کودکان و شب ادراری

رایج ترین علت ناتوانی کودکان در کنترل ادرار, تأخیر در رشد اندام ها و سیستم اعصاب مرکزی آنهاست که موجب کاهش توانائی آنان بر تخلیهٔ مثانه در طول شب می شود

برای بسیاری از کودکان و والدینشان، شب‌ادراری یا ناتوانی در کنترل ادرار می‌تواند مسائل و مشکلات روان‌شناختی جدی و گوناگونی به همراه داشته باشد. عوامل متعددی می‌تواند موجب این اختلال در کودکان شود، از جمله تأخیر در رشد جسمانی، تغییرات هورمونی، اشکال در بیدار شدن از خواب و... .

براساس یافته‌های انجمن روانشناسان آمریکا (APA)، شب‌ادرار به کودکان پنج سال به بالائی گفته می‌شود که توانائی کنترل ادرارشان را در طول شب (و در مواردی روز) ندارند. میزان شیوع این اختلالات به‌دلیل تنوع سبب‌شناسی، تعاریف گوناگون و معیارهای اجتماعی مختلف قدری مشکل است. اما آمارها نشان می‌دهند که ۲۰-۱۵ درصد کودکان تا سن ۵ سالگی دچار شب‌ادراری‌های موقتی و نامنظمی می‌شوند. از این میزان هر سال ۱۵ درصد بهبود پیدا می‌کنند. این موضوع بدان مفهوم است که ۲-۱ درصد از کودکان تا ۱۵ سالگی کماکان دچار شب‌ادراری هستند. برخی از پژوهش‌ها نشان می‌دهند که پسرها بیشتر از دخترها دچار این مشکل می‌شوند، ولی این نکته از سوی تمامی پژوهشگران تأئید نشده است. براساس تحقیقی که در زمینهٔ شب‌ادراری کودکان انجام شده است، ۸۰ درصد کودکانی که دچار ناتوانی در کنترل ادرار در طول شب هستند، تقریباً در ۲۰ درصد موارد در طول روز هم خودشان را خیس می‌کنند. این گروه، در طبقه‌بندی خاص دیگری قرار می‌گیرند و به مراقبت‌ها و درمان‌های متفاوتی احتیاج دارند.

سبب‌شناسی شب‌ادراری کودکان

تاکنون تمامی عواملی که موجب عدم توانائی کودک در کنترل ادرارش می‌شود، شناخته نشده است. اما یافته‌های پژوهشگران نشان می‌دهد که شب‌ادراری‌های اولیهٔ کودکان (منظور کودکان زیر ۵ سالی است که هنوز مراحل کنترل ادرار را در طول شب نیاموخته‌اند)، ناشی از نارسائی و عدم رشد کافی اندام‌های دفع ادرار، عوامل رشدی، ارثی و هورمونی می‌باشد که به‌صورت عدم توانائی در کنترل ادرار بروز می‌کند؛ و شب‌ادراری‌های ثونویه (منظور کودکانی هستند که بعد از سه ماه متوالی خشک خوابیدن، مجدداً دچار عدم کنترل ادرار شده‌اند)، حاصل ناهنجاری‌های کلیه، مثانه و مجاری ادراری، عفونت‌های گوناگون دستگاه ادراری، تنش‌ها، فشارهای روحی و استرس‌های ناشی از تغییرات محیطی کودک است. مهمترین عوامل مؤثر در بروز شب‌ادراری کودکان عبارت است از:

الف) تأخیر در رشد اندام‌ها

رایج‌ترین علت ناتوانی کودکان در کنترل ادرار، تأخیر در رشد اندام‌ها و سیستم اعصاب مرکزی آنهاست که موجب کاهش توانائی آنان بر تخلیهٔ مثانه در طول شب می‌شود. زمانی که مثانهٔ کودک پر می‌شود، اندام‌های عصبی دفع، طی پیام‌هائی که به مغز می‌فرستند، کودک را برای عمل دفع و تخلیهٔ مثانه هوشیار می‌کنند. این بخش از سیستم عصبی کودکان شب‌ادرار دچار ضعف و تأخیر در رشد است و پیام‌های عصبی لازم را به مغز نمی‌فرستد.

