هنر زیرزمینی چگونه شکل می​گیرد

همه نقاط زمین پر از شگفتی و چیزهای اسرارآمیز است و آدم ها به درازای تاریخ از کشف و دستیابی به موارد عجیب آفرینش حیرت زده شده اند جهان حالا به قدری با چیزها و آدم های عجیب و غریب روبه رو شده که حتی عجایب مشهور هفتگانه دنیا, دیگر آن سحرانگیزی و وجه جادویی شان را از دست داده اند

همه نقاط زمین پر از شگفتی و چیزهای اسرارآمیز است و آدم‌ها به درازای تاریخ از کشف و دستیابی به موارد عجیب آفرینش حیرت‌زده شده‌اند. جهان حالا به قدری با چیزها و آدم‌های عجیب و غریب روبه‌رو شده که حتی عجایب مشهور هفتگانه دنیا، دیگر آن سحرانگیزی و وجه جادویی‌شان را از دست داده‌اند.

دیدنی های زمین هم تنها به سطح این کره خاکی محدود نیست و در آسمان و دریا و زیرزمین هم هر روز و هر لحظه می توان با دیدن زیبایی ها و مواردی عجیب و غیرقابل باور غافلگیر شد. زیرزمین اما به همان اندازه که جذاب است، می تواند مرموز و ترسناک هم باشد.

گورستان های قدیمی و سیاهچال ها دو پای ثابت زیرزمین های دوران کهن بودند و حتی هنوز هم می توان نقاطی را در دنیا سراغ گرفت که کاربردهای اینچنینی دارند. تنها ممکن است شکل و شمایل مدرن تری به خود گرفته باشند. زیرزمین از گذشته تا امروز پناهگاه امن و مخفیگاه و راه فرار خوبی بوده و می تواند مسیر خوبی برای آدم های متواری باشد.

البته از ما بهتران و آنها که پولشان از پارو بالا می رود استفاده های جذاب تری از زیرزمین می کنند و با اشباع شدن از خوشی های روی زمین، قصد سفر و اطراق به زیرزمین می کنند و دمی در سایه سار تاریکی هتل ها و اقامتگاه های اعیانی آنجا خوش می گذرانند.

دنیای زیرزمین هنوز هم به اندازه سفر ماجراجویانه پروفسور لیدن براک در داستان «سفر به اعماق زمین» نوشته ژول ورن جذاب است.

حالا برای درک لذت جهان زیرین لزومی ندارد مثل شخصیت اثر ژول ورن، شال و کلاه کنیم و مشقت های فراوان را به جان بخریم، بلکه با عزیمت چند دقیقه ای به همین زیرزمین های خانگی خودمان بخصوص آن خانه های قدیمی تر هم می توان به کشف و شهودی روح نواز رسید. حتما مجموعه تلویزیونی محبوب و دیدنی «سمندون» به کارگردانی ناصر هاشمی و ماجراهای بامزه آن بچه غول ۲۰۰۰ ساله را که در زیرزمین خانه ای قدیمی زندگی می کرد، به یاد دارید.

ما در زیرزمین های قدیمی خانه هایمان چیزهای گاه عجیبی از گذشته خود و خانواده کشف می کنیم که برایمان جذاب است و مواجهه با آنها حس و حال غیرقابل وصفی به ما می دهد. البته پرواضح است پیدا کردن چیزهای ممنوعه از بزرگ ترها و دیگران در این میان جذابیت بیشتری دارد و گاهی هیچ چیزی با لذت این شیطنت کودکانه برابری نمی کند.

در بچگی زیرزمین ها محل خوبی برای پنهان شدن در بازی قایم باشک بود و اگر جزو آن کودکان بدسرپرست و بداقبال بودید حتی می توانست تا مکانی برای ساعتی بازداشت خانگی توسط پدرسالار محترم تنزل درجه پیدا کند!

