ژاپن در ادوار کهن

روبرت الوود برگردان زهرا میقانی

آنچه خواهید خواند بررسی دین و جامعه در ژاپن پیش از ورود دین بودایی است، با نظر به ادوار مختلف تاریخ ژاپن – جومون، یایوی، اسب سواران و کوفون – و نقش حکمرانان زن شمن⁽¹⁾ در ادوار اولیه و به دنبال آن سرآغاز فرمانروایی مردان. در ادامه چگونگی ورود بودایی در قرن ششم میلادی و اختلافاتی که برانگیخت توضیح داده خواهد شد. به کارنامه ی فرمانروای بزرگ بودایی یعنی شوتوکو نگاهی می کنیم و پس از آن به اصلاحات سال 646 و نظام نامه سال 702 که می کوشیدند توازنی میان دین بودایی و شینتو برقرار کنند می پردازیم.

ژاپن در ادوار کهن[1]

روبرت الوود، برگردان زهرا میقانی[2]

آنچه خواهید خواند بررسی دین و جامعه در ژاپن پیش از ورود دین بودایی است، با نظر به ادوار مختلف تاریخ ژاپن – جومون، یایوی، اسب سواران و کوفون – و نقش حکمرانان زن شمن⁽¹⁾ در ادوار اولیه و به دنبال آن سرآغاز فرمانروایی مردان. در ادامه چگونگی ورود بودایی در قرن ششم میلادی و اختلافاتی که برانگیخت توضیح داده خواهد شد. به کارنامه ی فرمانروای بزرگ بودایی یعنی شوتوکو نگاهی می کنیم و پس از آن به اصلاحات سال 646 و نظام نامه سال 702 که می کوشیدند توازنی میان دین بودایی و شینتو برقرار کنند می پردازیم.

ژاپن پیش از ورود بودایی  

   تاریخ سنتی که نیهون شوکی ، گاه شمار ژاپنی، برای ورود بودایی به ژاپن نشان می دهد در تقویم میلادی برابر 538 پس از میلاد است، برخی آن را 552 میلادی نیز محاسبه می کنند. این تاریخ نمی تواند دقیق باشد اما بی شک شروع عصر تحولات بزرگ دینی را نشان می دهد.

   تا پیش از این تاریخ در ژاپن چه گذشت؟ گرچه بقایای چندین هزارساله ای از عصر سنگ در این جزایر یافت شده است اما متقدم ترین فرهنگی که به نظر می رسدپیوستگی بسیاری با تاریخ ژاپن داشته باشد جومون است که از 8000 قبل از میلاد تا 200 پس از میلاد به طول انجامید. عده ای گمان می کنندکه جومون ها اجداد امیشی و آینو امروزی باشند. جامعه جومون نئولیتیک محسوب می شود، دهکده و زمین های زراعی داشتند و به شکار، ماهیگیری و برداشت محصول مشغول بودند. دین جومون کاملا شناخته نشده  اما به نظر می رسدمانند بسیاری از فرهنگ های نئولکتیک بر باروری تاکید داشته است. شاهد آن  پیکرهای گلی زنانه، که گویا ایزدبانو بودند، تمثال هایی از آلت ذکور و طرح هایی از مار است که در مناطقی که جومون ها سکونت داشتند یافت شده است و نیز نقاب هایی گلی که احتمالا شمن ها از آن استفاده می کردند.

   فرهنگ جومون تمثال های شگفت انگیزی معروف به دگو خلق کرده  است – آثاری زیبا،  نیمی حیوان نیمی انسان با چشم هایی عجیب که احتملا معنایی جادویی یا مذهبی داشتند اما از آنجایی که  جومون ها هیچ اثر مکتوبی از خود باقی نگذاشته اند این معنا ناشناخته مانده است. با وجود این باز هم می توان آمیزه ی شگفت انگیزی از دین و هنر را که معرف فرهنگ ژاپنی است مشاهده کرد. 

   حدود سال های 200  پیش از میلاد و 250 میلادی جریان دیگری به مخلوط  فرهنگ ژاپنی وارد شد ، به جنوب رسید و به تدریج به سمت جزایر شمالی حرکت کرد. این جریان فرهنگ یایوی بود که با خصوصیت کشت برنج خیس شناخته می شود;  فلز نیز در همین دوره و احتمالا از کره وارد ژاپن شد. در واقع به نظر می رسدجریان دیگری، احتملا موجی از مهاجرانی فاتح که اسب سواری و فلز را به همراه آوردند، در سده های نخستین میلادی از طریق کره به ژاپن وارد شد و آن را تحت تاثیر قرار داد. یک نظریه این است که این اسب سواران از سمت شمال غربی و با زبانی وارد شدند که با زبان ژاپنی جدید هم ریشه است که اگر این طور باشد می تواند جنبه هایی از زبان و دین ژاپن را که یادآور فرهنگ ترکی و مغولی است توضیح دهد. این آخرین هجوم عامل وحدت ملی که طی سال های فرمانروایی خاندان یاماتو حاصل شد را نیز مشخص می کند. اسب سواران گرچه شاید پر تعداد نبودند اما احتمالا از لحاظ تکنیکی و توانایی نظامی برتری داشتند.

