عراق و میراث فكری صدر

اكنون عراق خسته و رنجور از ظلم ها و ستم ها می رود تا با نجواكردن یاد مجاهدت های مردی بزرگ از سلاله نیك اندیشان, به آرمان های بلند او جامعه عمل بپوشاند مسافر تشته عراق اكنون پس از سال ها گم گشتگی در سراب آرمان شهر غربی, به چشمه جوشان و زلال بیداری اسلامی دست یافته است بی گمان شهید صدر را باید نگاهبان جاوید این چشمه و در شمار نوابع فكری قرن دانست

هیولای‌ نظامی‌ ساخته‌ و پرداخته‌ مدرنیسم‌ كه‌ تمامی‌ اعمال‌ خود را در چهارچوب‌ لرزان‌ و مبهم‌ نظام‌ ارزش‌های‌ جهانی‌ توجیه‌ می‌نماید با وجود یاری‌ همه‌ جانبه‌ رسانه‌های‌ سلطه‌گر هنوز نتوانسته‌ است، نسخه‌ تحمیلی‌ و غیر بومی‌ خود را در عراق‌ به‌ مرحله‌ اجرا درآورد. اكنون‌ عراق‌ خسته‌ و رنجور از ظلم‌ها و ستم‌ها می‌رود تا با نجواكردن‌ یاد مجاهدت‌های‌ مردی‌ بزرگ‌ از سلاله‌ نیك‌اندیشان، به‌ آرمان‌های‌ بلند او جامعه‌ عمل‌ بپوشاند. مسافر تشته‌ عراق‌ اكنون‌ پس‌ از سال‌ها گم‌گشتگی‌ در سراب‌ آرمان‌ شهر غربی، به‌ چشمه‌ جوشان‌ و زلال‌ بیداری‌ اسلامی‌ دست‌ یافته‌ است. بی‌گمان‌ شهید صدر را باید نگاهبان‌ جاوید این‌ چشمه‌ و در شمار نوابع‌ فكری‌ قرن‌ دانست. او چنان‌ دل‌ در گرو هدایت‌ جامعه‌ عراق‌ گذارد كه‌ از جان‌ پاك‌ خویش‌ نیز در این‌ راه‌ دریغ‌ نورزید. آرا و آثار و اندیشه‌های‌ عظیم‌ وی‌ چنان‌ است‌ كه‌ دوست‌ و دشمن‌ را به‌ تحسین‌ واداشته‌ است. آثاری‌ مانند: سیستم‌ سیاسی‌ اسلام، انسان‌ معاصر و مسائل‌ اجتماعی، فلسفه‌ ما، اسلام‌ و مكاتب‌ اقتصادی، بانكداری‌ در جامعه‌ اسلامی‌ و اقتصاد ما،... بیانگر وسعت‌ دید او در مجموعه‌ آثار ارزشمند و كاملش‌ می‌باشد. ویژگی‌ آینده‌نگری‌ چنان‌ با تفكرات‌ او عجین‌ شده‌ است‌ كه‌ غبار گذر زمان‌ هرگز برگنجینه‌ و میراث‌ فكری‌ صدر ننشست. دلیل‌ این‌ مدعا را بایددر رویكرد نوین‌ نه‌ تنها مردم‌ عراق‌ بلكه‌ توده‌های‌ مسلمانان‌ منطقه‌ به‌ او و افكارش‌ جست. پس‌ از كنار رفتن‌ حجاب‌ از چهره‌ كریه‌ استعمار نوین‌ مردم‌ عراق‌ به‌ دنبال‌ برپایی‌ جامعه‌ مورد نظر صدر می‌باشند. جامعه‌ای‌ كه‌ برحسب‌ مدل‌ حكومتی‌ ایده‌آل‌ وی، همان‌ حكومتی‌ است‌ كه‌ انبیا الهی‌ درصدد تشكیل‌ آن‌ بودند. مجموعه‌ای‌ به‌ هم‌ پیوسته‌ و حقیقی‌ كه‌ مفهومی‌ بسیار فراتر از قوم، ملت‌ و دولت‌ با تعاریف‌ متداول‌ امروزین‌ دارد. این‌ جامعه‌ آرمان‌ شهری‌ است‌ كه‌ روح‌ آیه‌ شریفه‌ «واعتصمو بحبل‌ الله‌ جمیعا و لا تفرقوا» در آن‌ موج‌ می‌زند. بی‌شك‌ در پی‌ تحقق‌ این‌ حكومت‌ اسلامی‌ نام‌ شهید صدر بر تارك‌ آن‌ تا ابد خواهد درخشید.

