گل در فرهنگ ایران

هدیه گل دسته گل در سرتاسر قلمروهای فرهنگ ایرانی همواره استمرار داشته است در منابع تاریخی و متون ادبی و سروده های شاعران پارسی گوی , طی مضامین زیبا و دل انگیز فراوانی به مناسبت های مختلف از هدیه دسته گل سخن ها رفته است تهیه گل در همه فصول میسر نبوده به همین دلیل با تدابیری گل را از نقاط دوردست وارد می كرده اند

● ایرانیان نخستین ملتی بودند كه گل هدیه دادند

امروز در عصر ما ، زیباترین و ارجمند ترین و در عین حال در دسترس ترین و تاحدودی ارزان ترین تحفه ها یك شاخه یا دسته گل است كه به مناسبت های بسیاری هدیه میشود . این اقدام بدیع و شایسته كه اكنون در بین همه جوامع و اقوام و ملل در سراسر جهان كم و بیش متداول است پیشینه بسیار دور و درازی مخصوصا در قلمروهای فرهنگی ایران و به تبع آن در حوزه پهناور نفوذ زبان فارسی ، دارد .

در این مقاله به استناد آثار باستان شناختی موجود و با استفاده از مستندات تاریخی و متون كهن ، پیشینه دسته گل در ایران از عهد باستان تا عصر حاضر ، مورد بررسی و تتبع قرار میگیرد . در باب مراسم گل افشانی و تهیه تاج گل و گل آرایی در عصر هخامنشیان مورخان و نویسندگان یونانی و رومی عهد باستان مطالب قابل توجه بسیاری نوشته اند و در منابع پس از آن حتی در بعد از اسلام مطالب فراوانی در این باب موجود است كه در این مقاله به لحاظ ایجاز از پردختن به آنها پرهیز میشود . قدیم ترین و زیباترین سند درباره پیشینه دسته گل در ایران ، گل و غنچه های دست داریوش در سنگ نگاره های تخت جمشید است كه بیشتر از ۲۵۰۰ سال سابقه دارد . بنابر نظر تحلیل گران تاریخ ، این نقوش ، مراسم برپایی جشن نوروز ، و به گمان برخی جشن تولد و بعضی مراسم تاج گذاری را به نمایش می گذارد .

هر چه كه باشد این مراسم به پیروی از سنت های كهن تری بر پا شده كه در عهد داریوش با آن شكوه تجلی پید كرده و در عین حال شاهد ارجمند و كاملا گویایی از علاقه و توجه ایرانیان نسبت به گل و تقدیم و هدیه دسته گل است . اوژن فلاندن در سال ۱۸۴۱ م نوشته است از نقوش تخت جمشید یك چیز دستگیر ما شد كه در بین ایرانیان قدیم معمول بوده و هنوز هم متداول است و آن دسته گل می باشد . ایرانیان سخت خوش دارند همیشه شاخه گلی در دست داشته باشند كه تقدیم دوستی كنند .

در برخی از سكه های بر جای مانده از عصر اشكانیان الهه ای را نشان می دهد كه گل یا دسته گل یا شاخه همیشه سبز نخل یا مورد را در دست دارد . از جمله آثار ساسانیان مهری از جنس عقیق بی رنگ با نقش گلی در دستی كشیده و ظریف است كه در مجموعه وست هان نگهداری میشود و نقش آن را ایدت پراوا نقل كرده است . دیگر نقش حجاری شده بر سینه كوهی در ناحیه برم دلك در ۶ كیلومتری قصر ابونصر و ۱۲ كیلومتری شرق شهر شیراز است كه در آن نقش مردی در حال تقدیم گلی به بانویی را نشان می دهد .

نقش بسیار جالب بانویی دسته گل به دست از عهد ساسانیان توسط پرفسور گریشمن در بیشابور كشف شده كه اكنون قطعه موزاییك آن در موزه ایران باستان موجود است . منابع اسلامی نیز از تهیه دسته گل در ایران عصر ساسانیان خبر می دهند . مثلا ابوحنیفه دینوری (قرن ۳ هجری ) در شرح واقعه پیروزی بهرام گور بر تركان بلخ و تعقیب آنان تا آن سوی آمویه (رود جیحون ) و باز گشت پیروزمندانه او به جشن و شادمانی های ایرانیان اشاره می كند و می افزاید به خوشگذرانی پرداختند آنچنان كه كرایه اسب دوانی در یك روز به بیست درهم و ارزش یك دسته گل به یك درهم رسید . معلوم میشود كه در آن عصر گل فروشی وجود داشته و در روزهای جشن و سرور ارزش بیشتری می یافته است .

