الگوهای ضد مصرف و صرفه جویی

آموزه های وحیانی قرآن به عنوان راهنمای زندگی بشر, در بردارنده بهترین, آسان ترین , ساده ترین و کامل ترین شیوه زندگی است از این روست که دین اسلام به عنوان اکمال و اتمام اخلاق بشر معرفی شده است زیرا در مواردی که انسان نسبت به اموری غافل و یا بیرون از دسترسی عقل بشری است راهنمایی هایی را ارایه کرده است که وی را به کمال مطلق می رساند

آموزه های وحیانی قرآن به عنوان راهنمای زندگی بشر، در بردارنده بهترین، آسان ترین ، ساده ترین و کامل ترین شیوه زندگی است. از این روست که دین اسلام به عنوان اکمال و اتمام اخلاق بشر معرفی شده است؛ زیرا در مواردی که انسان نسبت به اموری غافل و یا بیرون از دسترسی عقل بشری است راهنمایی هایی را ارایه کرده است که وی را به کمال مطلق می رساند.

بخش بزرگی از زندگی بشر بر اساس تصرف در چیزها و مصرف کردن آن شکل گرفته است. تصرفات بشر ، مجموعه ای بزرگ را در بر می گیرد که بخشی از آن شامل مصرف کردن است. هر تصرفی که بشر انجام می دهد ، در راستای تغییر و دگرگون سازی چیزی برای استفاده بهتر و آسان تر و کامل تر از آن چیز است. از این رو، تصرفات بشری ، در کلیت امر، تصرفاتی کمالی بخش می باشد. به این معنا که هر تصرفی از سوی انسان به خود وی و یا چیزی که در آن تصرف می شود، کمالی می بخشد.

با این همه برخی از تصرفات بشر در چیزها، به گونه ای است که آثار و پیامدهای زیانباری بر انسان و یا اشیا به جا می گذارد. خداوند برای این که تصرفات انسانی هماره در مسیر کمالی و در راستای خلافت الهی وی باشد، راهنمایی هایی را در قالب امر و نهی بیان کرده است. این مجموعه از آموزه های دستوری قرآن ، نیز مانند سنت ها و قوانین تکوینی الهی ، تنها در راستای بهره وری و بهینه سازی مصرف و تصرفات بشری و جلوگیری از آسیب های احتمالی می باشد.

اسلام و قرآن همان گونه که به بیان الگوی صحیح و درست مصرف و تصرفات بشری توجه داشته و آن را در قالب فرمان ها و اوامر تشریح کرده است، برخی از روش ها و شیوه هایی که آسیب زا و بحران آفرین است به عنوان شیوه ها و روش های ضد مصرف و صرفه جویی معرفی نموده است. به این معنا که اگر اسلام از انسان ها می خواهد که اعتدال و میانه روی را به عنوان یکی از مبانی اساسی الگوی مصرف در پیش گیرند، از ایشان می خواهد که از برخی از شیوه های مصرف و تصرف خودداری کنند.

نویسنده در این نوشتار کوتاه بر آن است تا با نگاهی به آموزه های قرآنی الگوی ضد مصرف از نظر قرآن را تبیین و آثار و پیامدهای زیانبار آن را تشریح کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

● الگوهای ضد هنجاری در مصرف

بی گمان ارایه الگوهای هنجاری به معنای ارایه راهکارهایی است که انسان را در مسیر کمالی قرار می دهد تا از هر چیزی به مقدار توان و ظرفیت خویش به اندازه نیاز بهره گرفته و آن را مورد استفاده قرار دهد. هنگامی که در آموزه های عقلانی و عقلایی و یا شرعی از اموری پرهیز داده می شود و افعال اختیاری انسان در آن تحلیل می شود و از وی خواسته می شود که افعال خاصی را در پیش گیرد ، در حقیقت از وی خواسته می شود تا کمالاتی را به دست آورد و نواقص و کاستی هایی را از خود دور سازد. اصولا تاکید بر هنجارها واخلاق در علوم مختلف از آن روست که انسان به کمال فردی و جمعی لایق و شایسته خویش دست یابد.