سیدمحمدباقر صدر، فرزند آیت‌الله‌ سیدحیدرصدر، به‌ سال‌ ۱۹۳۱ م‌ در شهر كاظمین‌ دیده‌ به‌ جهان‌ گشود. خاندان‌ صدر در قرن‌ هیجدهم‌ از جبل‌ عامل‌ لبنان‌ به‌ عراق‌ مهاجرت‌ كرده‌ و رهبری‌ مذهبی‌ مردم‌ را بر عهده‌ گرفتند. شهیدمحمدباقر صدر در كودكی، تحصیل‌ علم‌ را آغاز كرد و دراین‌ دوران، مقدمات‌ را به‌ خوبی‌ فرا گرفت. او كه‌ در چهارسالگی‌ پدربزرگوار خود را از دست‌ داده‌ بود؛ تحت‌ تعلیم‌ و ارشاد برادر بزرگ‌ خویش‌ سیداسماعیل‌ صدر قرار گرفت. پس‌ از اتمام‌ تحصیل‌ در دوره‌ مقدماتی؛ به‌ فراگیری‌ منطق‌ و علم‌ اصول‌ پرداخت. در بیست‌ سالگی‌ عازم‌ نجف‌ گردید و در جلسات‌ خارج، شركت‌ جست. پیش‌ از رسیدن‌ به‌ سن‌ سی‌سالگی؛ به‌ درجه‌ اجتهاد نائل‌ آمد. وی‌ در نجف‌ از محضر بزرگانی‌ چون‌ آیت‌الله‌ سیدمحسن‌ حكیم، شیخ‌ مرتضی، شیخ‌ راضی‌ و شیخ‌ محمدرضا آل‌یاسین‌ بهره‌ برد و از سال‌ ۱۳۷۸ ه۰۳۹; .ق‌ در حالی‌ كه‌ كمتر از سی‌سال‌ داشت؛ به‌ تدریس‌ فقه‌ و خارج‌ اصول‌ پرداخت. نقش‌ بارز سیاسی‌ ایشان‌ را می‌توان‌ از زمان‌ تاسیس‌ «جماعهٔ‌العلمای‌ نجف‌ اشرف» دانست. پس‌ از درگذشت‌ آیت‌الله‌ سیدمحسن‌ حكیم؛ ایشان‌ به‌ عنوان‌ یك‌ رهبر مورد توجه‌ قرار گرفت. یكی‌ از اقدامات‌ مهم‌ شهید صدر تحریم‌ عضویت‌ در حزب‌ بعث‌ و نیز مخالفت‌ با برنامه‌های‌ آموزشی‌ آن‌ حزب‌ در مدارس‌ بود؛ همین‌ مساله‌ باعث‌ گردید تا رژیم‌ عراق‌ به‌ انحای‌ مختلف‌ ایشان‌ را مورد آزار و اذیت‌ قرار دهد. وی‌ همواره‌ از انقلاب‌ اسلامی‌ ایران‌ دفاع‌ كرده‌ و از رهبری‌ آن‌ حضرت‌ امام‌خمینی‌ - حمایت‌ می‌نمود. اقدامات‌ شهیدسیدمحمدباقر صدر باعث‌ گردید كه‌ رژیم‌ عراق‌ بر سخت‌گیریهای‌ خود بیفزاید و ایشان‌ را در اوایل‌ جمادی‌الاول‌ ۱۴۰۰ ه۰۳۹; .ق‌ دستگیر نماید. وی‌ به‌ همراه‌ خواهر مبارز خود --- بنت‌الهدی‌ --- پس‌ از تحمل‌ شكنجه‌های‌ فراوان‌ در تاریخ‌ ۲۲ جمادی‌الاول‌ همان‌ سال‌ به‌ شهادت‌ رسیدند. از این‌ مجتهد بزرگوار، آثار بسیاری‌ در زمینه‌های‌ سیاسی، اقتصادی، اجتماعی‌ و دینی‌ به‌ یادگار مانده‌ است‌ كه‌ می‌توان‌ به‌ اقتصادنا، فلسفتنا، حكومت‌ اسلامی‌ -- بانكداری‌ اسلامی، غایهٔ‌الفكر، علم‌ اصول‌الفقه‌ و دهها اثر دیگر اشاره‌ كرد.

