چرا روسیه تصمیم به سرنگونی باقی یِف گرفت

اول اوت ۲۰۰۹ در جریان دیدار مدویدیف و باقی‌یف، یادداشت تفاهمی در زمینه همکاری‌های فنی و نظامی امضا شد. در یکی از بندهای این یادداشت تفاهم به ساخت یک پایگاه نظامی جدید از سوی روسیه در جنوب قرقیزستان و استقرار یک گردان نظامی و احداث مرکز آموزش مشترک اشاره شده بود. به‌رغم تعیین اول نوامبر برای نهایی شدن این یادداشت تفاهم و برگزاری چند دور گفتگو، جایگاه و شرایط حضور نیروی واکنش سریع پیمان امنیت جمعی در پایگاه جدید نظامی روسیه در جنوب قرقیزستان روشن نشد. در مقابل، تاسیس مرکزی آمریکایی در مجاورت مرزهای ازبکستان در یکی از مکان‌هائی که دولت قرقیزستان قبلا به روسیه برای استقرار پایگاه نیروهای واکنش سریع پیمان امنیت جمعی پیشنهاد کرده بود، حجت را بر مسکو تمام کرد که باید برای تحکیم موقعیت خود در آسیای مرکزی شرایطی جدید فراهم کند از جمله اینکه یکی از رهبران پیشین قرقیزستان که مناسبات نزدیک‌تری با مسکو دارد را در این کشور به قدرت برساند.

اول ماه اوت سال ۲۰۰۹ میلادی در جریان دیدار دمیتری مدویدیف، رئیس جمهور روسیه از قرقیزستان سران دو کشور یک یادداشت تفاهم سیاسی در زمینه همکاری های فنی و نظامی امضا کردند. براساس یکی ازبندهای این توافقنامه به ساخت یک پایگاه نظامی جدید برای نظامیان روسی در جنوب قرقیزستان و استقرار یک گردان نظامی و احداث مرکز آموزش مشترک اشاره شده بود.

علی رغم تعیین اول ماه نوامبر سال ۲۰۰۹ میلادی برای نهایی شدن این توافقنامه و حتی برگزاری چند دور گفتگو بین طرفین، جایگاه و شرایط حضور نیروی واکنش سریع پیمان امنیت جمعی در پایگاه جدید نظامی ارتش روسیه در جنوب قرقیزستان روشن نشد. این در شرایطی بود که مقامات دو کشور، برای امضاء توافقنامه ایجاد پایگاه جدید نظامی روسیه در جنوب قرقیزستان اظهار امیدواری می‌کردند.

در همین حال موضوع تاسیس پایگاه جدید نظامی ارتش روسیه در قرقیزستان با مخالفت ازبکستان روبرو شد که این ماجرا با آب و تاب فراوان در مطبوعات روسیه انعکاس داشت. در پاییز سال ۲۰۰۹ میلادی برخی از جزییات مذاکرات مقامات مسکو و بیشکک درباره شرایط و مکان استقرار پایگاه جدید نظامی ارتش روسیه در مطبوعات محلی منتشر شد. یکی از این موضوعات احتمال امضا توافقنامه همکاری راهبردی روسیه و قرقیزستان بود که مسکو می بایست استقلال، امنیت و تمامیت ارضی قرقیزستان در برابر هر نوع تهدید نظامی را تضمین می‌کرد.

براساس این گزارش‌ها، قرقیزستان بر ضرورت ساخت این پایگاه در استان باتکن در مرز مشترک این کشور با ازبکستان که طی تابستان سال های ۲۰۰۰- ۱۹۹۹ میلادی محل درگیری های خونین میان ارتش قرقیزستان و جنگجویان" حرکت اسلامی ازبکستان" بود، تاکید می کرد. در مقابل روسیه ترجیح می داد، این پایگاه در استان اوش در جنوب قرقیزستان و محل لشکر نیروی زمینی ارتش شوروی سابق که در نزدیکی فرودگاه بین المللی شهر اوش بود احداث گردد.