بسیاری از چیزهایی که عقل و عقلا و شریعت آن را به عنوان امور خوب و پسندیده معرفی می کند و خواستار تحقق صفاتی خاص در انسان از طریق تکرار می شود، در حقیقت همان امور اخلاقی و هنجاری است.

یکی از زیر مجموعه های اخلاق ، اخلاق کاربردی است که در حقیقت خود زیر مجموعه اخلاق هنجاری است. با این تفاوت که اخلاق کاربردی ناظر به حوزه خاصی از زندگی فردی و اجتماعی بشر است. از جمله اخلاق کاربردی می توان به اخلاق زیستی و یا اخلاق سیاسی و اخلاق جنسی اشاره کرد.

اخلاق کاربردی و یا کاربستی بیانگر اصول و ارزش ها و آرمان های اخلاقی است که شخص می بایست در محیط اجتماعی آن را رعایت کند. در اخلاق کاربردی به انسان آموخته می شود که چگونه می بایست زیست کند. از این رو می توان آن را ا خلاق زیستن دانست. در این شیوه به انسان این معنا آموخته می شود که چه چیزی ارزشی است و چگونه می توان بهره مندی از خوبی ها را تجربه کرد و زشتی ها گریخت. بنابراین افزون بر تحلیل و بررسی ریشه ای و بنیادین فضایل و راذیل اخلاقی ، راه تشخیص تکالیف اخلاقی و شیوه های تحقق آن ها در قلمروهای خاصی از زندگی تبیین می شود.

اخلاق مصرف نیز یکی از بخش های مهم زندگی بشر است که آموزه های اخلاق کاربردی ناظر به آن است. هر چند که این بخش خود زیر مجموعه بخش کلی تر و عمومی تری به نام اخلاق معیشت است ولی از آن جایی که شیوه درست مصرف تاثیر شگفت و شگرفی در کلیت زندگی بشر به جا می گذارد ، توجه خاصی به این بخش مبذول می شود.

قرآن به مساله مصرف به عنوان یکی از مهم ترین کلیدهای دست یابی به اخلاق کامل زیستی در کنار اخلاق معیشت توجه داشته است. ازاین رو الگوهای درست و نادرست در این حوزه را به شکل آموزه های اخلاقی و یا حقوقی و بلکه فقهی بیان کرده است تا مومنان بلکه انسان ها از آن بهره مند شده و در مسیر کمالی خویش از آن سود جویند.

بخش عمده ای از مباحثی که قرآن در این حوزه بدان پرداخته است ، مربوط و یا مرتبط به حوزه الگوهای ضد کمالی مصرف است. به این معنا که قرآن خواسته با معرفی روش های نادرست مصرف که آدمی را از کمال دور می سازد ، الگوهای درست مصرف را تبیین نماید. در ادامه این بحث ، برخی از این روش ها و شیوه های نابهنجار در مصرف مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد.

● اتراف و رفاه زدگی

اتراف از واژه عربی ترف به معنای تنعم و برخورداری از مال و نعمت گرفته شده ا ست. مترف که باب افعال آن می باشد به معنای کسی است که در مال و نعمت خویش فساد پدید آورد و با طغیان گری و مصرف نادرست آن ، حق نعمت را ادا نکرده و شکر گزار آن نباشد. در کاربردهای عربی مترف به کسی گفته می شود که از نعمت بسیار برخوردار بوده و متنعم به آن باشد و در تصرفات خویش هیچ گونه منعی را نپذیرد و زیر بار هیچ حد و مرزی نرود. از این روست که گاه به انسان جبار ، مترف گفته می شود.( المنجد)

بنابراین می توان گفت ، اتراف نوعی تصرف و مصرف کردن نابهنجار و ضد اخلاقی در نعمت های الهی است. در حقیقت اتراف ناظر به رفتارهای شخص نسبت به سرمایه ها و نعمت هایی الهی است که در اختیار وی می باشد. از آن جایی که متنعم و مترف از نعمت های الهی به درستی بهره نمی گیرد و رفتار ضد اخلاقی و ناسپاس گونه ای را در پیش گرفته است، انسانی ضد اخلاقی تلقی و معرفی می شود.