یا به نوشته ابن بلخی روزی قباد با جمعی از بزرگان نشته بود ، فرزندش انوشیروان دسته گل یا گلی خوشبوی (سپر غم ) به پدر تقدیم می كند . روی به پدرش قباد آورد و زمین بوس كرد ، و خدمت به جا آورد و به دو زانو ایستاد و سپر غم پیش پدر داشت . قباد آن سپر غم بستد و او را در كنار گرفت و ببوسید . و به نوشته نوروزنامه (منسوب به حكیم عمر خیام نیشابوری ) به هنگام تحویل سال در نوروز ، موبدان از جمله با دسته ای خوید (سبزه گندم یا جو تازه رسته ) به حضور ملك می رفت . در منظومه شور انگیزه ویس و رامین كه مایه های داستانی آن از عهد پارتها است به حضور دسته های گل در مراسم جشن نوروزی ایرانیان اشاره ای دارد : گل و نرگس به هم دیدی به نوروز .

در منظومه های حماسی و داستانی سخن سرایان ایرانی نیز به فراوانی از دسته گل به مناسبت های مختلف یاد شده است . در اینجا بر حسب تقدیم تاریخی وقایع ، نمونه هایی از آن نقل میشود . به روایت فردوسی وقتی كیكاووس بن كیقباد (دومین شهر یاركیانی ) همه آفاق جهان را تسخیر می كند ، اهریمن دیوی را به صورت غلامی خوش برخورد و سخنگوی و شایسته انجمن با دسته گلی بر سر راه او به نخجیر گاه می فرستد . غلام به كاووس بر می خورد و بیامد به پیشش زمین بوس داد / یكی دسته گل به كاووس داد و گفت : گرفتی زمین و آنچه بد كام تو / شود آسمان نیز در دام تو و به این ترتیب وسوسه تسخیر فضا را در كیكاوس بر می انگیزد كه داستان آن مشهور است . كیكاوس برای رستم در زابل پیام می فرستد كه خیلی سریع ، حتی اگر دسته گل در دست داری بگذار و چالاكانه به دربار بیا : اگر دسته داری به دستت مبوی / یكی تیز مغز و بنمای روی .

گشتاسب بن مهراسب (پنجمین شهریار كیانی ) ، كتایون دختر قیصر روم را می پسندد. كتایون دسته گلی به نشانه رضایت به او می دهد و متقابلا دسته گلی خوشبوی میگیرد : یكی دسته دادی كتایون بدوی / ازو بستدی دسته رنگ و بوی .

كتایون با كنیزكانش به انجمن قیصر با دسته گلهایی وارد میشود : كتایون بشد با پرستار شصت / یكی دسته تازه نرگس به دست .

فردوسی در داستان غم انگیز بیژن و منیژه نیز ضمن وصف بزم شهریار كه : همه باده خسروانی به دست و دسته های گل در پیش روی دارند می گوید : می اندر قدح چون عقیق یمن / به پیش اندرون دسته نسترن .

ایرانشاه ابی الخیر در منظومه دلنشین بهمن نامه ، چگونگی مراسم واگذاری تاج و تخت از سوی بهمن بن اسفندیاربن گشتاسب ، به دخترش همای را وصف كرده (گویی مضامین سنگ نگاره های تخت جمشید را تجسم بخشیده با این تفاوت كه خشایارشاه در پست سر داریوش گل در دست گرفته است . بهمن فرمان می دهد همه سران و موبدان گرد آیند و جهان پهلوان مامور سازمان دهی جشن باشكوه می شود :

