مرگ در دایره ذهنیت

نگاهی به نمایش کادانس به کارگردانی نیما دهقان

نمایش "کادانس" به همراه اجراهای دیگری مثل"پرومته در زنجیر"، "لوله" و"دومتر در دومتر جنگ" تجربه‌های موفقی هستند که نیما دهقان طی چند سال اخیر با وسواس و دقت آنها را پشت سر گذاشته است. نکته مهم در مورد این نمایشها توجه کارگردان آنها به جلب رضایت مخاطب از یک سو، و قرار دادن شیوه‌های پرداخت و اجرای کار در قالبهای حرفه‌ای و هنری تئاتر، از سوی دیگر بوده است. نمونه چنین توجهی را در تفاوت میان اجرای جشنواره‌ای و اجرای عمومی"دومتر در دومتر جنگ" شاهد بودیم، در مورد این نمایش اجرای عموم به مراتب نزدیک‌تر به سلیقه مخاطب بود و به طور مشخص سعی در جلب رضایت تماشاگر داشت. ضمن اینکه تفاوت هر اجرا با اجرای قبلی و تکمیل و پرورش آن در طول شبهای مختلف نمایش را نیز می‌شد به عنوان یک حسن مهم دیگر این کار مورد توجه قرار داد.

"کادانس" نمایش دیگری از "نیما دهقان" است که در بیست و ششمین جشنواره تئاتر فجر به روی صحنه رفت و پس از انجام برخی اصلاحات در حال حاضر به طور کامل‌تر و کم‌نقص‌تری در کارگاه نمایش اجرا می‌شود.

اصطلاح(Cadance) کادانس به معنای نقطه سکون در پایان یک عبارت ملودیک است و هم به گونه‌ای از توالی آکوردها که حس پایانی- ناقص یا کامل- را ایجاد می‌کند اشاره دارد. انتخاب عنوان نمایش با توجه به این تعریف موسیقایی خیلی هوشمندانه صورت گرفته است. چرا که کلیت نمایش نیز پیش از آنکه در پی به فکر واداشتن تماشاگرانش باشد قصد دارد آنها را تحت شرایطی کاملاً حسی قرار دهد. در واقع نمایش با تحریک احساسات و تحت فشار قرار دادن مخاطب توسط عناصری چون ترس، توهم و ذهنی‌سازی، بیش از هر چیزی در پی به اشتراک گذاشتن یک تجربه کاملاً ذهنی است. این تجربه در مورد دنیای پس از مرگ است.

در مقدمه بروشور کادانس چند آیه از سوره واقعه به عنوان راهنمای داستان و محتوای موضوعی آن نوشته شده:{ "هنگامیکه آن واقعه بزرگ(قیامت) واقع گردید* که در وقوعش هیچ کذب نیست* آن روز عده‌ای ذلیل و طایفه‌ای را سربلند گرداند*"}

"کادانس" تجربه‌ای ذهنی درباره این واقعه بزرگ است؛ سه مرد با جهان‌بینی و ایدئولوژی‌های مختلف، پس از مرگ در برزخی قرار می‌گیرند که هر یک قبلاً دیدگاه متفاوتی نسبت به آن داشته‌اند. این موقعیت بکر تنها بستر وقوع رویدادهاست؛ برزخی که درست مثل نقطه سکون پایان ملودی است!

آنچه نمایش قصد دارد در این محدوده با مخاطبانش در میان بگذارد، به اشتراک رسیدن در مورد ذهنیت هراسناک حادثه‌ای است که در تعارض با پیش‌بینی‌های قبلی قرار می‌گیرد. فضایی که در پی دستیابی به این برداشت مورد پرداخت قرار گرفته و در اجرا ایجاد می‌شود نیز، می‌خواهد با غافلگیر کردن تماشاگر شوکی حسی را به او وارد کند و واکنش او را در مواجهه با این فضای غریب و وهم‌انگیز به تحریک وا دارد. انتخاب مدت زمان، نوع اجرا و تاکید بر حس با ذهنی‌سازی و توهم‌زایی تصویری، مهمترین چیزهایی هستند که "کادانس" را در اجرا به نمایش خاص تبدیل می‌کنند. در واقع نمایش"نیما دهقان" بدون هیچ قصدی برای برانگیختن خودآگاه قضاوت و تماشاگر، ذهنیت و قدرت تصور او را تحریک کرده و تأثیر حسی‌اش را با این ترفند و به خوبی فعال ساخته و تثبیت می‌کند.