ب) عوامل ژنتیکی (ارثی)

بررسی تاریخچهٔ خانوادگی کودکانِ شب‌ادرار نشان می‌دهد که این اختلال در آنها سابقه دارد. پژوهشی که در این زمینه صورت گرفته است. بر این موضوع دلالت دارد که ۷۷ درصد کودکان شب‌ادرار دارای والدینی بوده‌اند که آنها نیز در دوران کودکی خود دچار ضعف کنترل مثانه‌شان بوده‌اند. این آمار در مورد کودکانی که یکی از والدین آنها (پدر یا مادر) در دوران کودکی دچار شب‌ادراری بوده‌اند، به ۴۴ درصد می‌رسد و تنها ۱۵ درصد از کودکان شب‌ادراری، هیچ سابقهٔ خانوادگی از این مشکل نداشته‌اند. عامل وراثت در شب‌ادراری‌های نوع اول کودکان، نقش تعیین‌کننده‌ای در این اختلال دارند. نتیجهٔ تحقیقی که توسط پزشکان دانمارکی بر روی ۱۱ خانواده که فرزندشان دچار شب‌ادراری نوع اول بوده‌اند، صورت گرفته است، نشان می‌دهد، ژن مربوط به ناتوانی کنترل ادرار بر روی کروموزم ۱۳ قرار دارد.

پ) اختلالات خواب

نتایج تحقیقات گوناگونی که در زمینهٔ ناتوانی در کنترل ادرار (در کودکان) صورت گرفته است، نشان می‌دهد که آنها در مواردی دچار مشکلات خواب می‌باشند. برطبق این پژوهش‌ها، بررسی نوارهای مغزی‌ای (الکتروانسفالوگرافی) که از کودکانِ شب‌ادرار گرفته شده است معلوم می‌دارد که یکی از عوامل شب‌ادراری‌های اولیهٔ کودکان، نارسائی‌های امواج مغز و افزایش فعالیت مغز است. این یافته‌ها نشان می‌دهند که کودکان شب‌ادرار ممکن است خوابی کاملاً طبیعی داشته باشند، ولی برای بیدار شدن دچار مشکل هستند. گروهی از والدینِ کودکانِ شب‌ادرار گزارش کرده‌اند که فرزندشان اغلب، شب‌ها زود می‌خوابند و هنگامی که مراحل خواب آرام می‌گذرانند، رختخوابشان خیس می‌کنند. البته مطالعات جدیدتر نشان می‌دهد که شب‌ادراری کودکانی که به‌طور جدی با این مشکل روبه‌رو هستند، در مراحل مختلف از خواب آنها رخ می‌دهد.

ث) عوامل رفتاری و روانشناختی

معمولاً شب‌ادراری‌های نوع اول کودکان ناشی از عوامل روانشناختی نمی‌باشند. گروهی از پژوهشگران زلاندنو طی تحقیقی دریافتند که الگوهای رفتاری کودکان شب‌ادرار (نوع اول)، کاملاً شبیه الگوهای رفتاری کودکان سالمی است که گاهی (و به ندرت) رختخواب خود را خیس می‌کنند.

از طرف دیگر، نتایج تحقیقی که در دانمارک صورت گرفته است نشان می‌دهد که کودکان شب‌ادرار (نوع اول) دچار ضعف روابط اجتماعی و کاهش عزت‌نفس هستند. براساس این تحقیق، شب‌ادراری کودکان ممکن است مشکلات روانشناختی گوناگونی برای این کودکان پدید آورد.

ج) عوامل جسمانی

بعضی از تحقیقاتی که در زمینهٔ علل شب‌ادراری کودکان صورت گرفته است، نشان می‌دهد که این کودکان دارای مثانه‌ای کوچکتر از حد معمول هستند. زمانی که والدین گزارشی از گنجایش کم مثانهٔ کودک شب‌ادرارشان می‌دهند، معمولاً این کودکان در طول روز هم دچار ناتوانی در کنترل ادرارشان هستند.

چ) اختلالات هورمونی

تحقیقات نشان می‌دهند میزان هورمون کاهش ادرار در کودکان شب‌ادرار به حد طبیعی نیست. میزان ترشح طبیعی این هورمون در کودکان سالم (در طول خواب) موجب کاهش فعالیت کلیه‌ها و دیرتر پرشدن مثانه (در طول ۱۲-۸ ساعت) می‌شود. در حالی که عدم توازن این هورمون موجب شب‌ادراری کودک می‌شود.

روش‌های درمان شب‌ادراری در کودکان

در بیشتر موارد، اولین گام برای درمان کودکانی که دچار مشکل شب‌ادراری هستند آن است که، والدینشان تاریخچه‌ای از مشکل او به پزشک معالج گزارش دهند. چنانچه شب‌ادراری کودک از نوع اول باشد، و کودک مشکل جسمانی خاصی نداشته باشد، پزشک از روش‌هائی استفاده خواهد کرد که نیاز به کمک و مشارکت والدین و کودک به‌طور توأم داشته باشد. در اینگونه موارد، تا ۵ درصد از علائم شب‌ادراری کودک با پیگیری و پیشرفت مراحل درمان کاهش می‌یابد و بهبودی کودک به حدی می‌رسد که تنها طی یک ماه، کودک ۳ بار رختخواب خود را خیس خواهد کرد. به‌طور کلی، روش‌های درمان شب‌ادراری در کودکان به دو طبقه تقسیم می‌شوند:

- درمان‌های غیرداروئی (شامل روش‌های انگیزشی، روش‌های تغییر رفتاری (شرطی‌سازی)، ورزش‌های مخصوص تقویت مثانه، روان‌درمانی، رژیم‌های غذائی و هیپنوتراپی)

- درمان‌های داروئی.