هم آنگه بفرمود شاه بلند كه آن بارگه بركشد او بلند

سران سپه راز لشكر بخواند همه موبدان را بدانجا نشاند

نشست از بر تخت فرخ همای با ستاد بهمن به پیشش به پای

یكی دسته گل نهادش به دست كیانی كمر بر میانش ببست

نخستین كسی زان همه سرافراز جهان پهلوان برد پیشش نماز

در منظومه ویس و رامین كه داستان آن منشا از مناع عصر اشكانیان دارد ، شاه موبد از شهر و (شهربانو ) اهل ماه آباد (ایالت ماد ) خواستگاری می كند ، و پیمان زناشویی می بندند كه حاصلش دختری زیباست كه نامش را ویس می گذارند . شاه موبد به نشانه خواستگاری دسته گلی صد برگ (سرخ ) به شهر و می دهد :

به تنهایی مر او را پیش خود خواند بسان ماه نو بر گاه بنشاند

به رنگ روی آن ماه پریزاد گل صد برگ یك دسته بدو داد

سالهایی سپری گردید . ویس زیباترین گلرخان ، ورامین برادر شهریار ، دلباخته یكدیگر شدند.

روزی ویس به نشانه پیمان و عهد دسته گلی از بنفشه به ورامین هدیه می كند به رامین داد یك دسته بنفشه / بیادم دار گفتار این همیشه . و در ادامه با گفتاری نغز ، پیمان شكن را با چنین مضمونی نفرین می كند : چو گل یك روزه باداجان آن كس / كه از ما بشكند پیما از این پس . شاه موبد با تمهیداتی رامین را از ویس دور می كند . رامین در شهرك گوراب (در نزدیك ملایر كنونی ) به زیبارویی با نام گل دل می بازد . روزی با یاران در گلگشت باغ و راغ ، واقعه ای پیش می آید كه رامین را به یاد پیمان با ویس می اندازد و عهد شكنی اش تداعی می شود .

ز یارانش یكی حور پریزاد بنفشه داشت یك دسته بدو داد

دل رامین بیاد آورد آن روز كه پیمان بست با ویس دلفروز

زان پس رامین با یاد روی و موی دلدارش ویس :

به اندر گل صد برگ جسی به یاد روی او بر گل گرستی

بنفشه برچدی هر بامدادی به یاد زلف او برباد دادی .

برابر روایت فردوسی ، در عصر شاپور ساسانی ، فرستادن دسته های گل در مراسم تدارك جشن ها و بزمها ، متداول بوده است : خورش ها فرستاد و چندی نبید / هم از بوی ها نرگس و شنبلید .

و برای بهرام گور سپر غم ها و دسته گل های شاهانه به ارمغان می رسد : شتروار ها نار و سیب و بهی / از گل دسته ها كرده شاهنشهی . دربار ساسانی بسیار با شكوه بود . در عصر خسرو پرویز عظمت آن فزونی یافت . در منابع قدیم

از گنج ها و تجملات خسرو پرویز روایات زیادی نقل شده است . بر طبق روایت فردوسی ، چون خسرو پرویز عزم شكار می كند در مسیر نخجیرگاه ساز و برگی عظیم و تداركی حیرت انگیز مهیا شود ، از آن جمله : سیصد مرد سوار با زین و برگ ، ۱۱۶۰ مرد زوبین به دست ، ۱۰۴۰ شمشیر دار زره پوشیده ، ۷۰۰ مرد نگهدار باز (به اصطلاح قوشچی ) با پرندگان شكاری (باشه ، چرخ و شاهین ) ۷۰ شیر و پلنگ تربیت شده (آموخته ) ۷۰۰ سگ شكاری با قلاده زرین ، ۲۰۰۰ رامشگر شتر سوار با افسار زرین ، ۸۰۰ شتر با بار كرسی و پرده سرای و خیمه و خرگاه ، ۲۰۰ مرد با مشك های آب كه مسیر را مرتبا آب پاشی كنند و دو صد مرد (غلام / بنده ) با بخور سوز و دو صد مرد با دسته های گل و زعفران جلوتر از این كاروان عظیم حركت می كرد . در بخوردان ها عود و عنبر می سوختند و زعفران می افشاندند تا رایحه بخور و بوی خوش زعفران و دسته گل های نرگس به مشام خسرو برسد .