همین اختلاف نظر موجب شد که دولت باقی‌یِف مذاکرات خود را با طرف آمریکایی پیش ببرد بر این اساس آمریکا و قرقیزستان در زمینه ساخت یک مرکز آموزش ضد تروریستی در جنوب این کشور به توافق رسیدند اصل این خبر را سفارت آمریکا در بیشکک و وزارت دفاع قرقیزستان نیز تایید کردند. به گزارش مطبوعات محلی دولت " اوباما" ۵/۵ میلیون دلاربه این منظوراختصاص داد. اشتباه بزرگ باقی‌یِف در آنجا بود که مکان اختصاص داده شده به آمریکا را دراستان باتکن در جنوب قرقیزستان که در نزدیکی مرز مشترک ازبکستان و تاجیکستان واقع شده است، تعیین کرد. یعنی همان جایی که روسیه و ازبکستان به شدت مخالف آن بودند.

تاسیس مرکزی آمریکایی در مجاورت مرزهای ازبکستان تحت پوشش مبارزه جدید ضدتروریستی در یکی از مکان‌هائی که دولت قرقیزستان قبلا به روسیه برای استقرار پایگاه نیروهای واکنش سریع پیمان امنیت جمعی پیشنهاد کرده بود، برای روسیه حجت را تمام کرد که باید برای تحکیم موقعیت خود در آسیای مرکزی شرایطی را فراهم کند که یکی از رهبران پیشین قرقیزستان که مناسبات نزدیک‌تری با مسکو دارد به قدرت برسانند.

در اینجا بود که خانم روزا اُتان‌بایِوا وزیر خارجه پیشین این کشور توانست با حمایت ارتش که چراغ سبز مسکو را داشت کار را در ظرف کمتر از ۷۲ ساعت در بیشکک یکسره کنند. باقی‌یِف به سرنوشت عسگر آقایف گرفتار شد چرا که به گفته پوتین همان اشتباهاتی را که او انجام داده بود باقی‌یِف مرتکب شد. البته پوتین به فساد خانوادگی و دادن مسولیت‌ها به نزدیکان اشاره کرد، اما در واقع اشتباه بزرگ آقایف دادن امتیاز اجاره پایگاه هوایی ماناس به امریکا بود که باقی‌یِف هم تصمیم داشت همین اشتباه را این بار در جنوب مرتکب شود. باقی قضایا روشن است فقط باید به موارد ذیل توجه کرد:

۱) درباره اصطلاح انقلاب رنگی باید گفت این اصلاح در واقع به حرکت مخالفینی اطلاق می شود که در کشورهای برجای مانده از فروپاشی شوروی، توسط ایلات متحده آمریکا سازمان دهی شده است. اما در ادبیات سیاسی انقلاب به حرکت‌های مردمی‌ که موجب زیر و رو شدن تمام مناسبات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی در آن جامعه می شود. در حالی که در حرکتهای سیاسی در گرجستان ۲۰۰۳ و اوکراین ۲۰۰۴ و قرقیزستان ۲۰۰۵ هیچکدام منجر به تغییرات بنیادی دراین کشورها نشد.

بلکه تنها تغییر اساسی دولتهای حاکم و جهت گیری های آنها در سیاست خارجی رخ داد. بر این اساس می‌توان گفت اساسا در این کشورها انقلابی رخ نداده است بلکه یک جابجایی در دولت و نه حاکمیت صورت گرفته است. بنابراین در حرکت اخیر در قرقیزستان تحول اساسی رخ نداده بلکه باقی‌یِف که در پنج سال گذشته سعی می‌کرد موازنه مثبت در مناسبات کشورش با آمریکا و روسیه برقرار سازد جای خود را به خانم روزا اُتان‌بایِوا داده است که بیشتر به روسیه نزدیک است.

۲) در سال ۲۰۰۵ که مخالفان آقای عسگرآقایف رئیس جمهور وقت قرقیزستان به رهبری فیلکس قلی اف توانستند او را مجبور به استعفاء کنند با حمایت آمریکا به چنین موفقیتی دست یافتند، اما بعدها باقی‌یِف که در آن زمان رئیس پارلمان قرقیزستان بود بر طبق قانون اساسی به عنوان کفیل رئیس جمهور زمام امور را بدست گرفت که در نهایت در انتخابات سال ۲۰۰۵ به عنوان رئیس جمهور انتخاب شد. اما او نه تنها آلت دست آمریکا نبود، بلکه مناسبات نزدیکی با روسیه هم داشت.