درمان‌های غیرداروئی

در اینجا به معرفی رایج‌ترین شیوه‌های درمانی غیرداروئی می‌پردازیم.

الف) روش‌های انگیزشی

برطبق این روش‌ها به کودک کمک می‌شود تا شرایط خود را بهتر درک کند و دچار احساس ناتوانی، ضعف عزت‌نفس و خودکم‌بینی نشود. به‌عبارتی خود را عامل اختلال نداند، بلکه تلاش کند تا نقش مؤثری در بهبود و روند درمان ایفاء کند. یکی از این روش‌ها استفاده از رژیم‌های غذائی و نمودار روزانه است؛ که طی آن کودک سعی می‌کند با یک برنامهٔ تنظیم‌شده‌ای و کاهش نوشیدنی‌های گوناگون در طول شب، خود را کنترل کند و خشک بخوابد. معمولاً این شیوهٔ درمان در ۲۵ درصد موارد موجب کاهش ۷۰ درصد از شب‌ادراری کودکان می‌شود.

ب) روش‌های تغییر رفتاری (شرطی‌سازی)

برای کاهش و درمان شب‌ادراری‌های کودکان و به‌کارگیری روش‌های تغییر رفتار، همکاری و مشارکت والدین و نزدیکان کودک نقش عمده‌ای دارد. پدر و مادر باید پاسخ‌های کودک را در مرحل مختلف یادداشت کنند تا میزان پیشرفت او پی ببرند. همچنین با حمایت و تقویت رفتارهای مثبت کودک و دادن پاداش‌های ساده ولی اثربخش، می‌توانند فرزندشان را در رسیدن به هدف که همانا پاکیزه خوابیدن است، یاری کنند. یکی از شیوه‌های شرطی‌سازی کودک، استفاده از دستگاه‌های حساس به رطوبت‌ است. این دستگاه‌ها به زنگ هشداردهنده‌ای متصل هستند که با کمترین رطوبتی به صدا درمی‌آیند و کودک را از خواب بیدار می‌کنند. چنانچه کودک نسبت به صدای زنگ حساس نباشد، وظیفهٔ والدین است که فوراً او را بلند کنند و یه دستشوئی ببرند. هنگام استفاده از اینگونه وسایل، باید زیرشلواری کودک مجدداً عوض شود و هیچگونه رطوبتی نداشته باشد تا دستگاه درست کار کند. در طول درمان، هیچگاه کودک را تنبیه و سرزنش نکنید، خیلی آرام و خونسرد بلند شوید و بدون کمترین دلخوری و اوقات تلخی کودک را به دستشوئی ببرید. باز هم به‌خاطر داشته باشید که کمک‌ها و همراهی‌های شما می‌تواند مشکل کودک را هرچه زودتر بهبود بخشد، پس او را به‌دلیل مشارکتش در برنامهٔ درمان، تشویق و ترغیب کنید تا کودک دچار بحران روحی نشود.

پس از مدتی که از این دستگاه استفاده می‌شود، کودک نسبت به اولین قطرهٔ ادرارش هویار می‌شود. این شیوه نیاز به پیگیری طولانی مدت (چند ماه) دارد و توصیه می‌شود برای کودکان زیر ۷ سال به‌کاربرده نشود. براساس گزارش‌های مختلف تقریباً ۷۰ درصد از شب‌ادراری‌های نوع اول با استفاده از این شیوه بهبود می‌یابند پزشکان و متخصصان کودک پیشنهاد می‌کنند، کودکانی که از این روش برای درمان خود استفاده می‌کنند، بهتر است تا سه هفته بعد از اینکه توانستند کاملاً خشک بخوابند، از دستگاه‌های حساس به رطوبت استفاده کنند.

