حمام گنجعلی خان

حمام گنجعلی خان یکی از بناهای مجموعه گنجعلی خان در شهر کرمان است که در سال ۱۰۲۰ ق ۱۶۱۱ م ساخته شده است

حمام گنجعلی‌خان یکی از بناهای مجموعه گنجعلی‌خان در شهر کرمان است که در سال ۱۰۲۰ ق/۱۶۱۱ م ساخته شده‌است.

گنجـعــلی‌بیــک ملقب به گنجعلی‌خان از حاکمان کرمان در زمان شاه‌عباس بود که کارهای عمرانی مهمی در کرمان انجام داد. او برای اینکه در وسط شهر تفرجگاه‌های عمومی وجود داشته باشد، ابتدا یک میدان بزرگ ایجاد کرد. این میدان که بیش از صد متر طول و پنجاه متر عرض دارد، از چهار طرف با بناهای اختصاصی شامل مدرسه، مسجد، بازار و حمام (۱۰۲۰ ق)، چهارسوق، آب‌انبار و ضرابخانه محصور شده و یک مجموعه عالی از آثارعمرانی عصر صفوی است.

سردرآجرهای ساده و نیلی، حاشیه‌ای از سنگ مرمر، نقاشیهای سردر، مقرنس‌بندی، نمای بیرونی سردر حمام را تشکیل می‌دهند. بر سردر حمام که بخشی از نقاشیهای عهد صفوی آن مرمت شده، کتیبه شعری به خط نستعلیق بر سنگ مرمر حک شده که مصرع آخرش، سال اتمام بنا را با تبدیل به حروف ابجد نشان می‌دهد: «کسی نداده نشان در جهان چنین حمام» (۱۰۲۰ق)

تزیینات گچبری و نقاشیهای سردر به دو بخش تقسیم می‌شود: بخش بالایی مقرنس مربوط به دوره صفویه و دارای تزیینات گل وبوته وگچبری زیبا که در سال ۱۳۷۴ توسط اداره میراث فرهنگی استان کرمان مرمت شده و بخش پایین مربوط به دوره قاجاریه است که بر روی تزیینات دوره صفوی سردر حمام کشیده شده ‌است. از جمله موضوعات این نقاشیها که به شکلی ساده و بدون رعایت اصول نقاشی، پهلو به پهلوی هم کشیده شده‌اند می‌توان به تصاویر بهرام گور، خسرو و شیرین، شاهان در حال شکار، کاروان شتر و حیوانات درنده اشاره کرد . درقسمت پایین، زیرنقاشیها دور تا دور کتیبه‌ای از مرمر سبز رنگ دیده می‌شود که با خط نستعلیق، اشعاری بر آن کنده شده ‌است و تاریخ آن را ۱۰۲۰ق (۱۶۱۱م) نشان می‌دهد.

نقاشیهای سردر حمام آسیبهای مختلفی دیده که در سالهای اخیر مرمت شده و در بعضی جاها با گواش رنگ‌آمیزی شده‌است.

● فضای اصلی

با عبور از زیر سردر و راهرویی غیرمستقیم، که مانع از دیدن درون حمام و حفظ گرمای آن می‌شود، و عبور از یک هشتی کوچک و درگاهی منقوش با حجاری پرندگان دریایی به فضایی بزرگ می‌رسیم که نامش «رختکن» یا «سربینه» است که از فضاهای اصلی بناست که با به کارگیری نظمی کامل و ترکیبی مناسب از سطوح کاشیکاری پرنقش و نگار و رنگارنگ، سنگهای مرمر، سقفهای کاربندی شده، استفاده از صدای آب حاصل از فوران فواره‌ها و نورپردازی ویژه، فضایی دلنشین و خاص آفریده ‌است. رختکن، متشکل از یک فضای میانی وسیع با سقفی بلند و پرکار و غرفه‌های کوچکتر در گرداگرد آن است، غرفه‌ها نیز حوضچه‌ای با فواره در مرکز خود جای داده‌اند. این غرفه‌ها از انتها به هم مرتبط هستند.

