آلاینده های مزاحم این بار مواد غذایی

در حال حاضر مواد غذایی موجود در کشور از نظر حذف آلاینده های سمی, وضعیت مناسبی ندارد

زمانی بود که دغدغه مردم فقط غذا خوردن بود اما با پیشرفت علم و بالا رفتن سطح سواد و زندگی مردم کم‌کم توجه‌ها به این موضوع جلب شد که تنها خوردن مهم نیست. امروزه واژه غذای سالم دیگر جایگزین لغت غذا شده است و هیچ دولتی قبول نمی‌کند با مواد غذایی آلوده شکم مردم خود را سیر کند. اما همیشه متقلبانی نیز هستند که برای سودجویی حاضرند هر چیزی را دست مردم بدهند.

یکی از راهبردهای مهم توسعه کشاورزی در کشور ارتقای سطح سلامت جامعه و تحقق شعار پیشگیری مقدم بر درمان است. امروزه اثبات شده است غذای ناسالم زمینه‌ساز بسیاری از بیماری‌هاست. همچنین احتمال دارد بروز انواع سرطان‌ها به دلیل آلودگی‌های شیمیایی و بیولوژیک مواد غذایی باشد.

تغذیه نامتعادل گیاهان منجر به سوءتغذیه در انسان می‌شود. پزشکان معتقدند ریزش مو، بداخلاقی، سرماخوردگی‌های مزمن، افسردگی، کم‌خونی، ایمنی پائین بدن و سرطان از علائم تغذیه با مواد آلوده است.

مطالعاتی که طی سال‌های مختلف در زمینه آلودگی‌های میکروبی و شیمیایی مواد غذایی در کشور انجام شده، بیانگر چالش‌های جدی در وضع سلامت مواد غذایی است. البته به این عوامل باید فلزات سنگین را نیز افزود. با توجه به این‌که محصولات کشاورزی در ایران بدون شناسنامه عرضه می‌شود به همین دلیل امکان رهگیری محصولات کشاورزی وجود ندارد.

صفایی، مدیرعامل سازمان میوه و تره‌بار شهرداری تهران در سومین جشنواره محصولات غذایی طبیعی و ارگانیک ایران با اشاره به این‌که کار پایش محصولات کشاورزی از نظر میزان باقیمانده آفت‌کش‌ها و فلزات سنگین در سه ماهه بهار امسال به پایان رسیده است، می‌گوید: نتایج به دست آمده از این پایش که به‌دلیل تشویش اذهان عمومی تنها به مسوولان و دست‌اندرکاران ارائه خواهد شد، نشان می‌دهد که وضعیت مطلوبی در کشور موجود نیست.

● سنگینی فلز در غذا

فلزات سنگین از جمله آلاینده‏های زیست محیطی هستند که مواجهه انسان با بعضی از آنان از طریق آب و مواد غذایی می‏تواند مسمومیت‏های مزمن و خطرناکی را ایجاد کند که از جمله آنان می‏توان به فلزاتی نظیر سرب، کادمیوم، جیوه، نیکل و روی در انواع نان و سرب، کادمیوم، جیوه، آلومینیم، آرسنیک، روی، مس و آهن در انواع نمک اشاره کرد. در مطالعه مرکز تحقیقات محیط زیست دانشگاه علوم پزشکی تهران به بررسی فلزات سنگین در۴۲ نمونه نان از ۷ نوع نان مصرفی (نان‏های سنگک، بربری، تافتون، لواش، ماشینی، حجیم و فانتزی) و ۶۰ نمونه نمک از نمونه‏های عرضه شده در بازار (نمک آشپزخانه و نمک سفره در بسته‏های ۶۰۰ـ۵۰۰ گرمی) در منطقه ۱۷ تهران پرداخته شده است.

مطالعه‌کنندگان نتیجه گرفتند که میزان سرب، کادمیوم و نیکل در نان‏های مصرفی منطقه ۱۷ شهر تهران گرچه کمتر از حد استانداردهای ایران است ، ولی از استانداردهای جهانی قدری بالاتر است. با توجه به این‌که نان، غذای اصلی مردم ایران را تشکیل می‏دهد پایش میزان فلزات سنگین در نان و نمک مصرفی بسیار ضروری است. متاسفانه تحقیقات متعدد دیگر این موضوع را در دیگر مواد غذایی نیز نشان می‌داد. موضوع برنج‌های آلوده وارداتی که از خاطرتان نرفته است؟

● سم روی میوه

امروزه در تولید بیشتر میوه‌ها از سموم شیمیایی استفاده می‌شود. با ظهور سموم شیمیایی مختلف تولید و عرضه آن، تشویق کشاورزان به استفاده بیش از حد سموم روزبه‌روز بر وسعت سمپاشی علیه آفات نباتی افزوده شده و به علت تاثیر سریع سموم کنترل در آفت و مصرف آسان آن، بدون آینده‌نگری و توجه به اثرات سوء مخرب آن بر محیط زیست و انسان، مصرف سموم شیمیایی بیش ازحد صورت گرفته است. در کشور ما از زمانی که یارانه مصرف سم حذف شده است سم قیمت واقعی خود را پیدا کرده، اما همچنان کود شیمیایی یارانه دارد و در سال ۷۵ مصرف کود شیمیایی ۲‌‌/‌‌۲ تن بوده که هم‌اکنون به ۴‌‌/‌‌۴ تن رسیده یعنی استفاده از کود شیمیایی صد درصد افزایش یافته است.