رفتن به اعماق زمین و زیرزمین ها، هم مکاشفه و ماجراجویی است و هم ترکیبی از خاطرات و خطرات شخصی و جمعی، اما با چنین تعریف و توصیفی فعالیت های زیرزمینی هنری چه جایگاهی دارند و چرا افراد و هنرمندان گاهی ترجیح می دهند از روی زمین به زیر آن نقل مکان کنند و آنجا به هنرنمایی بپردازند؟

البته هنر زیرزمینی یک کنایه و اصطلاح است و طبیعتا منظور از زیرزمین همان مفهوم و واژه مشخص و معین آن نیست و عموما این عبارت درباره آثاری به کار می رود که خارج از فضای رسمی و قانونی کشور تولید و عرضه می شوند و از قضا به سبب محبوبیت همیشگی میوه ممنوعه، مخاطبان و دوستداران زیادی دارند و حتی در پاره ای مواقع برخی جوان ترها به کارهای زیرزمینی گرایش و علاقه نشان می دهند.

شاید میان هنرها، موسیقی بیش از دیگر شاخه ها ظرفیت بحث زیرزمینی بودن را داشته باشد و این مساله هم به دلایلی چون ظهور و کثرت خواننده ها، سهولت تولید به واسطه پیشرفت تکنولوژی و ارتقای ابزارهای ضبط اثر و عرضه و تقاضای سرسام آور و بی حساب و کتاب مربوط باشد.

هنر نقاشی هم گرچه به قوت موسیقی، دربند ضابطه و مجوز نیست، اما برخی از آثار آن به دلیل برجسته بودن خلوت و رهایی هنرمند ظرفیت هایی برای اطلاق هنر زیر زمینی دارد.

ادبیات و شعر و داستان هم از جمله مقوله هایی است که درصورت عدم رعایت اصول تثبیت شده و ضوابط موجود، به جهان هنرزیرزمینی راه می یابد و از این منظر می توان کتاب های مختلفی را مثال زد که بدون مجوز و به صورت افست و کپی در دسترس خوانندگان قرار می گیرند یا نویسندگان آنها وقتی امیدی به کسب مجوز انتشار ندارند، ترجیح می دهند نسخه PDF اثرشان را روی اینترنت قرار دهند تا دست کم به این ترتیب بتوانند با عده ای از مخاطبان ارتباط برقرار کنند.

سینما هم سازوکار جدی در زمینه اعطای مجوز و مقررات دارد و اصلا آیین نامه هایی در این خصوص وجود دارد که روند تولید فیلم ها را کاملا مشخص می کند. از این رو، اصطلاح فیلم های زیرزمینی شاید در وهله اول خیلی برای آثار سینمایی مناسب نباشد، اما هستند فیلم هایی که به دلایل مختلف مجوز نمایش نمی گیرند و گاهی برای مدت ها در کمد مدیران می مانند و راهی به پرده سینما و اکران پیدا نمی کنند. چنین فیلم هایی یا سرانجام روزی امکان نمایش عمومی پیدا می کنند یا در اکران هایی کوچک و خصوصی برای علاقه مندان به نمایش درمی آیند. گاهی هم برخی فیلمسازان دوست دارند فیلمشان را معطل تائید قوانین داخلی و جشنواره های وطنی نکنند و اثر خود را مستقیم به جشنواره های خارجی بفرستند تا بلکه آنجا دیده و تائید شوند.

ولی ضابطه مند کردن ساخت فیلم های کوتاه با توجه به حجم بالای فیلمسازان این عرصه ـ امروزه دیگر با حکمرانی دوربین دیجیتال دیگر هرشخصی ظرفیت فیلمساز شدن دارد! ـ ناممکن است و هر روز شاهد تولید آثار باکیفیت و بی کیفیتی هستیم که کارگردانانشان به هیچ وجه خود را ملزم به پذیرش معیارهای قانونی و عرف جامعه نمی دانند.