این‌ مقاله‌ كه‌ به‌ قلم‌ یكی‌ از نویسندگان‌ نامی‌ غرب‌ (جویس‌ ان‌ویلی) می‌باشد؛ به‌ بررسی‌ دیدگاه‌های‌ سیاسی، اقتصادی‌ و اجتماعی‌ شهید آیت‌الله‌ سیدمحمدباقر صدر می‌پردازد.

الف) دیدگاه‌های‌ سیاسی‌

۱ بدست‌ آوردن‌ حكومت‌ مشروع: پاسخ‌ آیت‌الله‌ صدر در پاسخ‌ به‌ پرسش‌ علمای‌ عراق‌ مبنی‌ بر چگونگی‌ تشكیل‌ حكومت‌ مشروع‌ در زمان‌ غیبت‌ امام‌زمان(عج) و تسلط‌ خاندان‌ هاشمی‌ در عراق‌ این‌ بود كه‌ علما باید برای‌ بنیان‌نهادن‌ جامعه‌ اسلامی‌ اهتمام‌ ورزند و از این‌ راه، حكومت‌ را به‌ اجرای‌ دستورات‌ الهی‌ وادار نمایند كه‌ براساس‌ آن، مردم‌ را به‌ رعایت‌ فضایل‌ و اجتناب‌ از رذایل‌ ملزم‌ گرداند. آیت‌الله‌ صدر انسان‌ را از نظر فطری‌ موجودی‌ خوب‌ می‌دانست؛ اما معتقد بود؛ انسان‌ با وجود خوب‌بودن، ضعیف‌ هم‌ هست؛ بنابراین‌ آرزوی‌ حكومت‌ اسلامی‌ را داشت‌ كه‌ بتواند مسلمانان‌ را در مقابل‌ دشمنان‌ درونی‌ و بیرونی‌ محافظت‌ نماید و وسیله‌ اطاعت‌ بیشتر مردم‌ از خداوند را فراهم‌ سازد.

سیدمحمدباقر، از نظم‌ اجتماعی‌ اسلامی‌ انتظار داشت؛ تا مردم‌ را در پایبندی‌ به‌ باورهای‌ دینی‌ و بجاآوردن‌ دستورات‌ مذهبی‌ كمك‌ كند. به‌ عنوان‌ مثال، فراهم‌كردن‌ زمان‌ لازم‌ برای‌ انجام‌ فریضه‌ نماز در طول‌ روز كاری‌ و متعادل‌كردن‌ ساعات‌ كاری‌ در ماه‌ مبارك‌ رمضان. وی‌ همچنین‌ معتقد بود؛ كه‌ باید خطاكاران‌ و متجاوزان‌ را به‌ رعایت‌ قانون‌ و پایبندی‌ به‌ دستورات‌ دینی‌ ترغیب‌ نمود.

