وقتی سبزی ها آلوده اند

کشاورزی مبتنی بر دانش در گفت وگو با دکتر عباس یداللهی متخصص بیوتکنولوژی و اصلاح درختان

«بسیاری از سبزی‌ها و صیفی‌ها به‌دلیل استفاده بیش از اندازه از سموم و کودهای شیمیایی در مزارع ایران،‌ دارای آلودگی‌های فراوانی هستند. مثلا برای تولید سنتی محصولی مانند گوجه‌فرنگی، بذرها را روی زمین می‌پاشند...

تونل‌های کوچک پلاستیکی روی آنها می‌کشند و درنهایت از حجم بالایی بذر، فقط مقدار کمی نشاء با کیفیت پایین به‌دست می‌آورند و به کشاورزان می‌فروشند. معمولا بیشتر این نشاءها هم سرشار از آلودگی‌های قارچی و حشرات مختلف خاکی هستند. به‌همین دلیل هم کشاورز مجبور می‌شود از ابتدای ورود نشاء به مزرعه تا برداشت محصول، اقدام به سم‌پاشی و کوددهی مداوم کند. در نتیجه، محصول گوجه‌فرنگی پر از آلودگی‌های شیمیایی مختلفی مانند نیترات خواهدبود.» اینها بخشی از صحبت‌های دکتر عباس یداللهی، متخصص بیوتکنولوژی و اصلاح درختان و عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس درباره آلودگی محصولات کشاورزی در ایران است. در ادامه، بیشتر به بررسی این آلودگی‌ها و راه‌های پیشنهادی برای مقابله با آنها پرداخته‌ایم.

آیا کودهای مصرفی در ایران، مجاز و خالص نیستند؟

متاسفانه بسیاری از کودهایی که در حال حاضر در کشور ما استفاده می‌شوند، خالص نیستند. اگر قرار باشد کشاورزی، ۱۰ واحد کود به زمین بدهد، حدود ۴ واحد آن کود فسفات است که به‌دلیل ناخالصی کودهای داخلی، حاوی کادمیوم و سرب است. به‌دلیل نبودن تکنولوژی مناسب برای تولید کود در ایران، این محصولات شیمیایی، فلزات سنگین و خطرناکی مانند کادمیوم و سرب هم دارند. زمانی که این کودهای ناخالص به زمین تزریق می‌شوند،‌ آب‌های زیرزمینی،‌ خاک و حتی خود گیاهان را آلوده می‌کنند. مثلا آمار وجود کادمیوم و سرب در محصولی مانند سیب‌زمینی بسیار وحشتناک است.

چاره چیست؟

به‌نظرم کشاورزان باید برای کشاورزی مدرن و مبتنی بر دانش، آموزش ببینند و تشویق شوند. چنین امری هم بدون حمایت‌های لازم و اطلاع‌رسانی‌های کافی دولت و جهاد کشاورزی میسر نخواهد بود.

منظورتان از کشاورزی مبتنی بر دانش چیست؟

در کشاورزی مدرن، استفاده از بذرهای اصلاح‌شده که در مقابل آفت‌ها هم مقاوم هستند، یکی از راه‌های حذف یا به حداقل رساندن استفاده از سموم در تولید محصولات مختلف کشاورزی است. استفاده ‌بسیاری از سمومی که در کشاورزی سنتی ما به کار می‌روند، در خیلی از کشورهای جهان ممنوع و منسوخ شده و این سم‌ها جزو مواد بسیار خطرناک اعلام شده‌اند. مثلا سم دیازینون یا برخی از قارچ‌کش‌هایی که در ایران برای نگهداری خیار و توت‌فرنگی استفاده می‌شوند، در نقاط دیگر جهان کاربردی ندارند. می‌توان گفت بهترین راه کاهش مصرف و آثار منفی سموم، کودهای شیمیایی و آفت‌کش‌ها، کشاورزی پایدار و مبتنی بر دانش است.

در کشاورزی مبتنی بر دانش، از بذرهای اصلاح‌شده استفاده می‌شود؟

این فقط یکی از مزایای کشاورزی مبتنی بر دانش است. در این نوع کشاورزی، هر منطقه از نظر محصول‌دهی مطلوب شناسایی می‌شود و بر این اساس می‌توان گفت خاک هر شهر و روستایی، به درد کشت چه محصولی می‌خورد بنابراین کشاورز مجبور نمی‌شود با استفاده از سم و کود فراوان، محصولی را در زمین پرورش بدهد که مناسب آن اقلیم نیست و فقط به‌واسطه استفاده فراوان و نابجا از سم و کود، رشد می‌کند. این اجبار در کشاورزی، هم باعث تولید محصولات ناسالم می‌شود و هم سلامت مصرف‌کننده‌ را به خطر می‌اندازد. بهتر است کشاورزان، باغداران و مسولان بدانند کشاورزی، علم مدارا با زمین است. هرگاه با خشونت با طبیعت برخورد کنیم، طبیعت هم این خشونت را به شدت به جسم و روان ما برمی‌گرداند.

