سیمای جذاب یك روح مرده

در سال ۱۳۰۳, هفده سال بعد از تصویب اولین قانون بلدیه در تهران, در یازدهم دی ماه, هنگامی كه رضاخان به هیأت سردار سپه از سركوبی شورشیان جنوب برمی گشت, هدیه ای زیبا دریافت كرد «میدان توپخانه»

در سال ۱۳۰۳، هفده سال بعد از تصویب اولین قانون بلدیه در تهران، در یازدهم دی‌ماه، هنگامی كه رضاخان به هیأت سردار سپه از سركوبی شورشیان جنوب برمی‌گشت، هدیه‌ای زیبا دریافت كرد: «میدان توپخانه».

آقا كریم‌خان بوذرجمهری یك سال پیش از آنكه رضاخان بر مسند پادشاهی ایران بنشیند، رفته‌رفته تهران را به هیأت پایتختی مدرن درآورد و اسباب و لوازم حكومت جدید را فراهم می‌آورد

اما هیچ‌كس نمی‌دانست تهرانی كه به سمت جهان جدید ناگهان خیز برداشته و در حركت است، تنها ظاهری زیبا دارد و در درون این شهر دیرینه بازگشتی باور نكردنی به ارزش‌های پیش از مشروطیت خواهد داشت. درواقع لباسی كه بوذرجمهری به قامت تهران می‌دوخت بسیار فریبنده بود اما در پس آن هیچ چیز جز تكیه بر اصول دیكتاتوری نبود.

هرچند جلوه‌های آشكار این روش از دو سال قبل و به هنگام رئیس‌الوزرایی او در شهرداری تهران نمود یافت و با انتصاب كریم‌خان بوذرجمهری به عنوان شهردار آغاز شده بود، با آمدن بوذرجمهری به عنوان شهردار تهران، این شهر قدیمی خیلی زود چهره عوض كرد و رفته رفته گام‌های تازه‌ای به سمت یك پایتخت جدید برداشت.

كریم‌خان در اولین اقدام با استخدام یك مهندس روس طرح اولیه میدان توپخانه جدید را پی‌ریزی كرد. نقشه اولیه این میدان برگرفته از میدان اصلی شهر پترزبورگ است. او با گرته‌برداری از میدان اصلی شهر پترزبورگ میدانی بزرگ و زیبا بنا كرد و در روز یازدهم دی ماه ۱۳۰۳ و به هنگام بازگشت رضاخان از سركوب قیام خوزستان به او هدیه داد تا نویدی باشد برای آغاز تمام حركت‌های ظاهرمآبانه حكومت پهلوی، چرا كه این اقدام در نگاه اول،‌ بسیار مهم بود. اما هیچ‌كس نمی‌دانست كه در سالها بعد و با تكیه بر این اقدامات عوام‌فریبانه، بلدیه دوباره در سیطره حكومت باقی خواهد ماند و نشانی از آرمان‌های اولین قانون تشكیل آن در سال ۱۲۸۶ بر خود نخواهد داشت.

● گام‌های لرزان

هیچ‌كس نمی‌تواند انكار كند كه كریم‌خان بوذرجمهری در دوره ۱۰ساله شهرداری‌اش اقدامات بسیاری انجام داد. او علاوه بر ساخت میدان توپخانه جدید، توانست خیابان‌های اصلی شهر را سنگفرش كند.

خیابان‌های سپه، باغشاه، امیریه و لاله‌زار، همچنین راه‌اندازی خطوط اتوبوسرانی كه با سه خط كار خود را آغاز كرد، در دوران او بود. او با تكیه بر مشاوران آمریكایی‌اش توانست تغییر ساختار بلدیه را نیز آغاز كند به عبارتی او فرآیندی را كه از سالها قبل و با تصویب قانون بلدیه آغاز شده بود، رفته رفته به پیش برد.

نهادهای اداری مناسب با قوانین مختلف از جمله قوانین شهرداری، شهرسازی و ثبت املاك را به وجود آورد و بلدیه را تحت قوانین جدید به فعالیت درآورد. در این سال‌ها بوذرجمهری در میان مردم از یك قزاق، به شهرداری خوشنام تبدیل شده بود، چرا كه توانسته بود پایتخت قدیمی كشور را به شهری جدید و مدرن تبدیل كند.