   در مجموع می بینیم که فرهنگ و دین سنتی ژاپن چهار منشا و راه ارتباطی داشته و از چهار سو به ژاپن آمده است. ممکن است فرهنگ ژاپنی با جوامع ملانزی و جزایر پلینزی مرتبط بوده باشد، زیرا مانند آن هابر باروری و حالت خلسه تاکید دارد و اسطوره های آن "افقی" هستند یعنی خدایانی را ترسیم می کنندکه از سرزمین¬های مقدس آن سوی دریا می آیند.

  خاستگاه دوم می تواندموج یایوی باشد که کشت برنج را از جنوب آورد و بر چرخه زمان بذرافشانی و جشن های برداشت محصول تاکید داشت که هنوز هم از ویژگی های شینتو امروزی محسوب می شود.

   جریان تاثیرگذار شمالی که با فرهنگ کره ای و مغولی در ارتباط بود شمنیسم و کیهان شناسی "عمودی" را به دین و فرهنگ ژاپن افزود. در این کیهان شناسی خدایان از قلمروی روحانی در بالا و از آسمان فرود می آیند.

   سرانجام در ابتدای تاریخ مکتوب، سواد، دین بودایی، آیین کنفسیوس و متون و اعمال تائویی از طریق کره و چین و از سمت غرب وارد ژاپن شد.

   هر چند ما دانسته های خود را در این باره از دریچه عصری پسین بدست می آوریم، دوره یایوی و پس از آن دوره ی" اسب سواران" در نخستین اسطوره های کتاب های کو جیکی⁽²⁾ و نیهون شوکی نیز منعکس شده است، دوره ایکه شالی کاری و جشن¬های برداشت محصول بر دین حاکم است ( در دایجو سای و ایسه هنوز هم این مراسم برگزار می شود)، و فلز بیش از آنکه استفاده مفیدی داشته باشد، مانند کاربرد آن در آینه ی آماتراسو⁽³⁾ ، اهمیت جادویی دارد. (از گورهای این دوره آینه های جادویی و شمشیر بدست آمده که در واقع حاوی و حافظ روح  در برابر مرگ بودند.)

   شاهدان چینی تصویر روشنی از این دوره ی ژاپن ارائه می دهند. مهم ترین آن از اوایل قرن سوم است. این تصویر به ما می گوید که ژاپنی هادر سینی هایی از بامبو یا چوب سبزیجات خام می خوردند، برای نیایش  به جای زانو زدن دست های خود را بهم می زدند، به نوشیدنی های الکلی علاقه داشتند، زیاد عمر می کردند، و در کل درستکار بودند. (تقریباهمه ی این موارد هنوز هم درباره ی ژاپن امروز صادق است.) گفته می شود که سرزمین توسط زنی به نام "هی می کو" یا "پی می کو" (احتمالا به معنای شاهزاده خانم خورشید)اداره می شد که بی شک یک شمن-ملکه بود. او در انزوا زندگی می کرد و هرگز ازدواج نمی کرد، هزار زن به علاوه ی مردی که به عنوان رابط او با دنیای بیرون عمل می کرد در خدمتش بودند. این ملکه ی اسرارآمیز خود را با سحر و جادو و افسون مردم سرگرم می کرد. هنگامی که مرد بر تپه ایبزرگ دفن شد و دختر سیزده ساله ای از خویشاوندان به نام ایو به جای او بر تخت نشست.

   برخی پژوهش گران پی می کو را با جینگو کوگو،ملکه-شمنی که نام او در رویدادنامه هاآمده یکی می دانند. شاید هر دو این زنان جذاب نمونه هایی از شمن¬های زن حکمرانی بودند که در ژاپن باستان بر قبایل مختلف ریاست می کردند. به هر حال در رویدادنامه هاآمده است که پس از جینگو امپراتور سوجین به قدرت رسید واین گونه حکومت زنان پایان یافت. نظریه هجوم "اسب سواران" او را اولین امپراتور یک جریان جدید می داند. در هر صورت سوجین معرف و آغازگر شکل نوینی از دین و سیاست است که می تواندسبک نوینی از پادشاهی مردان خوانده شود، متفاوت از حکمرانان زنی به سبک پی می کو که قدرتشان بر پایه ی سحر و جادو بود.