به روایت نظامی گنجوی در مراسم استقبال شیرین از خسرو ملازمان (كمربندان ) او همه دسته گلی در دست دارند و شیرین خود دسته گلی نرگس به دست گرفته است .

بعد از اسلام گل و دسته گل در نزد ایرانیان حرمت و اعتبار خود را حفظ كرد و شاید ارجمند تر شد . مطابق برخی نقل قول ها اعتباری كه مردم به گل سرخ می دادند از سخنی منسوب به حضرت محمد مایه داشت ، كه فرموده بود : به شب معراج گل سفید از عرق من آفریده شد و گل سرخ از عرق جبرئیل و گل زرد از عرق براق . خلفای اموی به عصر بیشتر از گل توجه داشتند . عرب ها زعفران و گلاب را به عنوان عطر بر تن و جامه خود می زدند . زعفران را از كرمانشاه و همدان و گلاب را از شهر جور = كور : فیروز آباد فارس وارد می كردند . در عصر عباسیان تمدن و فرهنگ ایرانی تاثیری عظیم بر دارالخلافه و جوامع اسلامی گذاشت .

به گفته یكی از نویسندگان معاصر عرب ایرانیان در تمدن عباسی تاثیر به سزایی داشتند ولی تفوق ادبی آنها جز تفوق سیاسی شان نبود . این تاثیر در زمان هادی و هارون بیشتر شد و در عصر مامون به اوج كمال خود رسید . بیشتر وزرای مامون ایرانی الاصل بودند . مادر مامون دختر استاسیس به نام مراجل ایرانی و اهل بادغیس ، و همسر او پوران دخت دختر حسن بن سهل سرخسی ، و هر دو خراسانی بودند . آداب و رسوم دربار ساسانیان در روزگار مامون زنده شد . تقلید جامه ها ، خوراكها ، تجملات و از جمله گل و گل آرایی و تهیه دسته گل به پیروی از سنت های كهن پیشین اعتبار فراوانی پیدا كرد .

تعبیرات و تشبیهات ایرانی رایج در عصر ساسانیان ، كه دهان به دهان در نزد عامه مصطلح مانده بود وارد ادبیات عرب گردید . ادیبان و سخنوران به مجلس بزم دوستان دسته گل و میوه های خوشبوی می بردند . عبدان اصفهانی برخی از مضامین ایرانی را در سروده های عربی خویش گنجانیده است ، از جمله مضمونی به این شرح دارد : یارم گل و لیمویی با پوست دل انگیز ، رخ نمود ، به شادی رویش شراب نوشیدم ، آنگاه همرنگ گل روی خود و لیموی رخ من هدیه ام داد . به روایت عطار نیشابوری وقتی ابوالحسن نوری بغشوری (اهل بغشور خراسان در قرن ۳ هجری ) بیمار شد ، جنید بغدادی به عیادت او آمد و گل و میوه آورد . ابن بزاز اردبیلی نقل می كند كه شیخ صفی الدین اردبیلی جد صفویان دسته ای گل سرخ به شیخ زاهد داد . این اقدام عارفان حكایت از ارج نهادن به سنتهای كهن دارد .

درخت همیشه سبز مورد با گلهای زرد زیبا كه قامتی چون درخت سرو كوچك دارد در ادوار باستان در نزد ایرانیان حرمتی چون درخت سرو داشته است . شاخه های این درخت را در مراسم قربانی برای تیمن به دست می گرفتند و همچون گل طراوت و جلایی شاعرانه و زیبا داشت . شاعران عصر عباسی تعبیرات ایرانی در باب دسته مورد و گل را در مضامین خویش بازتاب داده اند . مثلا شاعری مضمونی از این قرار دارد : وقتی دسته مورد به او هدیه كرد ، خرسند شد و چون گل به او پیشكش نمود افسرده به زاری در آمد چرا كه مورد ماندگار و گل گذراست . در منابع ادبی فارسی از كوتاهی عمر گل سخن های بسیار گفته شده و مضامینی نغز و دلكش موجود است . در عصر عباسیان تربیت و آموزش كنیزكان زیبا روی متداول بود .

پژوهشی از دكتر محمد حسن ابریشمی

---