قوانین متعدد او در شهر نظم به وجود آورد و بسیاری از امور شهری را ساماندهی كرد. او حتی برای نظافت تهران نیز دست به اقدامات جدیدی زد. عده‌ای را به عنوان كارگر استخدام كرد و در برخی از نقاط شهر، زباله‌های سطح شهر را جمع‌آوری كرد. اما از آنجا كه او چندان تصور روشنی از فعالیت‌هایش نداشت و گاه به توصیه‌های مشاورانش، ‌دست به فعالیت‌های نوین می‌زد، خیلی زود به دام تصمیم‌های نابخردانه افتاد و ناگهان از شهرداری محبوب و دوست‌داشتنی، به فردی نادان تبدیل شد.

اگرچه بسیاری از اقدامات بوذرجمهری برای شهر اساسی و مهم به نظر می‌رسید، اما ناگهان با اقداماتی دیگر، بوذرجمهری پرده از واقعیت تازه‌ای برداشت. او نشان داد كه یك شهردار شایسته نیست، بلكه بسیاری از فعالیت‌هایش تنها گرته‌برداری‌های ناموفق از تجارب برخی مشاورانش است وگرنه او چندان چیزی برای عرضه ندارد. كریم‌خان، می‌خواست تهران را توسعه دهد.

در این راه نیز هیچ چیز مانعش نمی‌شد. هر چند در سنگفرش كردن خیابان‌های تهران، توانسته بود خدمت خوبی به شهر بكند، اما ویران كردن دروازه‌های شهر كه به جا مانده از دوره ناصرالدین شاه بود، از او چهره‌ای منفور ساخت.

او به بهانه توسعه شهر، دوازده دروازه قدیمی شهر را ویران كرد و بر ویرانه‌های آن خیابان‌های تازه‌ای بنا كرد. اگر چه این اقدام او موجب اعتراض مردم شد، اما جز سكوت چیزی از مردم برنمی‌آمد.

هنگامی مردم از فعالیت‌های غیرعقلانی بوذرجمهری اعتراض كردند كه او به بهانه گسترش خیابان‌ها، اقدام به قطع درختان كهنسال شهر كرد؛ درختانی كه گاه عمرشان به سیصد سال هم می‌رسید. در كنار این اقدامات خراب كردن خانه‌های مردم باز هم به بهانه توسعه شهر، از او چهره‌ای مستبد و دیكتاتور ساخت. بدین ترتیب خیلی زود نفرت از او در میان مردم شهر گسترش یافت و در روزی از سال ۱۳۱۲ او به بهانه بیماری از سمت شهرداری كنار رفت.

● آن سوی سكه

اما آن روی سكه، ماجرایی دیگر داشت. در كنار تمام اقدامات بوذرجمهری كه هم از سویی شهر را گسترش و نظم داد و هم بسیاری از آثار تاریخی‌اش را از میان برد، داستان دیگری در جریان بود. ماجرایی كه هولناك‌تر از ویرانی‌های كریم‌خانم بود و تا سال‌ها بعد، ادامه یافت و صدای اعتراض كمتر كسی را بلند كرد.

هنوز چند ماه از سلطنت نه چندان پردوام رضا‌خان نگذشته بود كه او با تكیه بر اقدامات بوذرجمهری و با توجه بر قدرت طلبی‌اش، قانون بلدیه مصوب ۱۲۸۶ را لغو كرد. رضا‌خان به بهانه تمركز بیشتر نظام برنامه‌ریزی و تأمین اعتبار مالی شهرداری قانون دیگری را در سال ۱۳۰۹ به تصویب رساند. نكته جالب و بسیار حائز اهمیت این قانون به رغم اولین قانون بلدیه، انتخاب شهردار و اعضای شورای شهر را در اختیار وزارت داخله می‌گذاشت.

