بهترین سرمایه اجتماعی

میان بازیگران و تلویزیون رابطه ای دوسویه برقرار است

بازیگری یکی از محبوب‌ترین شغل‌های دنیاست. بسیاری از نوجوانان و جوانان آرزو دارند روزی در جایگاه هنرپیشگان مشهور بر پرده جادویی سینما یا قاب سحرانگیز تلویزیون ظاهر شوند، مردم کوچه و بازار آنها را بشناسند و تصویرشان روی جلد مجلات و بر دیوار خانه‌های مردم جا بگیرد.

بازیگری، شغلی پولساز و پردرآمد است. بازیگران مطرح و مشهور برای ارائه هنرشان دستمزدهای قابل توجهی می‌گیرند،‌ اما این علاقه گسترده مردم به هنرپیشگی تنها از سر میل به درآمد کلان نیست.

شغل بازیگری با شهرت و محبوبیت میان عامه مردم عجین شده و این چیزی است که بازیگری را از بسیاری حرفه‌های پردرآمد دیگر جدا می‌کند. بازیگران موفق و محبوب، قلب‌ها را فتح می‌کنند و صاحب موقعیتی رشک‌برانگیز و ممتاز در جامعه می‌شوند.

● سرمایه بازیگری

موقعیت ما در جامعه تا حد زیادی تحت تاثیر سرمایه‌ای است که در اختیار داریم. سرمایه اقتصادی فراوان یک نفر می‌تواند او را بر صدر بنشاند. با پول می‌شود خیلی چیزها را خرید و سرمایه‌داران در همه جوامع جزء جدانشدنی جامعه هستند.

نمی‌توان نقش پول و سرمایه اقتصادی را در یافتن جایگاه ممتاز اجتماعی انکار کرد، اما جامعه‌شناسان در دهه‌های اخیر بر عواملی جز سرمایه اقتصادی انگشت گذاشته‌اند که می‌تواند باعث ارتقای جایگاه و منزلت اجتماعی فرد شود. آنها اکنون ـ جدا از سرمایه اقتصادی ـ از سرمایه‌های فرهنگی و اجتماعی هم سخن می‌گویند و بازیگری حرفه‌ای است که بیش از فراهم آوردن سرمایه اقتصادی برای بازیگران، سرمایه اجتماعی به بار می‌آورد.

شاید راز علاقه زایدالوصف عموم مردم به بازیگری هم در همین نکته باشد. پول و سرمایه اقتصادی را می‌شود از راه‌های مختلف و حرفه‌های متنوع به دست آورد،‌ اما سرمایه اجتماعی به سادگی و با مشاغل و حرفه‌های معمولی حاصل نمی‌شود.

بخشی از آنچه جامعه‌شناسان سرمایه اجتماعی می‌نامند، محبوبیت و مقبولیت و اعتماد عمومی مردم به فرد است و شکی نیست بازیگرانی که به چهره‌های مشهور و محبوب هنری تبدیل می‌شوند از این سرمایه به قدر کفایت برخوردارند.

نوجوانان و جوانان عاشق بازیگری دوست دارند هنرپیشه شوند، نه فقط برای این‌که دستمزدهای کلان بگیرند بلکه بیشتر به خاطر این‌که دوست دارند محبوب قلب‌های مردمان باشند و سرمایه‌ اجتماعی بیشتری کسب کنند.

درآمد یک کارخانه‌دار معمولا بیشتر از بازیگر یک سریال تلویزیونی است، اما صاحب کارخانه هرگز نمی‌تواند محبوبیتی به گستردگی بازیگر مجموعه تلویزیونی داشته باشد.

سرمایه اجتماعی را در شرایط عادی می‌توان براحتی به سرمایه اقتصادی تبدیل کرد. طبیعی است میان بازیگران، عده‌ای دستمزدهای بیشتر می‌گیرند که از محبوبیت یا همان سرمایه اجتماعی بالاتری برخوردارند.

بازیگران موفق کسانی هستند که قدر این سرمایه اجتماعی را بخوبی می‌دانند و می‌کوشند در طول عمر حرفه‌ای‌شان آن را بیشتر به دست بیاورند و بر میزان آن بیفزایند.

سرمایه اجتماعی اما نیاز به حفظ و حراست دارد. اگر به خاطراتمان از بازیگران ایرانی هم رجوع کنیم، به یاد می‌آوریم هنرپیشگانی را که روزگاری در اوج شهرت و محبوبیت اجتماعی فعالیت می‌کردند، اما با مشارکت در یک یا چند اثر ضعیف، سخیف یا مبتذل، چوب حراج به سرمایه اجتماعی خود زدند و محبوبیت‌شان را میان برخی اقشار اجتماعی از دست دادند.

تنزل سرمایه اجتماعی برای یک بازیگر در درازمدت به معنای کاهش سرمایه اقتصادی او نیز خواهد بود، چراکه با کاهش محبوبیت، طبیعتا دستمزدهایی که او می‌تواند طلب کند هم کاهش خواهد یافت.