آیت‌الله‌ صدر به‌ عنوان‌ مرجع‌ تقلید بسیاری‌ از شیعیان‌ عراق، مسوولیت‌ علما را برای‌ به‌ دست‌ گرفتن‌ رهبری‌ مبارزه‌ در راه‌ تشكیل‌ حكومت‌ اسلامی؛ این‌گونه‌ ترسیم‌ نمود: «همچنان‌كه‌ امامت، تداوم‌ نبوت‌ بود؛ به‌ همین‌ نحو هم‌ مرجعیت‌ [اقتدار ربوبی‌ و برجسته‌ مذهبی]، تداوم‌ امامت‌ می‌باشد و مرجعیت، برای‌ كمك‌ به‌ پرهیزكاران‌ و مسلمانان‌ مظلوم‌ و نیز برقراری‌ حكومت‌ امامان‌ و پیامبران‌تنها حكومت‌ عادلی‌ كه‌ در طول‌ تاریخ‌ ایجاد گردیده‌ و انسان‌های‌ آزاده‌ به‌ خاطر آن‌ كوشیده‌ و جنگیده‌انداقدام‌ می‌نماید.۱ وقتی‌ كه‌ پیامبر اسلام‌ از دنیا رفت؛ امامت، جایگزین‌ پیامبری‌ گردید و وقتی‌ كه‌ امام‌ دوازدهم‌ غایب‌ گردید؛ مرجعیت، جایگزین‌ امامت‌ گردید؛ یعنی‌ تصمیم‌ به‌ جای‌ امام، به‌ مرجع‌ رسید به‌ همان‌سان‌ كه‌ تصمیم‌ به‌ جای‌ پیامبر به‌ امام‌ رسیده‌ بود.»

۲ جایگاه‌ مشورت‌ در اسلام: خداوند، پیامبرش‌ را به‌ مشورت‌ و رایزنی‌ فرمان‌ داد و این‌ فرمان‌ در زمان‌ حیات‌ پیامبر اسلام(ص) اجرا می‌گردید؛ اما اهداف‌ آن، هنوز روشن‌ و تبیین‌ نگردیده‌ بود. اگرچه‌ در گذشته، باور بر این‌ بود كه‌ تنها باید با افراد صاحب‌ نفوذ مشورت‌ شود؛ اما آیت‌الله‌ صدر عقیده‌ داشت؛ كه‌ تغییر مقتضیات‌ زمان‌ و نیز نظارت‌ عالیه‌ فقها در حكومت‌ اسلامی؛ رایزنی‌ و مشورت‌ را در شكل‌ یك‌ مجلس‌ كه‌ اعضای‌ آن‌ نمایندگان‌ واقعی‌ مردم‌ باشند؛ هم‌ ضروری‌ و هم‌ ممكن‌ ساخته‌ است.۲

ایشان‌ در مقدمه‌ كتاب‌ اقتصادنا بر این‌ نكته‌ تاكید می‌كند؛ كه‌ انسان‌ نماینده‌ و جانشین‌ خداوند در جهان‌ است‌ و این‌ موضوع‌ نشان‌ از تفویض‌ قدرت‌ و مسوولیت‌ به‌ انسان‌ دارد.۳ آیت‌الله‌ صدر در سال‌ (۱۹۷۹ م‌ /۱۳۵۸ ش) چهار قاعده‌ اصلی‌ برای‌ حكومت‌ اسلامی‌ را چنین‌ برشمرد:

الف) حاكمیت‌ مطلق‌ از آن‌ خداست.

ب) احكام‌ اسلامی‌ مبنای‌ قانون‌گذاری‌ می‌باشند و قوه‌ قانون‌گذاری، احكامی‌ را كه‌ با قوانین‌ اسلامی‌ سازگار نباشد؛ تصویب‌ نمی‌كند

ج) قانون‌گذاری‌ و نیز قدرت‌ اجرایی‌ به‌ مردم‌ به‌ عنوان‌ جانشینان‌ خداوند واگذار می‌شود.

د) فقیه‌ كه‌ نماینده‌ اقتدار مذهبی‌ اسلام‌ است‌ با تایید اعمال‌ قانون‌گذاری‌ و اجرایی، به‌ آن‌ مشروعیت‌ می‌بخشد.۴

آیت‌الله‌ صدر، علما را به‌ خاطر پذیرش‌ مسوولیت‌ حكومت‌ متهم‌ و یا سرزنش‌ نكرد. به‌ بیان‌ دقیق‌تر اعتقاد وی‌ این‌ بود؛ كه‌ اداره‌ جامعه‌ اسلامی‌ با قوانین‌ دینی‌ به‌ دولتی‌ واگذار می‌شود كه‌ روحانیان‌ به‌ عنوان‌ مفسران‌ قوانین‌ اسلامی‌ و قاضیان‌ قانونی‌ تلقی‌ گردند. وی‌ همچنین‌ عقیده‌ داشت؛ كه‌ مردم‌ به‌ مدت‌ زمانی‌ كه‌ روحانیان‌ صرف‌ آموزش‌های‌ دینی‌ خود می‌كنند؛ تا تفسیر كلام‌ خدا را به‌ طور كامل‌ بفهمند؛ نیازی‌ ندارند.