سالانه ۵/۲ میلیون تن آفت کش و ۴۱ میلیون تن کود شیمیایی در دنیا استفاده می‌شود، از طرفی مصرف مواد شیمیایی و آفت‌کش‌ها طی ۸ سال گذشته در کشورمان کاهش پیدا کرده است. در سال ۸۳، ۲۵ هزار و ۸۰۰ تن سم برای مبارزه با آفات در کشور استفاده می‌شد که این رقم در سال ۸۷، به ۱۶ هزار و ۷۰۰ تن رسید.

نکته: با ظهور سموم شیمیایی مختلف‌، کشاورزان به استفاده بیش از حد این سموم تشویق می‌شوند، در حالی که به اثرات مخرب آن توجه نمی‌شود

سمومی که برای دفع آفات گیاهی در محصولات جالیزی و میوه‌ها مصرف می‌شود باید مدت معینی روی میوه و محصولات کشاورزی باقی بماند تا تجزیه شود. اگر این دوره خاص (که دوره پرهیز از مصرف نامیده می‌شود) طی نشده باشد، به هیچ عنوان با شستن، حرارت دادن و فریز کردن، باقیمانده سموم در محصولات از بین نمی‌رود، اما در بسیاری از موارد میوه و محصولات کشاورزی زودتر از وقت معین شده برای عرضه به بازار مصرف، برداشت می‌شود.به همین دلیل مقادیری از سموم در بافت میوه به صورت تجزیه نشده باقی می‌ماند که برای سلامت انسان مضر است. به همین دلیل به‌‌رغم این‌که پوست میوه‌ها حاوی مواد مغذی قابل توجهی است که برای سلامت انسان و جلوگیری از ابتلای افراد به سرطان روده لازم است، اما در حال حاضر به علت وجود سموم مختلف بر روی پوست میوه‌ها وجود دارد و ممکن است سلامت بدن را به خطر بیندازد، توصیه می‌شود میوه پوست کنده مصرف شود.

مطالعات محدودی که در کشور روی باقیمانده سموم انجام شده است نشان می‌دهد وضعیت در محصولات گلخانه‌ای بدتر است. در محصولات گلخانه‌ای به دلیل وجود شرایط مساعد برای رشد و توسعه گیاه، چون شرایط مساعدی برای گسترش آفات و عوامل بیماری‌زا نیز فراهم است، برای جلوگیری از آفات و بیماری نیاز به کنترل بیشتر است، متاسفانه کشاورزان اغلب اطلاع کافی از روش‌های کنترلی ندارند و فقط راه مبارزه را در استفاده از سم می‌دانند و برای کنترل آفات از سموم شیمیایی آن هم به صورت غیراصولی استفاده می‌کنند. این باعث شده تا مشکل باقیمانده سموم را در خصوص این محصولات شدیدتر ‌کند.

همیشه توصیه می‌شود استفاده از سموم شیمیایی به عنوان آخرین راهکار مبارزه مورد استفاده قرار گیرد. سازمان حفظ نباتات کشور به عنوان متولی کنترل آفات و بیماری‌ها، سموم مورد استفاده در محصولات کشاورزی را تحت کنترل و نظارت وارد می‌کند و با دستورالعمل‌ها و توصیه‌های فنی کارشناسان، سموم با حجم کمتر را پس از رعایت سایر روش‌های مبارزه غیرشیمیایی توصیه می‌کند. اما متاسفانه در اغلب موارد به این توصیه‌ها عمل نمی‌شود.

● حشره علیه حشره

با افزایش مصرف سموم، آثار سوء مصرف بی‌رویه سموم شیمیایی بر روی انسان آشکار و مشخص شد سلامتی انسان‌ها به خطر افتاده است. با آثار باقیمانده غیرمجاز سموم روی محصولات کشاورزی روز به روز بر شمار قربانیان سموم شیمیایی افزوده شده و بیماری‌های صعب‌العلاج نظیر سرطان، نازایی‌ها، مسمومیت‌های حاد و مزمن و... از پیامدهای استفاده بی‌رویه از سموم بوده است. به همین دلیل دانشمندان به سراغ شیوه‌های دیگر مبارزه با آفات رفتند.

یکی از راه‌های مبارزه با آفت‌های گیاهان استفاده از حشرات مفید است که اصطلاحا روش‌های بیولوژیک نامیده می‌شود. روش‌های بیولوژیک مبارزه با آفات باعث کاهش مصرف سم در کشاورزی می‌شود.