صحنه آغازین نمایش، آنجا که شخصیتها پشت ۹ ستون نورانی تو در توی صحنه سردرگم و وحشت‌زده خودشان را پنهان می‌کنند، و ترکیب این تصویر، با موسیقی و افکت شاید ماندگارترین چیزی باشد که پس از پایان نمایش در ذهن مخاطب ثبت می‌شود. این پلان تأثیرگذار مهمترین هدفی است که نمایش در پی ارائه و انتقال آن به مخاطبش است. در واقع این بخش همان سکون و خلأ ذهنی و حسی پس از پایان ملودی است. سکون و خلائی که پس از به فعالیت واداشتن و تحریک هدفمند ذهن و تفکر مخاطب ایجاد می‌شود و اجازه می‌دهد تا آنچه ارائه شده در یک گوشه از ناخودآگاه ذهن به ثبت برسد و بایگانی شود.

کارگردان برای دستیابی به چنین تأثیری ظاهراً به هیچ‌وجه پایبند به قواعد دست و پاگیر داستان و متن نبوده و سعی کرده تا آنجا که امکان دارد عناصر اجرایی را جایگزین ضرورتهای نمایشنامه و روایت متنی نماید. به همین دلیل فضاسازی با کمک میزانسن و فرم حرکت، تکیه بر حضور فیزیکی شخصیتها، همراهی تأثیرگذار و غیر قابل چشم پوشی موسیقی و افکت و نورپردازی خاص و متفاوت، در یک کلام جایگزین همه- یا بیشتر- عناصر ساختاری متن شده است. از این منظر نمایش به شدت وابسته به کارگردانی است.

"نیما دهقان" در کادانس نهایت تلاشش را انجام داده تا بجای ارائه اطلاعات و بحث درباره موضوع، رویدادی کاملاً ذهنی را در قالب انگاره‌های عینی و فیزیکی به تصویر بکشد. در این راه هم کمتر می‌توان گرایش نمایش به مکتب یا سبک مشخصی را مورد بررسی قرار داد. چرا که هر عنصر اجرایی و هر ابزار نمایشی در کادانس به تناسب کارکرد و کاربردش تنها در خدمت ذهنیت مورد نظر کارگردان قرار گرفته است. هر چند که ویژگی‌های مختلفی از سبکهای مختلف و تلفیقی از ژانرهای نمایشی را می‌توان در فصل‌بندی آن مورد اشاره قرار داد. انگاره‌های اکسپرسیونیستی، (تمایل به تفسیر موضوع از دریچه ذهنیت فردی)، گرایش به فانتزی، عناصری از کمدی ماکابر(کمدی‌ای که بستر رویدادهایش را در انطباق موضوع مرگ قرار می‌دهد)، حتی نمادگرایی کمرنگ در آرایش عناصر اجرایی و... نمونه‌هایی از ترکیب سبک و ژانر در ابزارها و عناصر اجرایی و شیوه پرداخت نمایش هستند.

"کادانس" در یک منظر کلی همه این ویژگی‌ها و عناصر را به خدمت گرفته تا ذهنیتی را در مورد یک موضوع، به اشتراک با ذهنیات مخاطبانش بگذارد. نتیجه کار نیز به احتمال زیاد همان تعارضی است که تماشاگر به واسطه قرار گرفتن در جریان این ذهنیت به آن دچار می‌شود. تعارضی که احتمالاً پیش‌بینی‌های قطعی مخاطب را در معرض یک موقعیت ذهنی غافلگیر کننده قرار می‌دهد. این فرآیند تماشاگر را شوکه می‌کند و نسبت به ذهنیت ارائه شده به فکر وا می‌دارد. هدف"کادانس" هم همین غافلگیر کردن و به فکر واداشتن است.