   سال های 250 تا 552 میلادی از تاریخ ژاپن را دوره ی کوفون می نامند که به معنای" گورپشته های بزرگ" است، مانند گورپشته ی پی می کو که شخصیت های مهمی در آن دفن می شدند. گورپشته های بسیاری برجای مانده که اغلب آن هارا به امپراتوری اساطیری نسبت می دهند. هنگام حفاری (تنها اکنون در مکان هایی  که گفته می شود جایگاه پادشاهان بوده اجازه ی حفاری داده می شود ) محتویات مهمی از گورها به دست آمد که شامل آینه، شمشیر و سنگ های خمیده (ماگاتاما) می شدند، امثال آنچه که امروزه نشان پادشاهی محسوب می شوند.

   در مجموع  بی شک ژاپن پیش از ورود بودایی از سطحی فرهنگی نظیر بومیان آمریکا در زمان اولین تماس آن ها با اروپاییان یا بریتانیا هنگام اولین حمله رومیان برخوردار بود. سازه های بزرگی از نوع خرسنگی یا پشته وجود داشتند، اجتماع به طایفه یا قبیله تقسیم می شد و اداره ی هر کدام بر عهده ی رهبری بود که کاهن خدا یا کامی حامی طایفه نیز محسوب می شد. شمن باوری همچنان با اهمیت بود. خواهر یا همسر رئیس طایفه ممکن بود به عنوان شمن عمل کند و در مورد حالت خارج از خلسه راهنمایی کند. این نظام تا قرن نوزدهم در اوکیناوا پا بر جا بود. شکل گیری وحدت سیاسی حدود 350 میلادی تحت فرمانروایی قدرتمندترین خاندان ژاپن یعنی یاماتو و احتمالا با شخصیتی که بعدتر امپراتور اوجین نام گرفت، در ناحیه ای که هم اکنون جزئی از کیوتو محسوب می شود، آغاز شد. اجداد خاندان سلطنتی کنونی بر نقش رهبری بسیار تاکید داشتند. به نظر می رسدکه این نقش چیزی شبیه ریاست بر مجموعه ای از قبایل بود، مانند ایروکویس(Iroquois) در شمال آمریکا. 

ورود دین بودایی

   در نیهون شوکی آمده است که در 538 یا 552 میلادی پادشاهی کره ای تمثالی از بودا به انضمام چیزهایی دیگر برای امپراتور ژاپن فرستاد، و نامه ای با این مضمون که همه ی آسیای شرقی بودا را می پرستند; چرا ژاپن نه؟. زمان این رویداد (که بستگی به این دارد گاه شمار نیهون شوکی چه طور خوانده شود) و جزئیات آن شاید تاریخی نباشد اما بی شک منعکس کننده تاریخ تقریبی است که دین بودا از طریق مهاجران کره ایو شاید تماس های دیپلماتیک شروع به نفوذ در ژاپن کرد.

   آن طور که این حکایت می گوید امپراتور جذب این دعوت شد اما احتیاط کرد. این امر را با مشاوران ارشد خود در میان نهاد. یکی از آن هاکه رئیس طایفه قدرتمند سوگا بود با بیان اینکه ژاپن باید به روز و پذیرای امور جدید باشد امپراتور را به قبول آن ترغیب کرد. دو مشاور دیگر که از طوایف ناکاتومی و مونونوبی  و هر دو به صورت موروثی کاهنان شینتو نیز بودند، هشدار دادند که استقبال ازین مزاحم کامی، خدای ملی ژاپنی ها، را خشمگین خواهد کرد. راه حل زیرکانه ای به ذهن امپراتور رسید. او از وزیر سوگایی خواست تمثال را با خود به خانه ببرد، آن را بپرستد و ببیند چه روی می دهد.

   اتفاقی که افتاد این بود که خانه اش آتش گرفت و خیلی زود این خبر پخش شد که کامی خشمگین شده است. بنابراین تمثال را به رود انداختند. اما پس از آن بیماری همه گیر شد و به این نتیجه رسیدند که بودا آزرده خاطر شده است پس محراب را به جای خود بازگرداندند. روشن است که در آن زمان دین بودا در چشم ژاپنی هاچیزی بیش از شکل دیگری از جادو نبود. شرایط با جنگی که به زودی میان دو طایفه ی سوگا و ناکاتومی روی داد وخیم تر شد. در ابتدا سوگا غالب شد و در سال 592 پیروزی خود را با قتل امپراتور و بر تخت نشاندن برادرزاده اش، سویکو، به عنوان ملکه ژاپن کامل کرد. سویکو بودایی متعصبی بود. او شاهزاده شوتوکو را به عنوان نائب السلطنه خود منصوب کرد.

