزاداری پیراهنی بلند تا پایین تر از زانو بر تن می کنند و برخی حتی نوعی دامن سیاه را به همراه پیراهن سیاه مردانه می پوشند.

می گویند در تبریز علم ها و کتل های قدیمی و ارزشمند زیادی وجود دارد که حتی برخی وقف شده توسط شاهان قجری است. قاجارها در سلسله پادشاهی شاهان متدینی بودند آنها نماز می خواندند، قرآن تلاوت می کردند، اسباب روضه امام حسین (ع) خود را در هر موقعیتی برپا می کردند و با علاقه هر چه تمام به تماشای تعزیه اباعبدالله می شتافتند. حتی از سفرای خارجی هم برای تماشا دعوت به عمل می آوردند. این مورد اخیر در زمان سلطنت رضا شاه برچیده شد و دیگر از سفرای خارجی برای تماشای مراسم شبیه خوانی دعوت نشد.

فریادهای «شاخسی واخسی» حیدر، صفدر، حسینیم وای، حسینیم وای، مظلوم اولن حسین وای و. . . از تمامی نقاط شهر به گوش می رسد و اکثر مراسم عزاداری روزهای اول تا هشتم محرم در شب انجام می پذیرد و در روزهای تاسوعا و عاشورا این مراسم در روز نیز برپا است. تبریز شهر ام الهیئات است چرا که بیشترین تعداد هیات های محب اهل بیت (ع) را داراست و تقریبا در تمامی ایام سال مردم این شهر به یاد خاندان اهل بیت عصمت و طهارت (ع) بوده اند و اوج این محبت در دهه اول محرم الحرام جلوه گر می شود. عاشقان خاندان نبوی (ص) و دلسوختگان مکتب ابا عبدالله الحسین (ع)در آذربایجان هم زمان با فرارسیدن ماه محرم با انجام آیین ها و رسم های ویژه سوگواری واقعه جانگداز کربلا را برپا می دارند. احسان دادن و ادای نذر در این ماه گرامی از جمله این رسم هاست. آذربایجانی ها اعتقاد ویژه ای به اطعام از سفره ابا عبدالله الحسین (ع) دارند و معمولا از غذاهای پخش شده و نذری در این ایام برای بیماران خود به تبرک می برند. حتی برخی معتقدند که غذا پختن در روز عاشورا کراهت دارد و حتما باید از غذای نذری خورد.

در این روزها در برخی مساجد و خانه ها سفره حضرت سیدالشهدا (ع) باز است و مردم به اطعام از این سفره مبارک می پردازند. اکثرا غذاهای طبخ شده برنج است که با خورشت های مختلفی جهت پذیرایی از عزاداران حاضر می شود.

آش از دیگر غذاهایی است که مردم در بزرگداشت ایام عزاداری سرور و سالار شهیدان می پزند. آش ها معمولا بنا بر نذر و حاجتی تهیه می شود و در بین در و همسایه و آشنایان پخش می شود.

همچنین گدایی کردن در کوچه و خیابان در روز عاشورا و تاسوعا از جالب ترین نذرهای آذربایجانی ها محسوب می شود. حاجتمندان و دردمندان این دیار نذر می کنند که در صورت بهبود بیماری شان یا رفع فلان مشکل روز عاشورای حسینی یا در تاسوعا گدایی کنند و به این ترتیب در این روزهای مشخص کاسه ای در دست گرفته از رهگذران گدایی می کنند.

از دیگر نذرها در ایام ماه محرم می توان به مواردی چون نذر پوشیدن لباس سیاه یا سبز در ایام عزاداری حضرت امام حسین (ع)، انداختن شال سیاه یا سبز بر گردن، بستن پارچه سبز (یاشیل) بر مچ دست سوار کردن کودکان بر اسب نمادین ذوالجناح، گذاشتن کودک در گهواره نمادین حضرت علی اصغر (ع)، دادن نوزاد به آغوش تعزیه خوان نقش حضرت علی اکبر (ع)، حضرت ابوالفضل (ع) و امام حسین (ع) و. . . اشاره کرد. حتی بعضی ها نذر می کنند تا در تعزیه امام حسین (ع) بازیگری و شبیه گردانی کنند و به این ترتیب عشق خود را به فرزندان رسول الله ابراز می دارند.