ثروت و مکنت زیاد و امکان هرگونه تصرف بی حد و مرزی چنین انسان هایی را به انسان های متکبر در باطن و مستکبر نسبت به دیگران تبدیل می کند.(هود آیه ۱۰ و نیز اسراء آیه ۸۳ و کهف آیه ۳۲ و ۳۴) احساس از مصونیت از عذاب الهی (سبا آیات ۳۴ و ۳۵) و روحیه تجاوزگری (شورا آیه ۲۷ و قصص آیه ۷۶) ، اعراض از حق و حقانیت ( سبا آیات ۱۵ و ۱۶) تفاخر (هود آیه ۱۰)،شادمانی غرور آمیز (انعام آیه ۴۴) از اخلاق چنین افرادی است.

خداوند توضیح می دهد که چنین اخلاق زشت و نابهنجاری در مترفان موجب می شود که ایشان رفتارهای ضد اخلاقی و ضد هنجاری خویش را نیک و زیبا بانگارند و در چشم دیگران زشت را زیبا جلوه دهند.(یونس آیه ۱۲) این گونه است که تباهی و رفتارهای ضد اخلاقی و هنجاری را در جامعه گسترش داده و دامن می زننند.

رفاه زدگی و اتراف در انسان ها موجب می شود تا نه تنها خود اهل فساد و تباهی باشند بلکه دیگران را به فساد بکشانند و در زمین افساد و تباهی کنند. (قصص آیات ۷۶ تا ۸۳) این گونه است که شیوه نادرست مصرف و تصرفات ایشان در اموال ، هر گونه پیشرفت و سازندگی را منع می کند و زمینه تباهی و فساد جامعه را فراهم می آورد. از این روست که خداوند ، این الگوی مصرف را نابهنجار و ضد اخلاقی و کمالی ارزیابی کرده و به شدت از آن منع می کند؛ زیرا از نظر خداوند ، این گونه تصرفات موجبات فروپاشی جامعه و عذاب الهی می شود.(انعام آیه ۴۴ و هود آیه ۱۱۶ و فرقان آیه ۱۸ و آیات دیگر)

● تبذیر و ریخت و پاش

از دیگر الگوهای نادرست مصرف که در آیات قرآنی بدان پرداخته شده است، روش تبذیر است. تبذیر که از ریشه بذر گرفته شده است به معنا ریخت و پاش است. به این معنا که اموال به گونه ای تصرف نماید که پخش شود بی آن که به شکل درست و مناسبی مصرف شود.

خداوند در آیات ۲۶ و ۲۷ سوره اسراء به صراحت این شیوه مصرف کردن را نقد کرده و آن را ضد اخلاقی می شمارد و مردمان را از آن رفتار نابهنجار پرهیز می دهد: وَآتِ ذَا الْقُرْبَی حَقَّهُ وَالْمِسْکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَلاَ تُبَذِّرْ تَبْذِیرًا إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُواْ إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ وَکَانَ الشَّیْطَانُ لِرَبِّهِ کَفُورًا؛ و حق خویشاوند و درویش بینوا و در راه‏مانده را بده و مال خود را بیهوده و به گزاف مریز و مپاش- تباه مکن- همانا ریخت و پاش کنندگان- کسانی که مال را به گزاف تباه می‏کنند- برادران شیطانهایند و شیطان خداوند خویش را ناسپاس است.

در این آیات سخن از این است که در هر مالی حقی برای خویشان و مساکین و در راه ماندگان است. اما نمی بایست در این مساله چنان شیوه ای را در پیش گرفت که مصداق ریخت و پاش باشد. به سخن دیگر، می بایست حتی در انفاق و کارهای خیر رعایت اعتدال و تعادل را کرد؛ چه برسد که در کارهای دیگر باشد. بنابراین هر گونه ریخت و پاشی به معنای کفران نعمت و ناسپاسی و مصداقی از مصرف بی رویه و ناهنجاری است که معیشت فردی و جمعی بشر را مختل می سازد.