قانون جدید ۸ ماده و ۳ تبصره داشت و اگر چه توانست برخی از مشكلات شهرداری از جمله تأمین اعتبارات مالی را تا اندازه‌ای حل كند، اما با تضعیف نقش انجمن بلدیه و انتصابی كردن شهردار، در عمل متضاد با اهداف اولین قانون بلدیه بود كه براساس آن شهروندان امكان مشاركت در مدیریت شهر را داشتند.

در واقع قانون مصوب ۱۳۰۹ عملاً‌ نقشی برای مردم قائل نشد و بلدیه، نهادی دولتی قلمداد شد كه مجبور به پیروی از دستورات حكومتی بود. در بخشی از ماده چهارم این قانون آمده بود: «رئیس اداره بلدیه كه از طرف وزارت داخله معین می‌شود، مسئول اجرای دستور اصلاحات بلدی است كه از طرف دولت و انجمن بلدیه تصویب شده باشد.»

قرار نبود در حكومتی كه رضا خان در رأس آن قراردارد، نهادی مردمی نیز شكل گیرد. چرا كه او تمامیت خواه‌تر از آن بود كه سهمی از حكومت را به مردم بدهد. تمام قوانین تصویب شده در قانون بلدیه نیز آمرانه بود. ماده پنج این قانون وضعیت نمایندگان و وظایف انجمن بلدیه را مشخص می‌كرد: «عده اعضای انجمن بلدیه در پایتخت و سایر شهرها بر حسب مقتضیات محل حداقل ۶ نفر خواهد بود. شرایط انتخاب ‌كنندگان و انتخاب شوندگان و طرز انتخاب و مدت تصدی اعضای انجمن و سایر وظایف آنها مطابق نظام‌نامه‌ای كه به تصویب كمیسیون داخله مجلس شورای ملی خواهد رسید، معین گردید.»

شاید شگفت‌انگیز باشد اگر بگوییم انجمن بلدیه دوران زمامداری رضاخان اختیاری نیز هم داشت كه از جمله آن، اجازه وضع عوارض محلی بود. بر اساس ماده ۶ این قانون «مجلس شورای ملی» به انجمن‌های بلدی اجازه می‌دهد كه برای تأمین مصارف بلدی هر محل به تنظیفات و روشنایی و تعمیرات و احتیاجات صنفی و معارضی بلدی و امثال آن، عوارض محلی وضع نماید، نحوه وضع عوارض مزبور، به این نحوه خواهد بود كه انجمن بلدیه هر محل، عوارضی را كه برای تأمین مقاصد مذكور در فوق لازم می‌داند، توسط رئیس بلدیه محل به وزارت داخله پیشنهاد خواهد نمود كه پس از موافقت هیأت دولت به موقع اجرا گذارد، خواهد شد.»

● پایان ماجرا

اقدامات بوذرجمهری در تهران توانست این شهر را به لحاظ كالبدی و فیزیكی گسترش دهد. هر چند در بسیاری از موارد این اقدام او چندان اساسی و مهم نبود و اما در سویه دیگر ماجرا، او هیچ‌گاه به شهروندان شهر توجهی نداشت. اقدامات او اغلب به گسترش خیابان‌ها و میادین محدود می‌شد، شهروندان تهرانی قبل از ۱۳۰۲ با شهروندانی كه بعد از ۱۳۱۳زندگی می‌كردند، چندان تفاوتی نداشتند، تنها فرق میان آن، تغییر فضای شهر و بهبود آن بود.

اگر چه او در دگرگونی سیمای شهر، سهم بسزایی داشت، اما عدم توجه برنامه‌ریزهای مشاورانش در حوزه شهروندی تا سال‌ها بعد دامنگیر این شهر شد و بسیاری از معضلات و مشكلات را در حوزه شهروندی دامن زد. در واقع اتفاقی كه بوذرجمهری به واسطه حمایت رضا‌خان بوجود آورد، تنها رویكردی مادی داشت و به شهر تهران سیمایی جذاب داد. اما عدم توجهش به شهروندان به عنوان روح و باطن كالبد یك شهر نتوانست از او چهره‌ای موفق بسازد.

عباس ثابتی راد