این افراد به هیچ وجه هم در بند کسب مجوز و تائید از نهادهای رسمی همچون انجمن سینمای جوانان نیستند و بیشتر تمایل دارند فیلمشان را برای آن سوی آب ها بفرستند یا آن را در فضاهای مجازی و شبکه های پربیننده اجتماعی قرار دهند. باتوجه به دور زدن قانون و ضوابط موجود می شود چنین رویکردی را معادل هنر زیرزمینی دانست و از این فیلمسازان که تعدادشان هر لحظه در حال افزایش است به عنوان فیلمسازان زیرزمینی یا کارگردانان روزمینی که کارشان دست کمی از زیرزمینی ندارد، نام برد!

اما دنیای تئاتر هم از هنر زیرزمینی درامان نمانده و هرازگاهی خبری مبتنی بر اجرای نمایشی زیرزمینی در رسانه ها به گوش می رسد. در حالی که تئاتر همواره و از دیرباز هنری مقدس بوده و ریشه در آیین ها داشته و بعدها هم جایگاه خود را در حد هنری فرهیخته و خاص میان نخبگان و روشنفکران تثبیت کرده و حتی ارتقا داده است.

وجود بزرگان تئاتر یونان باستان و بعدها ظهور نمایشنامه نویسان برجسته ای چون شکسپیر، چخوف، برشت، بکت، یونسکو و دیگرانی بسیار در مقاطع مختلف زمانی و مکانی، به دنیای تئاتر اصالتی یگانه و وجهه ای متشخص بخشید و باعث شد رفتن به سمت تئاتر بدون جسارت، دانش و آگاهی، تزکیه نفس و شفافیت روح ممکن نباشد.

دنیای نمایش همواره جریانساز بوده و هنرمندان این عرصه جدا از انتقال دلبستگی های شخصی، نگاه جدی هم به وقایع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه پیرامون خود داشته اند و آن را به شیوه هایی هنرمندانه در آثارشان بازتاب داده اند. از این رو اعتراض در برابر ناملایمات یک کشور به جزئی جدایی ناپذیر از تئاتر تبدیل شد و برخی هنرمندان از هر فرصتی برای نشان دادن گلایه های خود استفاده می کردند.

در چنین مواجهه ای خطوط قرمزی شکل گرفت و حکومت ها برای ضابطه مند کردن فعالیت های هنری و کنترل وضعیت، دست به تدوین مقرراتی در این رابطه زدند. هنرمندان تئاتر در سراسر دنیا گاهی توانسته اند حرفشان را به کرسی بنشانند و گاهی هم نتوانسته اند از هزارتوی ضوابط و مقررات جاری سرزمین خود عبور کنند و اثرشان را روی صحنه ببرند.

تقابل های هنرمندان و دولت ها زمینه را برای ظهور تئاتر زیرزمینی فراهم کرد، البته معمولا این هنرمندان بزرگ و تثبیت شده نبوده و نیستند که به جای روی صحنه ترجیح دهند به زیرصحنه بروند و در خانه ها نمایش خود را اجرا کنند، بلکه بیشتر آنها دست به اجرای تئاتر زیرزمینی می زنند که هنوز ابتدای راه هستند و در زمینه کسب مجوز اقدام کرده اند و به در بسته خورده اند یا اساسا، آن مضمونی که قصد اجرایش را دارند، در بند هیچ قاعده و قانون و عرفی نیست.

نتیجه این می شود که عده ای با عنوان یک گروه ناشناس یا شاید هم سرشناس دور هم جمع می شوند و متنی دلخواه را انتخاب و چند وقتی را در خانه یکی از اعضا یا به صورت چرخشی و نوبتی به تمرین می پردازند و بعد با اطلاع رسانی شفاهی یا روش های امن دیگر روز، ساعت و مکان اجرا را مشخص می کنند.

مکان اجرای نمایش هم معمولا در پارکینگ، زیرزمین، انبار یا یکی از اتاق های بزرگ خانه و آپارتمان یکی از اعضای گروه است. این اجراهای خصوصی که گاهی می توانند چند روز هم به درازا بینجامند، به طور طبیعی تماشاگران بسیار محدودی دارند و بیشتر اعضای فامیل و دوستان گروه را شامل می شود.

