حضور دین در سینما

ما اگر قبول کنیم که چیزی به نام سینمای دینی داریم, باید سینمای دینی را این گونه تعریف کنیم هر فیلمی که در جامعه دینی ساخته می شود و یک موضوع اخلاقی و دینی را مطرح می کند می شود سینمای دینی

ما اگر قبول کنیم که چیزی به نام سینمای دینی داریم، باید سینمای دینی را این‌گونه تعریف کنیم: هر فیلمی که در جامعه دینی ساخته می‌شود و یک موضوع اخلاقی و دینی را مطرح می‌کند می‌شود سینمای دینی.

اما اگر بگوییم سینمای دینی، سینمایی است که همه آموزه‌های دینی در آن رعایت شده باشد با ذهن سازگاری ندارد و ما واقعا نمی‌توانیم این سینما را داشته باشیم. بنابراین بهتر است که به جای سینمای دینی بگوییم حضور دین در سینما.

حال می‌گوییم برای اینکه دین در سینما حضور پیدا کند، چه باید کرد؟شهید آوینی می‌گوید: “برای اینکه سینما در خدمت اسلام درآید باید حجاب تکنیک سینما خرق شود، شرط اصلی همان تقواست که انسان را به اخلاص می‌رساند و با اخلاص درهای حکمت نیز بر قلب گشوده می‌شود.

تنها راه خروج از ولایت تکنیک و گذشت ازمتافیزیک غرب، تحت تقواست و آن گاه در پرتو حکمت متیقن، به تمدن غرب و لوازم و آثار و عناصر آن نگریستن.(۱) سینماگری که در عرصه دین فعالیت می‌کند، ضمن اینکه باید به سینما و تکنیک‌های آن، خوب مسلط باشد، باید در دین حل شود وتجربه‌های دینی و معنوی را از دین بگیرد تا با دل و جان مخاطب رابطه برقرار کند و مخاطب را به تفکر و تامل وادارد.

“هنرمند اگر به معنای واقعی کلمه مومن باشد و نسبت به حقیقت عالم، مظهریت داشته باشد، کم کم سعی می‌کند برای تسخیر تکنیک راه‌هایی به دست بیاورد و جوهرش را تسخیر کند.”(۲)

ما وقتی روایت فتح را می‌بینیم این سخنان برای ما ملموس می‌شود. روایت فتح نمونه کاملی است که از تکنیک عبور می‌کند و به جوهره و ذات می‌رسد. به همین جهت است که هنوز هم با دل و جان مخاطب رابطه برقرار می‌کند.

اگر سینماگری که دغدغه دین دارد، در دین حل نشده باشد نتیجه‌اش فیلمی می‌شود که محتوای دینی ندارد، ولی برای اینکه فیلم را دینی کند، سکانس نماز یا سکانس اذان را در فیلم جا می‌دهد و یا اینکه مثلا ریش را نماد دین در آقایان و چادر را نماد دین در خانم‌ها قرار می‌دهد.

یا حتی در بعضی از فیلم‌های دینی می‌بینیم که کسی که از کوزه آب می‌خورد، کسی که روی حصیر می‌خوابد، کفش پاره و لباس وصله خورده می‌پوشد، انسان عارف و دینداری نشان داده می‌شود و در مقابل کسی که زندگی مرفهی دارد و انسان متمولی است، شخص بی‌دین نشان داده می‌شود. اکثر فیلم‌هایی که در این زمینه می‌سازند از اینها به‌عنوان نماد استفاده می‌کنند. شاید به خاطر همین برجستگی مفاهیم و بیرون زدن مفاهیم از فیلم باشد که در این‌گونه از سینما با نزول تماشاگر مواجه‌ایم.

این نمادها نه تنها نمی‌تواند کمکی در پیشبرد سینمای دینی (با تعریفی که در بالا ذکر کردیم) داشته باشد، بلکه ممکن است ضربه‌هایی هم به دین بزند و کج فهمی‌هایی را در مخاطب ایجاد کند. چون اگر مفاهیم دینی ومعنوی بعد از نوشتن، وارد قصه شود عوارض منفی‌ای را به بار خواهد آورد.

اغلب سینماگران ما گمان کردند اگر دین و تجربه‌های دینی را در قالب زندگی‌های بدوی و روستایی نشان بدهند و یا اینکه از دریچه فقر وتنگدستی وارد بشوند، بهتر می‌توانند به معنای دینی وعرفانی دست پیدا کنند که البته معمولا در این زمینه کارهای ناموفقی را در کارنامه خودشان به ثبت رساندند.

بله، فیلم‌هایی مثل “بچه‌های آسمان” و “رنگ خدای” مجید مجیدی به جهت اینکه داستان این فیلم‌ها گره خورده است با فقر و تنگدستی، گره خورده است با زندگی روستایی کارهای موفقی هستند. به علاوه اینکه تنگدستی و فقری که در فیلمی مثل “بچه‌های آسمان” دیده می‌شود، فقر خوشایند با مذاق مخاطب و همان چیزی است که در کلام پیشوایان دین از آن به نیکی یاد می‌شود. در مقابل ما کارهایی مانند “خیلی دور خیلی نزدیک” داریم که شخصیت اصلی داستان یک پزشک متمولی است که به گزاره‌های دینی اعتقاد ندارد و از چارچوب‌ها و قیدوبندهای دینی رهاست. اما می‌بینیم خیلی استادانه مفاهیم دینی در درون فیلم، تزریق شده است.

بنابراین ما می‌توانیم فیلم‌هایی با موضوعات متفاوت داشته باشیم و در عین حال از مفاهیم دینی و معنوی برخوردار باشد.

باید حواسمان باشد که سینمای ما (حتی رسانه ما)دارد به سمتی حرکت می‌کند که دین در حاشیه قرار بگیرد و سکولار را تبلیغ می‌کند. این بحثی است که باید بیشتر مورد توجه حوزه‌های علمیه قرار بگیرد. ما نباید بگوییم کدام برنامه، کدام داستان، مخاطب بیشتر دارد و صرف در نظر گرفتن مخاطب آن را بسازیم. بلکه ما باید هدفمان تولید فیلم‌های دینی وپرمخاطب باشد و فیلم دینی تنها این نیست که درباره پیامبر یا پیشوایان دین باشد بلکه ما بدون اینکه از ائمه و پیامبر حرف بزنیم می‌توانیم از دین اقتباس مفهومی کنیم چرا که طبیعت و جهان،همه آیات خداوند هستند و خداوند همه جا هست.

حمید تلخابی

طلبه حوزه علمیه و دانش آموخته مدرسه اسلامی هنر

پی‌نوشتها:

۱) سوره ، شماره ۲ و۳ص ۸۴

۲) استعارات تاویلی، ص ۱۵۵