آیا این نوع کشاورزی، در جایی از ایران هم امتحان شده است؟

بله، ما در دشت حاصلخیز قزوین، موفق شدیم تولید گوجه‌فرنگی را از حدود ۳۸ تن در هکتار به حدود ۱۳۸تن در هکتار برسانیم. جالب اینجاست که برای این افزایش ۱۰۰ تنی تولید و برداشت محصول، از همان مقدار آب و کودی استفاده شد که برای تولید ۳۸ تن گوجه‌فرنگی استفاده می‌شد و این یعنی کود و باقیمانده‌های شیمیایی موجود در محصولات نهایی، چند برابر رقیق‌تر و کمتر شده‌اند. استفاده صحیح و علمی از پتانسیل مناطق مختلف کشاورزی و مهربانی با طبیعت، هم به نفع کشاورز است و هم به نفع مصرف‌کننده. مهم‌ترین مشکل پیش روی کشاورزی ایران، این است که علم آن به کشور ما وارد شده ولی انگیزه استفاده از این علم، هنوز در بین جامعه هدف وجود ندارد.

تکلیف مردم تا زمانی که هنوز این اصلاح‌ها انجام نشده است، چیست؟

ما به‌هیچ‌وجه توصیه نمی‌کنیم مردم سبزی‌ها و صیفی‌ها را از برنامه غذایی‌شان حذف کنند. خوشبختانه با وجود بی‌رحمی‌هایی که ما نسبت به طبیعت و محصولات کشاورزی روا داشته‌ایم، بازهم حجم بالایی از ویتامین‌ها و مواد آنتی‌اکسیدان در انواع میوه‌ها و سبزی‌ها وجود دارد. این آنتی‌اکسیدان‌ها می‌توانند کمک فراوانی به پیشگیری از جذب یا دفع آلاینده‌های مختلف (حتی آلاینده‌های موجود در خودشان) کنند بنابراین مصرف میوه‌ها و سبزی‌ها در هر شرایطی، بهتر از مصرف نکردن آنهاست.

آیا شرایط خاصی برای مصرف سبزی‌های آلوده وجود دارد؟

بهترین راه این است که سبزی‌های تازه‌ بخرید و مصرف کنید. هرچه سبزی‌ تازه‌تر باشد، حجم ‌آنتی‌اکسیدان‌ها و ویتامین‌ها از جمله ویتامین C آن بیشتر است. با کهنه و پلاسیده شدن سبزی‌ها، آلاینده‌هایی مانند نیترات‌ها در آنها باقی می‌مانند اما سطح ویتامین‌ها‌ و آنتی‌‌اکسیدان‌های آنها کم می‌شود. به‌همین دلیل برای بهره‌مندشدن از خواص سبزی‌ها و به حداقل رساندن مضرات آلودگی آنها، باید تاجایی که می‌توانید، سبزی‌های تازه مصرف کنید. صیفی‌هایی مانند خیار هم باید قبل از مصرف، پوست گرفته شوند. از آنجا که تجمع سرب و کادمیوم در پوست سیب‌زمینی زیاد است، پوست آن هم باید قبل از مصرف، کنده شود.

آیا پختن سبزی‌ها می‌تواند باعث کاهش حجم آلاینده‌های آنها بشود؟

تاحدی بله. یعنی اثر برخی سموم با پختن تا اندازه‌ای کم می‌شود اما پختن سبزی‌ها باعث تخریب بخشی از ویتامین‌های آنها هم خواهد شد. ضمن اینکه سرب و کادمیوم با پختن از بین نمی‌روند.

شستن سبزی‌ها با روش‌های خاصی هم نمی‌تواند این آلاینده‌ها را از بین ببرد؟

شستشو و ضدعفونی کردن سبزی‌ها فقط می‌تواند آلودگی‌های فیزیکی و سطحی آنها مانند گل‌ولای و انگل‌ها را از بین ببرد و ربطی به از بین رفتن آلاینده‌های موجود در بافت سبزی ندارد. اگر ۱۰ بار هم سبزی آلوده به نیترات را با انواع شوینده‌ها بشویید، نیترات آن از بین نمی‌رود.

سارا مفید