ورزش‌های مخصوص تقویت مثانه

در بعضی موارد کوچک بودن و یا گنجایش کم مثانهٔ کودکانِ شب ادرار می‌تواند عاملی برای این اختلال در آنها باشد. برای رفع این اشکال، ورزش‌های خاصی که موجب افزایش حجم مثانه می‌شود، به کودک داده می‌شود. براساس این روش از کودک خواسته می‌شود، هنگامی که در طول روز مثانه‌اش پر شده است و نیاز به دستشوئی دارد، سعی کند با نگه داشتن ادرارش موجب بزرگ شدن حجم مثانه‌اش شود. همین‌طور، از کودک می‌خواهند زمانی که به دستشوئی می‌رود تا ادرار کنند، چند لحظه جلوی ریزش ادرارش را بگیرد و دوباره ماهیچه‌ انتهائی مجرای ادراری‌اش را رها کند. این کار موجب تقویت ماهیچه‌های انتهائی مجرای ادراری می‌شود. نتایج تحقیقی که در این زمینه صورت گرفته است نشان می‌دهد، ۶۶ درصد کودکانی که از این روش استفاده کرده‌اند، تا ۲۰ درصد بهبود یافته‌اند و توانسته‌اند روند درمان را پس از مدتی تسریع بخشند.

درمان‌های روانشناختی

یکی دیگری از روش‌های درمان شب‌ادراری در کودکان استفاده از روش‌های روان‌درمانی است، به‌ویژه در مواردی که شب‌ادراری کودک ناشی از تغییرات و تعارضات عاطفی هیجانی (مثل، تولد نوزاد جدید، شرایط استرس‌آور درسی، مدرسه‌ای و...) و یا بحران‌های عاطفی (مثل جدائی و طلاق والدین، درگیری‌های خانوادگی و...) است. اساس درمان‌های روانشناختی، کمک به کودک و خانواده‌اش برای یافتن عامل و علت اصلی شب‌ادراری کودک است. این روش‌ها به آنها یاد می‌دهد که چگونه با کودک شب‌ادرار باید کنار آمد و به او کمک کرد تا با مشکلش روبه‌رو شود و درصدد حل آن برآید. از جمله درمان‌های روانشناختی، روش تشویق یاست که براساس آن، والدین جدول هفتگی‌ای تهیه می‌کنند و شب‌هائی را که کودک توانسته خشک بخوابد در آن علامت می‌زنند (ستاره‌ای به کودک می‌دهند). بعد از آن تعداد علامت‌ها (ستاره‌ها) به ده رسید، جایزه‌ای که کودک انتخاب می‌کند، برایش فراهم می‌آورند. درمان‌های داروئی در سال‌های اخیر، برای درمان شب‌ادراری کودکان از دارودرمانی استفاده می‌شود. بسیاری از این داروها، عملاً برای درمان مشکلات دیگری مثل، افسردگی، اضطراب و... تجویز می‌شوند. ایمی پرامین یکی از رایج‌ترین داروهای ضدافسردگی است که برای درمان شب‌ادراری هم داده می‌شود. این دارو تا میزان ۳۰ درصد می‌تواند شب‌ادراری کودک را کاهش دهد. ایمی پرامین برای کنترل ادرار در طول شب (و حتی روز) داده می‌شود. لازم به ذکر است که اینگونه داروها برای درمان بلندمدت شب‌ادراری کارآئی ندارند. به‌عبارت دیگر، اگر دارو قطع شود، کودک مجدداً دچار شب‌ادراری و عدم کنترل بر مثانه خواهد شد. مشکل دیگری که اینگونه داروها پدید می‌آورند، عوارض جانبی آنهاست؛ به‌خصوص که این عوارض در کودکان شدیدتر می‌باشند. چنان چه کودکی به ناچار از شیوهٔ دارودرمانی برای حل مشکل شب‌ادراری‌اش استفاده می‌کند، بهتر است حتماً زیرنظر پزشک متخصص باشد.

اسیدهای دسموپریسین

انواع دیگر داروهائی که برای حل مشکل شب‌ادراری کودکان به‌کار برده می‌شوند، استفاده از داروهای اسید دسموپرسین است. این داروها موجب تغییراتی در هورمون‌های بدن (ADH) می‌شود. این شیوهٔ درمان، در مورد کودکانی می‌تواند مؤثر باشد که هورمون ADH در بدنشان دچار نارائی می‌باشد. در این دارو موجب کاهش آب ادرار و پر شدن مثانهٔ کودک در طول مدتی که خواب است می‌شود. مصرف این برای کودکان خردسال به‌صورت افشانه‌ای و در بینی است. اغلب والدین گزارش کرده‌اند که استفاده از این دارو خیلی سریع می‌تواند شب‌ادراری را در کودکان کاهش دهد. پزشکان نیز توصیه می‌کنند اگر کودک توانست بعد از سه ماه که از این دارو استفاده کرد، خشک بخوابد، بهتر است مصرف آن را به تدریج کاهش داد. متأسفانه، این گروه داروها هم مثل داروهای ضدافسردگی، زمانی که مصرف آنها قطع می‌شود، تأثیر خود را در بدن کو&#