رختکن، باوجوداینکه فضایی یکپارچه جلوه می‌کند، دارای گوشه‌هایی خلوت و تودرتوست که فضایی مناسب برای استراحت، عبادت و گفتگو ایجاد می‌کند. رختکن حمام با انواع زیراندازها، ساقهای زردوزی شده سنتی، بقچه‌های کرباسی، قطیفه‌ها و تن خشک کن‌های فراوان، تزیین شده‌است.

در حال حاضر این حمام به صورت موزه مردم‌شناسی در آمده و مجسمه‌هایی مومی در جاهای مختلف حمام افرادی از طبقات مختلف جامعه آن زمان را در حمام نشان می‌دهد.

با گذر از راهروی طولانی و زاویه دار با سکوهایی در دو طرف هشتی میانی که ظروفی نظیر تشت، تاس و وسایلی مانند لُنگ، سدر، حنا، سینی‌های قدیمی، شانه‌های سنتی، آینه‌های مختلف، سنگ‌پاهای قدیمی و وسایل تن‌شویی دیگر، در آن دیده می‌شود. در سمت راست «گرمخانه» مجسمه‌ دلاکان قرار دارند و سمت دیگر، حوضی هشت ضلعی با ستونهای سنگی یکپارچه که دو به دو قرینه‌اند، با طاقی خیمه مانند و مجسمه‌هایی دیگر دیده می‌شود.

«خزینه حمام» و بخش مخصوص استحمام حکام و بزرگان و سنگ ساعت زمان در این بخش نیز از دیدنیهای آن است. سقفها اغلب کاربندیهای متنوع و جالبی دارند که نظم درونی مجموعه را بیشتر می‌نماید.

نورپردازی

نور فضاهای حمام، از سقف تأمین شده، طوری که نورگیرها معمولاً در مرکز و یا دورادور سقفها جای گرفته‌اند و کاملاً با هندسه سقف، هماهنگی پیدا کرده، سقف را نورانی‌تر نشان می‌دهد و سایه روشن زیبایی بر روی آن ایجاد می‌کند. حوض آب زیر این نورگیرها نیز بر جلوه نورپردازی آن می‌افزاید. در نورگیرهای سقف، برای جلوگیری از اشراف و دید و تنظیم حرارت گرمخانه، از «گل جام» یا «معلقی» استفاده شده‌است تا نور خورشید را به داخل فضاها هدایت کند. گرمای این حمام به وسیله «گلخن یا تون» تأمین می‌شد. از تون، کانالهای «گربه‌رو»ی انشعابی که به زیر گرمخانه حمام کشیده شده، هوای داغ را از خود عبور داده، کف را گرم می‌کرد و هوای آلوده و زاید از طریق روزنه‌ها به بیرون هدایت می‌شد.

ویژگیها

کاشیهای معرق، هفت‌رنگ و کاشیهای خشتی، با تصویر انسانی از ویژگیهای حمام است. شبکه آبرسانی به خزینه، گرمخانه، سربینه، حوضها، حوضچه‌ها و فواره‌های متعدد آنها، نحوه گرم کردن هوای داخل حمام، چگونگی آب‌بندی مخازن آب و گرم کردنش، ارتفاع کم و باریک و طولانی بودن راهروها، هشتی‌های میانی و سردرها، تناسبات فضایی ورودیها و خروجیها، ارتفاع زیاد رختکن، گود بودن حمام، بهره گیری از آب قنات، نگهداشتن حرارت، ضدزلزله بودن و کاهش ارتعاشات لرزشی بر اثر قرارگیری در درون زمین، که بدون آنها کارکرد حمام ممکن نمی‌شد، از دیگر ویژگیهای حمام گنجعلی‌خان هستند.