بنابراین چون چنین نمایش هایی بدرستی و به میزان کافی دیده نمی شوند، تاثیری هم بر روند تئاتر کشور نمی گذارند و بلافاصله فراموش می شوند. درواقع درمقایسه بین تئاتر زیرزمینی و موسیقی زیرزمینی و باتوجه به بحث اشاعه و انتشار اثر، هنر نمایش حرف چندانی برای گفتن ندارد و باتوجه به ماهیتش به هیچ وجه نمی تواند همان تاثیر موسیقی را داشته باشد.

اما آیا تئاتر زیرزمینی لزوما ماهیتی سیاسی و انتقادی دارد یا نه؟ به نظر می آید این بخشی از ماجراست و درکل نمایش هایی در خانه ها و به شکل خصوصی و مخفیانه اجرا می شوند که مایه هایی از مسائل تابو و ممنوعه را در خود داشته باشند. گروه ها و جوانانی هستند که نیات هنری خود را با باورها و اعتقادات رسمی مملکت در زمینه های دینی، اخلاقی، سیاسی، جنسی و موارد دیگر همسو نمی دانند و ترجیح می دهند با اجرای نمایش هایی خصوصی به فعالیت بپردازند.

طبیعی است چنین اقداماتی از سوی جامعه ایرانی و اسلامی پذیرفته نیست و این گروه ها و افراد تحت هیچ شرایطی قابلیت اجرا در روی صحنه های تئاتر و به شکلی رسمی را پیدا نخواهند کرد، اما هنرمندان و دانشجویان جوانی هم هستند که به دلایل فنی و ساختاری قادر به کسب مجوز اجرا نیستند و برای همین دوست دارند دست کم جماعت قلیلی هم که شده کارشان را ببینند، بنابراین تصمیم می گیرند به صورت خصوصی نمایشی را اجرا کنند تا به زعم خودشان، استعداد و توانایی قدرندانسته شان را به دوستان و خویشاوندان خود نشان دهند.

البته نمی توان همه کسانی را که در زمینه تئاتر زیرزمینی فعالیت می کنند به چوب بی اعتقادی و با برچسب های سیاسی و غیراخلاقی راند، بلکه گاهی باید علت گرایش جوانان و هنرمندان به چنین اجراهایی را در سازوکار پیچیده و سختگیرانه تصویب متن تا اجرا، ممیزی های بی مورد، مشکلات مالی و حمایت نکردن نهادهای ذی ربط و از همه مهم تر، سالن های ناکافی برای اجرا دانست.

این مساله را هم نباید فراموش کرد باز تئاتر به نسبت سایر هنرهای نمایشی، آزادی عمل بیشتری دارد و دست هنرمندان برای بیان مسائل و طرح گلایه ها بازتر از تلویزیون و سینماست، ولی گاهی درجه و درصد این آزادیخواهی و رهایی کمی بیشتر از حد متعارف می شود و حرف های آنها در تقابل با نگاه رسمی و باورهای مردم قرار می گیرد.

می توانیم امیدوار باشیم با فراهم شدن شرایط و گفتمان آن دسته از آثار جسور، خلاقانه، ساختارشکن و جذاب تئاتر زیرزمینی مادامی که در تعارضی آشکار و عنادورزانه با باورها و ارزش های جامعه نباشند، راهی به تئاتر صحنه ای و رسمی هم بیابند تا هوای تازه ای را وارد دنیای نمایش کنند.

اما یادمان نرود ذات تئاتر زیرزمینی دیگر از بین رفتنی نیست و در هر دوره و نظامی و هر سرزمینی همیشه عده ای وجود دارند که ساز مخالف می زنند و تاریکی زیرزمین و پستوها را به نور صحنه ترجیح می دهند.

علی رستگار