   گرچه شوتوکو غیر مستقیم به قدرت رسید اما به یکی از محبوب ترین و تاثیرگذارترین فرمانروایان تاریخ ژاپن تبدیل شد. با حمایت هایاو دین بودایی نفوذ فرهنگی زیادی یافت و به دینی ملی تبدیل شد، او می کوشید ازین طریق پایه های سیاسی و معنوی ژاپن را استحکام ببخشد. هر چند شوتوکو واقعا بودایی بود اما غیر روحانی اهل عملی بود که بیش از آنکه به دنبال نزاع های عقیدتی باشد به معنایی که این دین وارداتی می توانست به حیات ملی  ببخشد علاقمند بود. علایق اصلی او با سه سوتره ای⁽⁴⁾ که گفته می شود شرح هایی بر آن ها نوشته معلوم می شود : سوتره لوتوس با موضوع نجات جهانی، سوتره ویمالاکریتی با تاکید بر طریق سالک عابد، و سوتره سریمالا که در حمایت از حکومت سروده شده است.

   شوتوکو خیلی زود متوجه شد که این ایمان جدید از آن جهت که نیرویی خارجی است می تواند ژاپن را متحد کند زیرا مانند کامی شینتو نه با طایفه ای خاص بلکه  تنها با خاندان امپراتوری شناخته می شود. شوتوکو اولین معبد ملی ژاپن یعنی هوریوجی را درسال 607 در نزدیکی نارا بنا کرد. این مجموعه ی بزرگ گنجینه ی شگفت انگیزی از هنر بودایی است. بخشی که ازآن برجای مانده کهن ترین سازه ی چوبی جهان محسوب می شود. بنای کوچک هشت ضلعی نیز به نام یومدو وجود دارد که گفته می شود مکان محبوب شاهزاده برای مراقبه بوده است. 

   این طور گفته می شود که در سال 604 شاهزاده شوتوکو اساسنامه ایهفت ماده ایصادر کرد، برخی پژوهش گران آن را متعلق به بسیار بعد از این تاریخ می دانند. در هر صورت این اثر عالی احتمالا منعکس کننده ی تصویری است که شوتوکو از مملکت در ذهن داشت. اساسنامه ای به معنای مدرن آن نیست، در واقع بیشتر مجموعه ای از اصول اخلاقی است که بخش اعظم آن به مقامات رسمی مربوط می شود، در لفافه ای از زبان مکتب کنفسیوسی و با شروعی جذاب ناشی از هارمونی که آن را از آنالکت⁽⁵⁾ کنفسیوس وام گرفته است. در ماده یا بند دوم آن خواننده را به تکریم خالصانه ی سه گنجینه تشویق می کند: بودا، درمه⁽⁶⁾ و سمگه⁽⁷⁾، پیش از آنکه به وزرایش نسبت به دوری گزیدن از بدی هشدار دهد، آن ها را به آنچه که نیکوست دعوت کند و از آن ها بخواهد حسود و بدخواه نباشند.

   این اساسنامه به ما یادآور می شود که در قرون ششم و هفتم یعنی دوره تحولات سریع ژاپن، نه تنها بودیسم بلکه بسیاری چیزهای دیگر مانند کنفسیونیسم، تائویسم، هنرهای زیبا، نظام نوشتاری چینی و فنون مفید بسیار – از جمله چاپ – از سرزمین های آسیایی وارد ژاپن شد. عمده ی این واردات بی شک توسط مهاجران کره ایانجام شد که به سبب شرایط بی ثبات سرزمین خود و نیز به خاطر فرصت های استثنایی که در محیط ژاپنی جدید برای معلمان و صنعتگران وجود داشت وطن خود را ترک کردند. ظهور ناگهانی پدیده ای به حیرت انگیزی معبد هوریوجی و نیز ساخت مجسمه ی شگفت انگیزی از بودا در آن دوره در سرزمینی که پیش از آن معماری اش در خانه هایی ساده با سقف کاهگلی و انبار خلاصه می شد، بی شک به واسطه کمک خارجی  بوده است^(8).