برخی دیگر از مردم در صورت قبولی نذرشان دسته ها و هیات های عزاداری را به خانه خود دعوت می کنند و از عزاداران پذیرایی می کنند. خانه درگذشتگان، خانه بیماران، گلزار شهدا و قبرستان ها از دیگر محل هایی است که دسته های عزاداری در آن حضور می یابند.

قربانی کردن گاو و گوسفند در مقابل دسته های زنجیرزنی و سینه زنی، پخش غذا و شیر و شربت و شله زرد در مراکز درمانی، مراکز بهزیستی، شیرخوارگاه ها، خانه های سالمندان، بستن پارچه بر علم های دسته های عزاداری و دادن خون به بیماران نیازمند به جای قمه زنی از دیگر احسان ها و نذرهای ستوده در ایام سوگ حسین بن علی(ع) است. بنای معظم و سرپوشیده بازار تاریخی تبریز که از آن به عنوان بزرگترین بازار مسقف و به هم پیوسته جهان یاد می کنند و قدمت آن به صدها سال قبل می رسد این روزها شاهد سوگواری عزاداران حسین بن علی (ع) است.

دسته های مختلف عزاداری محلات قدیمی تبریز طبق روال سال های گذشته و با همان سبک و شیوه سنتی خود امسال نیز به یاد حضرت سیدالشهدا (ع) سوگواری می کنند. تیمچه مظفریه قلب تپنده بازار به عنوان مرکز عزاداری ها این روزها لبریز از سوگواری حسینی است. عزاداران بازار با یک نظم و انتظام خاص سرتاپا سیاه پوش و بعضا با دستارهایی سیاه بر سر در سوگ حضرت اباعبدالله الحسین (ع) مراسم سنتی - مذهبی سینه زنی و زنجیرزنی را به جای می آورند. در مقابل هر یک از این دسته ها نیز علم هایی به عنوان معرف دسته عزاداری و محله مربوط به آن حمل می شود. برخی از این علم ها از قدمت تاریخی برخوردارند.

مرثیه ها و نوحه های خوانده شده در بازار تبریز اکثرا به زبان ترکی آذربایجانی و با همان لحن و سبک قدیمی است. بازار همچنین محل پخش احسان ها و نذورات نیز است، برخی از مغازه ها با پخش چای و دیگر نذورات از عزاداران امام حسین (ع) پذیرایی می کنند. زن ها اجازه ورود به مراسم عزاداری بازار را ندارند و این مراسم صددرصد مردانه است.

دسته های عزاداری پس از طی بخش های مختلف بنای سرپوشیده بازار تاریخی تبریز از آن خارج می شوند و همه دسته ها جز چند دسته عزاداری مشخص اجازه ورود به بازار را ندارند.

معنویت و روحانیت خاصی بر بازار تبریز در شب های محرم حاکم است که حاجتمندان شهر را نیز بدان جا می کشاند و آنان در مقابل دسته های عزاداری و در حلقه عشاق حسین بن علی (ع) دست بر دامان حضرتش می شوند.

سه نوع از دسته های عزاداری سنتی در بازار حضور می یابند. دسته های عرب عجم و زنجیر که تا چند روز بعد از عاشورا همچنان سوگواری می کنند.

تبریز سراسر عزاخانه حسینی است که حتی بازار قلب تپنده اقتصاد آن نیز از این امر مستثنی نیست.