● سینما یا تلویزیون؟

در شرایط کنونی ایران می‌توان گفت تلویزیون، موثرترین و فراگیرترین رسانه برای دستیابی هنرپیشگان به سرمایه اجتماعی است؛ جایگاهی که شاید در دهه‌های قبل بیشتر در اختیار سینما بود. در دهه‌های پیش، میزان تولیدات نمایشی تلویزیون ایران به این گستردگی که امروز می‌بینیم، نبود. در سال‌های اخیر میزان تولیدات نمایشی اعم از سریال، تله‌فیلم و تله‌تئاتر در مقایسه با دهه‌های قبل بسیار افزایش یافته و این به همراه گسترش تعداد شبکه‌های تلویزیونی بوده که خود فضا و عرصه‌های بیشتری برای ارائه آثار نمایشی فراهم کرده است.

در کنار این عامل باید به تغییراتی که در بازار سینمای ایران هم افتاده، توجه کرد. یادمان است حتی تا دهه ۶۰، بویژه در روزهای تعطیل و پایان هفته می‌شد افرادی را از اقشار و طبقات مختلف اجتماعی در سالن‌های سینما دید که به تماشای فیلم‌های سینمایی می‌رفتند.

آن روزها کارمندان همراه کارگران و پیشه‌وران مختلف در کنار خانواده‌هایشان به سالن‌های سینما می‌رفتند و فیلم‌های روز را تماشا می‌کردند.

در واقع می‌توان گفت آن سال‌ها سینمای ایران مخاطبانی گسترده‌تر داشت، اما امروز دیدن آدم‌هایی که برای تماشای فیلم به سالن‌های سینما می‌روند هم می‌تواند ما را متقاعد کند مشتریان سینمای ایران به اقشاری خاص ـ بیشتر شامل طبقات متوسط و بالا ـ محدود شده است. فشارهای اقتصادی و عوامل ریز و درشت دیگر باعث شده بخش‌های وسیعی از طبقات کم‌درآمدتر ایران، مجبور به ترک عادت سینما رفتن شوند. این مساله بتدریج ارتباط بخش‌هایی از جامعه را با دنیای سینما قطع می‌کند. ممکن است آنها حتی چهره بسیاری از بازیگرانی را که تنها روی پرده سینما به نمایش درآمده، نشناسند.

اما تلویزیون همچنان رسانه‌ای عمومی باقی مانده است و بازیگری که در قاب تلویزیون نقش‌آفرینی می‌کند،‌ می‌تواند مطمئن باشد میلیون‌ها نفر کارش را خواهند دید، هنرش را تحسین خواهند کرد و به این ترتیب سرمایه اجتماعی بسیار بیشتری که می‌توانست در سینما به دست بیاورد، کسب خواهد کرد.

با این حساب عجیب نیست که برخی بازیگران برای نقش‌آفرینی در فیلم‌ها و مجموعه‌های تلویزیونی، اشتیاق بیشتری نسبت به بازی در آثار سینمایی داشته باشند؛ بویژه آن‌که با نزول سطح کیفی بسیاری از فیلم‌های سینمایی ایرانی طی سال‌های اخیر، بازیگرانی که مایل نیستند سرمایه اجتماعی‌شان را از دست بدهند، ترجیح می‌دهند در آثار مبتذل سینمایی نقش‌آفرینی نکنند و توجه بیشتری به تلویزیون و تولیدات آن نشان دهند.

● تلویزیون و بازیگران

رابطه بازیگران و تلویزیون، رابطه‌ای دوسویه است. بازیگران از تلویزیون به عنوان رسانه‌ای که می‌تواند جایگاه عرضه هنر و مهارت‌شان باشد و برای آنها سرمایه اجتماعی به ارمغان بیاورد، بهره می‌برند، اما تلویزیون هم در این میان صاحب فرصت‌های قابل تاملی می‌شود.

تلویزیون عرصه هنرآفرینی بازیگرانی است که به مدد همین نقش‌آفرینی‌ها می‌توانند به سرمایه اجتماعی دست یابند.

سرمایه اجتماعی به این هنرپیشگان قدرتی اثربخش در جامعه می‌دهد. آنها به گروه‌های مرجعی تبدیل می‌شوند که بسیاری از مردم از آنها پیروی می‌کنند. این قدرت اثربخشی چیزی است که تلویزیون می‌تواند از آن در جهت درونی‌سازی ارزش‌ها و هنجارهای مناسب در نهاد مخاطبان بهره بگیرد.

همان‌طور که هنرپیشگان با استفاده از شرایط و امکاناتی که تلویزیون برای آنها فراهم می‌کند، سرمایه‌ اجتماعی خود را ارتقا می‌بخشند، تلویزیون نیز با استفاده از هنرمندان و هنرپیشگانی که منزلت و اعتبار اجتماعی بالایی دارند، اعتبار رسانه‌ای خود را میان مردم افزایش می‌دهد؛ پس رابطه‌ای دوسویه میان بازیگران و تلویزیون برقرار است. با برنامه‌ریزی و سیاستگذاری صحیح می‌توان شرایطی ایجاد کرد که هر دو سوی این رابطه از مزایا و فرصت‌های آن بهره‌مند شوند، اما فراموش نکنیم این رابطه همواره می‌تواند برای یک یا حتی هر دو طرف رابطه مساله‌ساز باشد و موقعیت اجتماعی آنان را خدشه‌دار کند.

سالار کاشانی