۳ تفكیك‌ قوا و تقسیم‌بندی‌ قدرت: آیت‌الله‌ صدر، حاكمیت‌ را به‌ سه‌ شاخه‌ اجراییه، قضاییه‌ و قانون‌گذاری‌ تقسیم‌ نمود. شاخه‌های‌ قانون‌گذاری‌ و اجرایی‌ توسط‌ مردم‌ انتخاب‌ می‌گردند؛ اما نحوه‌ همكاری‌ بین‌ این‌ دو قوه‌ را مشخص‌ ننمود. وی‌ معتقد بود؛ كه‌ برای‌ اداره‌ جامعه‌ باید قوانین‌ از قرآن‌ و عرف‌ استنباط‌ گردند در مورد جزییات‌ ایفای‌ نقش‌ حكومت، نیز اساسا كار را بر عهده‌ رهبران‌ سیاسی‌ می‌دانست.

۴ حقوق‌ اقلیت‌ و اكثریت: آیت‌الله‌ صدر اولین‌ مرجعی‌ است‌ كه‌ اصل‌ شورا را برای‌ انتخاب‌ حاكمان‌ اجرایی‌ حكومت‌ اسلامی‌ پذیرفت.۵ با این‌ حال‌ منظور وی‌ از حكومت‌ اسلامی، حكومت‌ اكثریت‌ نیست. وی‌ حاكمیت‌ اكثریت‌ را به‌ عنوان‌ سلطه‌ پیداكردن‌ گروهی‌ بر گروه‌ دیگر رد كرد.۶ در دیدگاه‌ تشیع، تنها خداوند است‌ كه‌ شیوه‌ زندگی‌ انسان‌ها را مشخص‌ و ترسیم‌ می‌كند.

۵اجتهاد: استراتژی‌ آیت‌الله‌ صدر برای‌ تحقق‌ حكومت‌ اسلامی، نیاز به‌ فاصله‌ گرفتن‌ از سیاست‌گریزی‌ بود. وی‌ دوری‌گزیدن‌ روحانیان‌ از سیاست‌ را كه‌ منجر به‌ توسعه‌ و پیشبرد جامعه‌ در راه‌های‌ غیرقابل‌ قبول‌ می‌گردد؛ محكوم‌ نمود. این‌ سیاست‌گریزی، باعث‌ شده‌ بود؛ تا علما، اجتهاد را به‌ دیده‌ تفسیر قوانینی‌ بنگرند كه‌ تنها در حیطه‌ مسائل‌ فردی‌ هستند و قوانین‌ اداره‌ عملی‌ جامعه‌ را دربرنمی‌گیرند. وی‌ ناكارآمدی‌ موجود در قوانین‌ اجتماعی‌ را برای‌ حل‌ مسائل‌ و مشكلات‌ جامعه‌ اسلامی‌ محكوم‌ كرد.۷ راهكارهای‌ شهید صدر برای‌ جبران‌ این‌ نقیصه‌ بدین‌ صورت‌ بود:

الف) ظهور بیداری‌ اسلامی‌ در مردم‌ و این‌كه‌ مردم‌ خود خواهان‌ حكومت‌ اسلامی‌ باشند و برای‌ آن‌ بكوشند.

ب) تفسیر دوباره‌ قوانین‌ خاص‌ و اصیل‌ اسلامی‌ و حذف‌ تفسیرهای‌ نادرست‌ گذشته‌ و به‌ دنبال‌ آن، افزودن‌ بر جاذبه‌ [و جنبه‌های‌ گوناگون‌ اسلام] به‌ عنوان‌ یك‌ ایدئولوژی‌ نوین‌ و مدرن.