موسیقی یکی از مهمترین ابزارهای رسیدن به منظور در نمایش است. همانگونه عنوان اثر از یک اصطلاح در موسیقی انتخاب شده و منظور از آن سکون یا خلاء پس از یک تأثیر ذهنی- شنیداری است، نمایش نیز با استفاده از تأثیرات موسیقی به چنین فضا و منظوری بیشتر دامن می‌زند. استفاده از موسیقی، امکانات صوتی حنجره، لبها و دهان و همچنین همراهی‌ سازهای الکتریکی درواقع حس مهم دیگری را در وجود مخاطب فعال می‌کند. موسیقی، صوت و افکت حس شنیداری تماشاگر را در جهت آنچه که نمایش به اجرا در می‌آورد و در جلو چشمان او قرار می‌دهد، تقویت می‌کند و به همین نسبت ذهنیت و توهم مورد نظر را هم قوت و قدرت می‌بخشد. موسیقی در همین راستا حتی در بخشهایی از اجرا تبدیل به زبان نمایشی می‌شود و بر جای گفتار و کلام می‌نشیند یا آن را ادامه می‌دهد و تکمیل می‌کند. مثلاً در جایی یکی از شخصیت‌ها گفتاری را آغاز می‌کند:

- شخص بازی: خب شاید باید ازش سُ...

و در ادامه کلام، افکت جایگزین باقی کلام شده و آن را کامل می‌کند.

موسیقی حتی در جاهایی نیز به مدیر اجرا تبدیل می‌شود و میزانسن و حرکت را رهبری می‌کند. حتی در برخی از حرکت‌ها عملاً این نقش به صورت حرکت در می‌آید. مثلاً در همان اوایل نمایش جایی هست که فرشته مثل یک رهبر ارکستر بالای حجم‌ها می‌ایستد و با حرکت دستانش به دیگر اشخاص بازی فرمان حرکت می‌دهد.

تأثیر موسیقی در کادانس را علاوه بر فضا سازی و تقویت و تأثیر حسی آن در کارکرد اجرایی و کامل کنندگی‌اش در جریان اجرا نیز می‌توان مورد توجه قرار داد.

عنصر مهم دیگر نمایش"نیما دهقان" نورپردازی متفاوت آنست که در ترکیب با طراحی صحنه اجرا شده است. نورهای صحنه"کادانس" یک سمت نورانی مکعب‌هایی است که به عنوان دیوارها و حجم‌های پرتابل مورد استفاده قرار می‌گیرند. در واقع نحوه جابجایی و جایگیری این مکعب‌ها علاوه بر شکل دادن به فضاها و ایجاد ابعاد و پرسپکتیو، نورپردازی نمایش را نیز اجرا می‌کند.

قرار گرفتن سمت نورانی مکعب‌ها در ابتدای نمایش و تقابل مستقیم نورها در جهت دو سمت افقی صحنه- صحنه نمایش دو سویه است و تماشاگران در دو طرف رو به صحنه نشسته‌اند- مهمترین پلان نمایش(کادانس نمایش) را در تقابل و مواجهه‌ای میان نور و سایه قرار داده و وهم‌انگیزی و غرابت فضا را دو چندان کرده است. اما در بخشهایی نیز نورها در کنار هم و بصورت هماهنگ طوری چیده شده‌اند که صحنه را کاملاًروشن کرده و بر وضوح فضا تاکید دارند.به عنوان مثال می‌توان صحنه خروج اشخاص بازی از مکان اولیه و قرار گرفتن همه مکعب‌ها در کنار هم را نمونه آورد.

همین نورپردازی در نقطه اوج اتفاقات ذهنی نمایش و صحنه بازسازی یا یادآوری اتفاق مشترک در سه محدوده مشخص و در صحنه‌ای فشرده به زیبایی خودشان را تقسیم کرده‌اند و اصلاً سه محدوده مشخص و مجزا را نتیجه داده‌اند که باز نور و سایه در هر کدام از این محدوده‌ها نیز تقسیم شده است. جابجایی مکعب‌ها در این راستا به راحتی روشنایی، تاریکی، سایه، وضوح و رازوری را همچون یک خیال یا خواب نامحسوس بوجود می‌آورد.

با بررسی عناصر ساختار اجرا می‌توان به این نتیجه رسید که کادانس یک اجرای زیبایی‌‌شناسانه است. چرا که اجرا و محتوای آن به درستی در انطباق با هم قرار گرفته‌اند و در مجموع کلیت نمایش توانسته به یکدستی و هماهنگی مناسبی در جهت دستیابی به هدف آن قرار گیرد.

مهدی نصیری