به همین دلیل در همان زمان تحلیلگران سیاسی اعلام کردند روسیه بخاطر بقدرت نرسیدن فیلکس قلی اف که به شدت غرب‌گرا بود، به روی کار آمدن باقی‌یِف کمک کرد تا مانع از آن شود که تجربه گرجستان و اوکراین در قرقیزستان تکرار شود. بنابراین نمی‌توان باورکرد سقوط دولت باقی‌یِف به زیان آمریکا باشد اما می‌توان گفت خانم اُتان‌بایِوا اگر بتواند به عنوان رئیس جمهور آینده در قرقیزستان حاکم شود موقعیت روسیه در این کشور کوچک چهار میلیونی در آسیای مرکزی تثبیت شده است

۳) خانم روزا اُتان‌بایِوا را می‌توان به خانم بورجانادزه رئیس سابق پارلمان گرجستان و از یاران نزدیک ساکا‌ش‌ویلی رئیس جمهور گرجستان که همکاراو درجریان سرنگونی شه وارد نادزه بود، تشبیه کرد. بورجانادزه نیز پس از مدت کوتاهی مسیر خود را از آقای ساکاش‌ویلی جدا نمود. از این نظر او با خانم اُتان‌بایِوا قابل مقایسه است. هم چنان که او را می‌توان با خانم تیموشنکو نخست وزیر سابق اوکراین نیز مقایسه کرد خانم تموشنکو با همکاری یوشچنکو درسال ۲۰۰۴ توانست حرکتی را که بعدها به انقلاب نارنجی موسوم گشت، رهبری کند.

اما بعدها اوبا یوشنکو درباره چگونگی اداره امور اوکراین اختلاف اساسی پیدا کرد. خانم روزا اُتان‌بایِوا نیز که ازیاران نزدیک باقی‌یِف در مخالفت با آقایف رئیس جمهور اسبق قرقیزستان بود بعد از گذشت یکسال مسیر خود را به دلیل اختلاف نظر اساسی با باقی‌یِف، از او جدا کرد و تلاش نمود با تشکیل اتحاد بزرگی از مخالفان دولت، زمینه را برای سرنگونی باقی‌یِف آماده سازد.

با مطالعه رفتاری این سه زن به عنوان نمونه روشنفکران صاحب منصب در این کشورها، می‌توان پذیرفت که هم آمریکا وهم روسیه ازتوسعه نیافتگی سیاسی و اقتصادی جمهوری های سابق شوروی، به نفع خود بهره برداری می‌کنند. آمریکا و روسیه براساس میزان نفوذ و امکانات خود با همکاری نیروهای محلی، دولتها را جابجا می‌کنند، بدون آنکه اکثریت مردم این کشورها نقش تعیین کننده ای در این جابجایی ها و تقسیم قدرت داشته باشند.

۴) به نظر می رسد سرنوشت دولت آینده به نحو موثری در مسکو تعیین می شود اما به دلیل آنکه طیف وسیعی از مخالفان آقای باقی‌یِف صرفا به جهت ضدیت با سیاست‌های غلط اقتصادی و فامیل‌بازی و سرکوب مخالفان گرد خانم روزا اُتان‌بایِوا جمع شده اند، پس از گذشت مدت کوتاهی آنها نیز با هم اختلاف پیدا خواهند کرد. چرا که مشکلات اقتصادی قرقیزستان و توسعه نیافتگی سیاسی در این کشور با برکناری دیکتاتور از بین نمی رود. همچنان که سرنگونی دولت عسگر آقایف در سال ۲۰۰۵ مشکلات ساختاری قرقیزستان را حل وفصل نکرد.

۵) هر پنج کشور آسیای مرکزی مشکلات شبیه به هم دارند و تقریبا تحولات انها بر سایر کشورهای منطقه بی تاثیر نیست. اگر چه از لحاظ سطح و نوع مشکلات نیزاختلاف های بین قرقیزستان، قزاقستان ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان وجود دارد اما راه حل اساسی برای نجات هر پنج کشور توجه به توسعه پایدار و همه جانبه دراین کشورها است. یعنی توسعه هم زمان سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در کشورهای آسیای مرکزی که می‌تواند ضمن پایان دادن به مداخله خارجی، موجب رفع مشکلات ساختاری واساسی دراین کشور ها بشود. بر این اساس می‌توان انتظار تغییرات مشابه را در سایر کشورهای منطقه ازجمله قزاقستان و ازبکستان که از سال ۱۹۹۱ تاکنون با مشکلات ساختاری روبرو هستند، انتظار داشت.

نویسنده: حسن - بهشتی پور

منبع: سایت - ایراس - تاریخ شمسی نشر ۲۵/۰۱/۱۳۸۹