منظور از بند دوم، مجتهدین‌ می‌باشند؛ كه‌ استعداد لازم‌ برای‌ تفسیر قوانین، با لحاظ‌ مقتضیات‌ جامعه، از متون‌ گوناگون‌ را بهتر از «سنت‌ به‌ تنهایی» دارند.۸ [یعنی‌ علاوه‌ بر سنت، از دیگر متون‌ كه‌ عرف‌ می‌باشد نیز در تغییر قوانین‌ استفاده‌ كنند] و توانایی‌ این‌ را دارند؛ كه‌ قوانین‌ مناسب‌ را با تامل‌ از متون‌ گوناگون، استخراج‌ نمایند. «شرط‌ اساسی‌ برای‌ موفقیت‌ در ایجاد یك‌ فرهنگ‌ نوین‌ و یا رفع‌ عقب‌ماندگی، به‌ حركت‌درآمدن‌ توده‌ها می‌باشد؛ چرا كه‌ حركت‌ عمومی، نشان‌ از پیشرفت، توسعه‌ دلخواه‌ و رهاكردن‌ ظرفیت‌ درونی‌ دارد. بنابراین‌ اگر توده‌ها و بدنه‌ جامعه، تحول‌ نیابند، نمی‌توانند هیچ‌ تغییری‌ در موقعیت‌ خویش‌ -- بسته‌ به‌ زمان‌ --- ایجاد كنند.»۹

۶ ناسیونالیسم‌ و ملی‌گرایی: جنبش‌های‌ اسلامی، متاثر از جهان‌گرایی‌ اسلامی، جنبش‌ها و حركت‌های‌ فراملی‌ می‌باشند كه‌ در نقطه‌ مقابل‌ ملی‌گرایی‌ و ایدئولوژی‌ ناسیونالیسم‌ قرار دارند. كانون‌ وفاداری‌ شهروندان‌ به‌ دولت‌ اسلامی، اسلام‌ می‌باشد نه‌ ملی‌گرایی. ادعای‌ اسلام‌گرایان‌ بر این‌ است‌ كه‌ ملی‌گرایی‌ شكل‌ نوینی‌ از قبیله‌گرایی‌ عربی‌ می‌باشد؛ كه‌ با آمدن‌ اسلام، برادری‌ و اخوت‌ جای‌ آن‌ را گرفت. اسلام‌ آشكارا ملی‌گرایی‌ را محكوم‌ كرد و پرهیزكاری‌ و آزادی‌ از قید و بند گروه‌ها را بر هر اصل‌ دیگری‌ ترجیح‌ داد. شهید مرتضی‌ مطهری‌ --- كه‌ شیعیان‌ و اسلام‌گرایان‌ در عراق‌ برای‌ او جایگاه‌ ویژه‌ای‌ قائل‌ هستنددر این‌ زمینه‌ از قول‌ علامه‌ طباطبایی‌ می‌گوید: «اسلام‌ مزیت‌ قومی‌ و قبیله‌ای‌ را محكوم‌ كرده‌ است‌ و آن‌ را از ایفای‌ هرگونه‌ نقشی‌ در زمینه‌ تكامل‌ اجتماعی، بازداشته‌ است.»۱۰

‌بررسی‌ عقاید سیاسی، اقتصادی‌ و اجتماعی‌ شهید آیت‌الله‌ سیدمحمدباقر صدر

داود قاسم‌پور

پی‌نوشت‌ها:

.-۲۷ Al - Sadr, Islamic Political System, P.۱

-۸۲ I bid, P.۲

در صحبت‌كردن‌ از سیستم‌ سیاسی‌ اسلام، آیت‌الله‌ صدر در مورد این‌كه‌ مقتضیات‌ تغییر یافته‌ چه‌ چیزهایی‌ هستند، توضیح‌ نمی‌دهد؛ اما این‌ احتمال‌ وجود دارد؛ كه‌ وی‌ به‌ آموزش‌ها و گفتمان‌ گسترش‌یافته‌ در جوامع‌ مدرن‌ اشاره‌ می‌كند، تغییراتی‌ كه‌ شهروندان‌ را به‌ مشاركت‌ در حكومت‌های‌ خود توانا ساختهه‌ و انتظاراتشان‌ را در انجام‌ دادن‌ آنها افزایش‌ داده‌ است.