در جامعه کنونی مصادیق بسیاری را می توان برای تبذیر و ریخت و پاش شناسایی و معرفی کرد. این مساله اختصاص به بخش خصوصی و افراد مترف ندارد بلکه در بسیاری از عروسی ها و مهمانی های دولتمردان و همایش های دولتی ، به وفور می توان مصادیق آن را یافت و معرفی کرد.

پارچه نویسی ها بسیار برای بازگشت از زیارت و یا برای مراسم تدفین و مانند آن یکی از مصادیق تبذیر است. پس از هر مهمانی و مجلسی رسمی از جشن تولد گرفته تا ولیمه نوزاد و حج و عروسی ، می توان غذاهای تبذیری را دید که در ظروف اشغال و پلاستیک ها گذاشته شده است و این در حالی است که بسیاری از مردم به شکم های خویش سنگ بسته و با سیلی چهره و رخسارشان را سرخ نگه می دارند.

● اسراف و خروج از اعتدال

از دیگر رفتارهای ضد مصرفی می توان به مساله اسراف اشاره کرد. اسراف که به معنای زیاده روی و تجاوز از حد و مرزهای قانونی و طبیعی در هر کاری است نه تنها از نظر قرآن امری ناپسند است و در حوزه منکرات دسته بندی می شود بلکه یکی از عوامل اصلی دوری از رحمت خداوند محسوب می شود.

خداوند در آیه ۱۴۱ سوره انعام و ۳۱ سوره اعراف به صراحت بیان می دارد که خدا مسرفان در حوزه اقتصادی و مصرف را دوست نمی دارد.

برای کسانی که می خواهند محبوب خداوند باشند این مساله بسیار مهم است از این رو از هر کاری که آنان را از حوزه محبوبان خداوندی بیرون برد و یا در جرگه دشمنان خدا قرار دهد، پرهیز می کنند و می کوشند تا به هر شکلی شده با شناخت عوامل و علل دوری و یا دشمنی، از آن پرهیز کنند. به نظر می رسد که حتی برای کسانی که طالب دنیا و متاع دنیوی هستند نیز می بایست دوری از اسراف در دستور زندگی قرار گیرد؛ زیرا چنان که از آیات قرآنی به دست می آید اسراف نه تنها عامل مهم در دوری از محبت خداوند می شود بلکه موجب می شود خود و یا جامعه دچار نابودی گردد. (یس آیات ۱۳ و ۱۹)

با توجه به این که بحران غذایی در جهان و پیامدهای زیانبار آن دست کم یک میلیارد انسان را تهدید به مرگ و گرسنگی می کند، بازخوانی مساله اسراف و آثار و پیامدهای آن در حوزه مادی و معنوی و دنیوی و اخروی از نگاه قرآن مهم و اساسی است. هدف از این بازخوانی بیان نگرش قرآن نسبت به مساله زیاده روی و اسراف در حوزه اقتصادی و مصرف است تا با شناسایی آثار و پیامدهای آن در شیوه مصرف و بهره مندی خود از مواهب خداوندی تجدیدنظر و بازنگری نماییم و راه را برای بهینه سازی مصرف هموار سازیم.

در این باره سخن بسیار است و خوانندگان را به مقاله های " اسراف و انواع آن " و " اسراف ، واقعیت تلخ جامعه" به قلم همین نویسنده ارجاع می دهم. به هر حال این ها نمونه های از الگوها و روش های ضد مصرف و ضد هنجاری در حوزه مصرف است که در آیات قرآنی بدان اشاره شده است. بازخوانی مجدد آن می تواند ما برای دست یابی به الگوی صحیح و درست مصرف یاری رساند و زمینه برای اصلاح الگوی مصرف در جامعه را فراهم آورد.

توسط مهدی یاراحمدی خراسانی

http://athir.blogfa.com