«پولکه» مراسم سنتی-مذهبی دهه نخست محرم مراسم سنتی - مذهبی پولکه در واپسین روزهای دهه نخست ماه محرم با شکوهی هر چه تمام در بخش هایی از جنوب استان آذربایجان شرقی برگزار می شود.

این مراسم در مناطقی چون روستاهای شهرستان عجب شیر (مانند شیشوان و هروان) و شهرستان بناب با شور و شوق خاصی برپا می شود.

«پولکه» نام نوعی توپ آتشین ساخته شده از پارچه است که آن را با سیمی می بندند و بعد از نفت اندود کردن آتش می زنند.

در شب های نزدیک به تاسوعای حسینی و شب تاسوعا ده ها «پولکه» آتشین در میان عزاداری های دیگر و در فضای تاریک شب چرخانده می شود و این چنین بر ظلمت و تاریکی شب هایی چنین غم افزا غلبه می شود.

پولکه ها در تاریکی شب می چرخند و یاد ۷۲ خورشید فروزان دشت کربلا را گرامی می دارد و اشک دلسوختگان اهل بیت را بر گونه ها جاری می گرداند.

گروه کثیری از مردم از سایر شهرها و روستاهای آذربایجان جهت مشاهده مراسم پولکه در ایام محرم به مناطق جنوب استان آذربایجان شرقی سفر می کنند. پولکه از منحصر به فردترین مراسم های عزای حسینی بخشی از مناطق آذربایجان است که نظیر آن در سایر مناطق شیعه نشین جهان برگزار نمی شود.

● پرده خوانی و پرده داری

پرده خوانی یکی از هنرهای سنتی ایرانی است که با باورها و اعتقادات مردم این مرز و بوم آمیخته شده است. از ذکر جنگ ها و دلاوری های حضرت امیرالمومنین علی(ع) گرفته تا مصیبت های اهل بیت (ع) در سرزمین خون و تشنگی کربلا همه و همه بر سینه پرده های رنگارنگ نقش می بندد و از سینه پرده خوانان شیرین سخن می تراود و آنگاه شیعه به مدد هنری اصیل و سنتی تولی و تبری

می کند.

● گرداندن ذوالجناح

بازگشت بدون سوار ذوالجناح از صحرای کربلا یکی از غم انگیزترین صحنه های واقعه عاشورا بوده است و بیانگر اوج اندوه و غم فرزندان خاندان اهل بیت(ع) در فراق حضرت حسین بن علی (ع) است. این صحنه اندوهبار در ایام عزاداری حسینی و علی الخصوص در روز عاشورا در مناطق مختلف به صورت نمادین باز آفریده می شود. تزئین اسبی به عنوان نماد ذوالجناح یکی از آیین های ویژه عزاداری روز عاشورا در مناطق مختلف آذربایجان است. مردم این منطقه معمولا در این روز اسبی سفید رنگ را با پارچه های سفید و سبز و آغشته به رنگ سرخ تزئین می کنند و در کوچه و خیابان ها می گردانند، گاه چندین کبوتر خونین بال نیز بر زین اسب نهاده می شود تا فضای حزن انگیز و معنوی مراسم را دوچندان نماید. در برخی مناطق آذربایجان در برابر ذوالجناح اشعار و مرثیه هایی نیز خوانده می شود و عزاداران از او سراغ سرور و آقایشان حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) را می گیرند. سر و گردن اسب را به آغوش می کشند و اشک حسرت و ماتم سر می دهند و هم زمان بر سر و روی اسب کاه می پاشند. مردم نیز اعتقاد و علاقه ویژه ای به ذوالجناح نمادین نشان می دهند و نذر می کنند و فرزندانشان را بر پشت این اسب نمادین می نشانند. حضور اسبی سفید و خونین در میان جمعی عزادار و سر تا پا سیاه جلوه ویژه ای به شهرها و روستاهای سوگوار آذربایجان می دهد و بر حال و هوای عاشورایی عزاداران می افزاید.

وحید زینالی