   کشمکش بر سر جایگاه دین بودا پایان نیافت. هر چند وزیران پس از شوتوکو از استعداد کمتری نسبت به او برخوردار بودند اما در نیمه اول قرن هفتم فرمانروایان سوگا همچنان بودایی را تحت حمایت خود داشتند. آن هابا مخالفت فزاینده ی همگانی روبه رو شدند که معترض روش های آمرانه و تبعیضی برابر بیگانگانی بود که خوراک انقلاب فرهنگی آن ها را تامین می کردند. این بیزاری تا به آنجا پیش رفت که در 645 ناکاتومی کاماتوری کودتایی ترتیب داد که منجر به سقوط رژیم سوگا شد. عاقبت اصلاحات معروف تایکا در 646 با هدف متمرکز ساختن حکومت زیر لوای امپراتور و بروکراسی به سبک چینی، سوگا را طرد کرد و شینتو را مانند بودایی مورد عنایت خود قرار داد.

   امپراتوران بعدی یعنی تنکی(671-661)، تمو(686-671) و ملکه جیتو، بیوه ی تمو(697-686) حاکمان قدرتمندی بودند که موجب پیشرفت دین بودا شدند و از طرف دیگر مراقب بودند که شینتو تحت رهبری ناکاتومی از جایگاه مستحکمی در دربار و میان مردم برخوردار باشد. در همین زمان بود که زیارتگاه بزرگ ایسه با اعضایی از خاندان ناکاتومی به عنوان کاهنان ارشد مخصوص آماتراسو(مقامی که تا 1872 آن را حفظ کردند) به زیارتگاه اصلی امپراتوری تبدیل شد. تموهمچنین به تالیف کوجیکی فرمان داد که تا 712 کامل نشد. کوجی کی ثبت رسمی اسطوره های کهن شینتو است که به اصل و نسب امپراتوری آن ها مشروعیت می بخشید.

   این موارد و بسیاری اصلاحات دیگر در نظام نامه 702 تایهو گنجانده شده است. تایهو ارگان جامع حکومتی است که با تفاسیری با عنوان Ritsuryo(قانون و مقررات) شناخته می شود. نه تنها ساختار بروکراسی جدید را روشن می کند بلکه به اجتماع کاهنان و راهبان سامان می دهد و به این طریق نشان می دهد که در آخر همه ی آن هاوابسته به حکومت هستند، همچنین مراسم مذهبی مختلف شینتو را تامین می کند. در این زمان دربار، و نه لزوما نواحی روستایی، در پناه نظام منسجمی بود که در آن دین بودایی و شینتو همراه با اخلاق کنفسیوسی و گاه اندیشه های اساطیری تائویسم در تعادلی دقیق قرار داشت.

پی نوشت ها

1. جادوپزشکانی با حالات مبهم و انفعالات مرموز که مردم بدوی هنگام بیماری و برای غلبه بر ارواح ناپاک به آن هامراجعه می کردند. – م
2. مجموعه ای رسمی از اسطوره های کهن ژاپن درباره ی خدایان و سرگذشت امپراتوران متعدد ژاپن  - م
3. الاهه ی آفتاب مذهب شینتو
4. به سانسکریت به معنی رسالاتی است مشتمل بر کلیات و اصول قواعد دینی و اخلاقی .- م
5. مجموعه ای از سخنان و تاملات کنفسیوس و بعضی شاگردان او – م
6. شریعت بودایی
7. جماعت بودایی
8. موضوع محبوب مجسمه سازان میروکو(بودای آینده) بود که بر اساس نمونه های کره ای ساخته می شد. این تمثال ها، ملبس به قبایی نرم و ساده، نورانیت و آرامش خاصی را انتقال می دهند. از ظاهر آرام و بی تکلفشان حالتی از آگاهی ابدی احساس می شود. در این دنیای سرشار از پریشانی و اضطراب میروکو آسوده در جذابیتی ملایم فرو رفته است. سکون و توازن بودای آینده مشخصه های معنویت برتر است که در قرن بیست و یکم هنوز هم شگفت انگیز است، می توان تصور کرد که هنر مقدسی مانند این که از عصر نئولیتیک برآمده چه معنایی می تواند برای ژاپنی هاداشته باشد. پیش از آنکه مدت زیادی بگذرد خود موفق به ساختنش شده بودند و آثاری بومی هم عرض با ساخته صنعتگران خارجی تولید می کردند.

 

[1]. Introducing  Japanese Religion، Robert Ellwood، First Published 2008، Routledge

[2]. دانشجوی کارشناسی ارشد ادیان و عرفان  دانشگاه الزهرا

این مطلب متعلق به ویژه نامه فرهنگ ژاپن است.

http://anthropology.ir/publication/13618