حق تفکر انسان ها را محفوظ بداریم

نگاهی دیگر بر پرونده تخلفات علمی در کشور

چند سال پیش هنگامی که در یک شهرستان کوچک در یک دانشگاه تیپ سه کار می‌کردم، از دانشجویانم خواستم تا برای بحث روی انواع تحقیقات، هر کدام مقاله‌ای را از یک مجله انتخاب کرده و به کلاس بیاورند. برحسب اتفاق مقاله‌ای از یک خواهر و برادر که خانم دکتر، استادیار آن دانشگاه و آقای دکتر نیز به دلیل مسایل اخلاقی، اخراجی آن دانشگاه بودند، به چشمم خورد. جالب آنکه در بالای این مقاله خانم دکتر خود را دانشیار و آقای دکتر را استادیار آن دانشگاه معرفی کرده بودند. این موضوع دستاویزی شد تا در خصوص تحقیق، حق کپی‌رایت و مسایل پیرامون آنها بیشتر بپردازم...

می‌دانیم که انجام تحقیق در ایران که با معیارهای روز دنیا نیز همخوانی داشته باشد، کار بسیار سختی است. نگاه افراد و سازمان‌ها به مقالات با این عنوان که باید سوژه‌هایی باشند که حتما به چاپ برسند، از یک سو و مسایل تحریم و مشکلات چاپ مقاله‌ای از سوی دیگر موجب شده تا سختی کار دو چندان شود. وابستگی ارتقای اعضای هیات علمی به چاپ مقالات متعدد به زبان انگلیسی در ISI و عدم آموزش مناسب به آنها در خصوص چگونگی نوشتن یک تحقیق یا مقاله و عدم آموزش نکات اخلاقی لازم برای انجام یک تحقیق نیز یکی دیگر از مشکلات تحقیق در ایران است.

در اینجا با مقایسه چند مساله ساده درخصوص روش‌های تحقیق در ایران و در سایر کشورها، می‌توانیم مساله را ملموس‌تر کنیم.

● حق کپی‌رایت

در تمام کشورهای دنیا، افراد برای ترجمه کتاب، مقاله و یا هر آثار دیگری باید ضمن کسب اجازه از نویسنده آن، مبلغی نیز به عنوان حق کپی‌رایت به او بپردازند تا پس از طی کردن مراحل قانونی، اسم آنها در قسمت ترجمه (Translate) ذکر شود که متاسفانه این امر در ایران وجود ندارد و اکثر ترجمه‌ها، ترجمه‌هایی غیرقانونی و حتی گاهی با دخل و تصرف در اصل اثر به چاپ می‌رسند. باید قبول کنیم که مهم‌ترین سرمایه، یک سرمایه انسانی است و مهم‌ترین بخش یک کار، بخش ایده و فکر آن. اگر یک تفکر و ایده خوب وجود نداشته باشد، طبیعتا نمی‌توان کار خوبی ارایه داد. باید برای تفکر فردی که سال‌ها برای انتشار یک کتاب زحمت کشیده و ایده‌ای را پرورانده، اهمیت و ارزش قایل شویم و حقوق وی را رعایت نماییم.

● زیرساخت‌های تحقیق

به نظر می‌رسد برای انجام تحقیق در ایران زیرساخت‌های مناسبی وجود نداشته و نگاهمان به مساله تحقیق، نگاه غلطی است. به عنوان مثال چاپ مقالات درISI را یکی از شرایط ارتقای اعضای هیات علمی قرار داده‌ایم و این در حالی است که آموزش‌های لازم به آنها برای چگونگی انجام یک تحقیق خوب و یا رعایت اخلاق تحقیق داده نشده است. نتیجه آنکه گاهی اساتید با حذف نام دانشجو و ترجمه آن به زبان انگلیسی، مقالات آنها را با نام خود به چاپ می‌رسانند. از سوی دیگر، امکانات لازم برای تحقیق نیز به آنها داده نشده است. به عنوان مثال در کشورهای پیشرفته برای پر کردن یک پرسشنامه به افراد پول می‌دهند و در عوض آنها متعهد می‌شوند تا پرسشنامه را به طور کامل و درست پر کنند، اما در ایران مردم از ارایه اطلاعات درست می‌ترسند و گاهی با پرسشگران برخورد می‌کنند.

برای تحقیق در داروهای جدید، در تمام دنیا باید به بیماران اطلاعات لازم داده شود و این تحقیق با رضایت آنها روی بیماران انجام شود. در حقیقت آنها باید بدانند جزیی از یک تحقیق هستند و در آن شرکت دارند، اما متاسفانه در ایران این کار بدون آگاهی و اطلاع بیمار و بدون رضایت آگاهانه آنها صورت می‌گیرد.

در کشورهای دیگر معمولا طرح‌ها بیمه هستند و اگر در طول تحقیق برای افراد مشکلی ایجاد شود، بیمه خسارت‌های آن را می‌پردازد؛ درحالی که در ایران بیمه‌ها حتی تعهدات درمانی را نمی‌توانند پاسخگو باشند.

● رعایت استقلال علم

باید قبول کنیم که دنیای علم با دنیای اقتصاد متفاوت است و نباید با تولیدات علمی همچون تولیدات تجاری برخورد شود. اخبار تولیدات علمی باید در مجلات علمی به چاپ برسد و در میان دانشمندان اثبات شود، نه آنکه در رسانه‌های گروهی در بوق و کرنا شود. دانشمند انگلیسی که موفق به کشف DNA شد، آن را تنها در قالب یک مقاله علمی ارایه داد و برنده جایزه نوبل شد، اما در ایران با بزرگ‌نمایی و ساخت برنامه‌های تلویزیونی از تولیدات دارویی، همانند تولید یک کالای تجاری رونمایی می‌شود. سیاسی شدن علم در ایران موجب شده تا استقلال آن خدشه‌دار شود و بی‌شک این امر تبعاتی نیز به دنبال دارد.

● برخورد با متخلفان

باور کنید فرق ما با کشورهای پیشرفته در سیستم‌هایمان است، نه در خلافکارهایمان. کشورهای پیشرفته نرم‌افزار دژاوو را برای ایران طراحی نکرده‌اند، بلکه آن را برای خودشان طراحی کرده‌اند و ما ناآگاهانه در دام آن افتاده‌ایم. این به آن معنا نیست که ما افراد بدی هستیم و آنها افراد متعهد و خوبی، بلکه تفاوت در سیستم و نوع برخورد آنها با خلافکارهاست. شاید اگر آنها نیز در ایران زندگی می‌کردند و سیستم کنترلی مناسبی نداشتند، کپی‌رایت را رعایت نمی‌کردند، اما آنچه در این میان ضروری می‌‌نماید، لزوم اجرای ضوابط و قوانین کنترلی مناسب در کشور و تعهد نخبگان به اجرای آن است، چرا که در هر جامعه‌ای نخبگان الگوی آن جامعه محسوب شده و می‌توانند آموزش‌های مناسبی را با رفتار خود به جامعه ارایه دهند.

دکتر آزیتا گشتاسبی