با پیدایش روش مبارزه بیولوژیکی و به کارگیری روش‌های تلفیقی در مبارزه با آفات نباتی اعم از کنترل زراعی، مکانیکی، شیمیایی و بیولوژیکی میزان مصرف سموم شیمیایی کاهش یافته و روش‌های غیرشیمیایی مبارزه با آفات آغاز شده است.بر این اساس در کشور ما نیز کارشناسان کشاورزی با استفاده از روش‌های مبارزه بیولوژیک در قالب مدیریت تلفیقی اقدام به کنترل آفات نباتی در مزارع برنج، گندم، پنبه، سویا و باغات نمودند.

به عنوان مثال با آغاز فصل زراعت برنج و تولید محصولات باغی صدها نوع حشره کوچک و بزرگ در محیط اطراف مزرعه به چشم می‌آید که شاید در نگاه اول آنها را موجودات مزاحم تلقی کنیم اما در میان این حشرات موجودات بی‌آزاری وجود دارند که با از بین بردن آفات امکان تولید غذای سالم را برای ما انسان‌ها فراهم می‌کنند.

در کشور ما بیش از ۱۰ نوع از عوامل بیولوژیک تولید می‌شود که در مازندران با توجه به وضعیت آفات ۴ نوع از حشرات تولید می‌شود. در حال حاضر حدود ۲۶ میلیون قطعه انواع حشرات مفید سالانه در مازندران تولید و برای مبارزه بیولوژیک در مزارع کشاورزی استان رهاسازی می‌شود.

● محصول بیشتر اما بی‌کیفیت

سالانه با مصرف نامتعادل کودها در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران میلیاردها ریال خسارت به دلیل نبود فرهنگ مصرف بهینه کودها به محصولات کشاورزی وارد می‌شود و اگر نقش عناصر معدنی در ارتقای سطح سلامت جامعه نیز مدنظر قرار داده شود، خسارات وارده به سلامت جامعه بسیار نگران‌‌کننده‌تر خواهد بود. مصرف بهینه کود و نقش عناصر کم‌مصرف (ریزمغذی‌ها) طی سال‌های اخیر، همگام با دیدگاه‌های جدید در علوم خاک از جمله خاک و سلامتی انسان، به طور جدی مطرح و با تغییر نگرش به مدیریت عناصر غذایی ـ که تنها به افزایش محصول توجه داشت ـ به تاثیر آن بر سلامت انسان می‌پردازد؛ تا آنجا که غنی‌سازی محصولات کشاورزی به عنوان یکی از اولویت‌های جهانی مطرح شده و همگام با افزایش عملکرد هکتاری، به دنبال کاهش سوءتغذیه جوامع انسانی و از همه مهم‌تر به نقش عناصر معدنی در رفع گرسنگی سلولی تاکید فراوان می‌کند.

استمرار در مصرف نامتعادل کود علاوه بر این‌که تهدیدی جدی برای سلامت خاک است، سبب کاهش عملکرد کمی و کیفی محصولات کشاورزی، به خصوص در سبزی‌ها و صیفی‌ها می‌شود. با مصرف نامتعادل کودها بویژه زیاده‌روی در مصرف کودهای نیتروژنی و فسفاتی علاوه بر افزایش تجمع نیترات و کادمیوم، از غلظت ویتامین ث نیز کاسته می‌شود. در حال حاضر بیش از ۷۰۰۰ میلیارد ریال یارانه عمدتا به کودهای نیتروژنی و فسفاتی پرداخت می‌شود که اولا کارایی این کودها به دلایل مختلف پایین است و ثانیا این کودها به دلیل این‌که باعث تجمع نیترات و کادمیوم در انواع محصولات کشاورزی می‌شوند، نقش چندان مثبتی بر سلامتی جامعه ندارند. پرداخت چنین یارانه سنگینی تنها به این دو کود باعث شده که کشاورزان در کشور، چندان رغبتی به استفاده از کودهای دیگر، بویژه کودهای زیستی، آلی و کودهای حاوی عناصر کم‌مصرف نداشته باشند.

به اعتقاد کارشناسان کود کمپوست پس از مخلوط کردن گوگرد بهترین کود ارگانیک برای خاک‌های ماست. ۷۰ تا۸۰ در صد زباله‌های تولید شده در شهرها دارای مواد آلی است که می‌تواند کمپوست شود. در حال حاضر بسیاری از کشورهای پیشرفته به سمت جایگزین کردن کودهای شیمیایی از طریق کودهای آلی و ارگانیک رفته‌اند، ولی چون در کشور ما حساسیت لازم در این زمینه به دلیل ناآگاهی مردم و کشاورزان وجود ندارد، مسوولان هم خود را ملزم به ترویج کودهای ارگانیک و مبارزه بیولوژیک نمی‌بینند.

علی اخوان‌بهبهانی