.-۲۹ Al- Sadr, Islam and Schools of Economics P.۳

آیت‌الله‌ صدر تنها روحانی‌ شیعه‌ نبود كه‌ در این‌ مورد اظهارنظر نموده‌ است.

.-۷۵-۸۰ Al- Sadr, Islamic Political System, PP. ۴

.-۵ Islamic Revival, March and April ۷۸۹۱, P.

.-۱۶۵-۱۷۲ Al- Sadr, Contemporary man and the Social Problem, PP. ۶

.-۴۵-۴۸ Al- Sadr, Islamic Political System, PP. ۷

.-۵۱-۵۳ I bid, PP. ۸

.-۰۲۵-۲۶ I bid, PP, ۱

.-۱۳۴ Mutahhari, Socitey and History, P.۱

.-۲۱۱۷-۱۲۳ Al - Sadr, Aqtisadena, PP, ۱

.-۳۳۲ Al- Sadr, Our Philosophy, p, ۱

-۴ The Attick, entitled۰۳۹;۰۳۹; Islamic Republic PP. ۴۸-۰۷. AL- sadr.۱

-۵ Interestingly, the news paper At- Tayar Al- Jadeed.۱

.-۶۲۳۵ Afshar" The Iranian Theocracy". P.۱

.-۷۱۲۸-۱۲۹ Al- Sadr, Islam and Schools of Econmics, pp. ۱

.-۸۱۷-۱۹ Al- Sadr, Banking in the muslim Socity, PP.

.-۹۱۸۲ Muhammad Baqir al- sadr, as cited in Batatu, Shiia organizations in Iraq P.۱

.-۰۵۹-۶۰ Al- sadr, Islam and Schools of Econimics, PP. ۲

.-۱۳۴ I bid, P. ۲

.-۲۴۵ Al- sadr, Islamic Political System, P.۲

.-۳۲۸ Sura ۵۴, Verse ۲

.-۴۵۰-۵۴ Al- Khatib Ibn al-Najaf, Al- Harrakat, PP.۲

.-۵۴ Al- jihad, November, ۴۲,۶۸۹۱, P.۲

.-۶۶۵ Mutahhari, jihad, P. ۲

آیت‌الله‌ مطهری‌ یكی‌ از شاگردان‌ آیت‌الله‌ صدر بود كه‌ در ۱۹۶۰ م‌ یك‌ گروه‌ از علمای‌ ایرانی‌ را با هدف‌ اصلاح‌ تفكر و سازمان‌ شیعی، ساماندهی‌ كرد.

.-۷۹۱-۹۷ Al- Sadr, Islamic and Schools of Economics, PP. ۲

شهید صدر همواره‌ از انقلاب‌ اسلامی‌ ایران‌ دفاع‌ كرده‌ و از رهبری‌ آن‌ حضرت‌ امام‌خمینی‌ حمایت‌ می‌نمود.

از نگاه‌ شهید صدر «همچنان‌كه‌ امامت، تداوم‌ نبوت‌ بود؛ به‌ همین‌ نحو هم‌ مرجعیت‌ [اقتدار ربوبی‌ و برجسته‌ مذهبی]، تداوم‌ امامت‌ می‌باشد .استراتژی‌ آیت‌الله‌ صدر برای‌ تحقق‌ حكومت‌ اسلامی، نیاز به‌ فاصله‌ گرفتن‌ از سیاست‌گریزی‌ بود. وی‌ دوری‌گزیدن‌ روحانیان‌ از سیاست‌ را كه‌ منجر به‌ توسعه‌ و پیشبرد جامعه‌ در راه‌های‌ غیرقابل‌ قبول‌ می‌گردد؛ محكوم‌ نمود.

ریشه‌ اشتباه‌ سیستم‌های‌ غربی، در برتری‌ دادن‌ علایق‌ شخصی‌ بر علایق‌ اجتماعی‌ است. شهید صدر سیستمی‌ را كه‌ در آن‌ فرد، تنها در برابر خود احساس‌ مسوولیت‌ می‌كند؛ مورد انتقاد قرار داد و معتقد بود؛ كه‌ علایق‌ شخصی‌ همیشه‌ علایق‌ اجتماعی‌ را به‌ پیش‌ نمی‌برد.

---