درگذشت ساسان سپنتا

...

پژوهشگر
1313- 1393
دکتر ساسان سپنتا، پژوهشگر زبان و موسیقی، روز سوم آبان 1393، در سن 80 سالگی در گذشت. انسان شناسیو ف5رهنگ، فقدان این انسان ارزنده و  فرهنگ دوست را به خانواده محترم ایشان و عموم  اهل فرهنگ تسلیت می گوید. در زیر  بخشی از  مطالب رسانه ها درباهر این شخصیت ارزنده فرهنگ ایرانی  را می خوانیم. روحش شاد و یادش گرامی باد. 

سپنتا در ویکیپدیا

 

http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86_%D8%B3%D9%BE%D9%86%D8%AA%D8%A7

 

همشهری آنلاین

درگذشت ساسان سپنتا؛ محقق و روزنامه‌نگار پیش‌کسوت موسیقی

ساسان سپنتا، ‌پژوهشگر فرهنگ و هنر و زبان‌شناس ، ادیب و فرزند عبدالحسین سپنتا، و از مورخین و محققین شاخص موسیقی معاصر و سنتی و روزنامه‌نگار پیش‌کسوت این عرصه در گذشت.

به گزارش ایسنا،‌ ساسان سپنتا شامگاه گذشته،‌ سوم آبان‌ماه،‌ بر اثر عارضه سکته در سن 80 سالگی از دنیا رفت.

دانش سپنتا‌ - فرزند ساسان سپنتا - در این‌باره بگفت:‌ پدرم شب گذشته در منزل درگذشت و فردا مراسم تشییع او برگزار و در قطعه هنرمندان باغ رضوان اصفهان به خاک سپرده می‌شود.

به گفته وی هم‌چنین مراسم ختم این هنرمند، چهارشنبه،‌ هفتم آبان‌ماه در مسجد المهدی مرداویج اصفهان از ساعت 9 تا 11 برگزار خواهد شد.

مهناز بقراطیان، - همسر این هنرمند - نیز گفت: مراسم خاکسپاری به دلیل اینکه منتظر رسیدن فرزندانشان از خارج از کشور هستند، دوشنبه یا سه‌شنبه خواهد بود.

به گزارش ایسنا،‌ ساسان سپنتا که پژوهشگر و مولف در حوزه زبان‌شناسی، ادبیات و موسیقی ایرانی بود و بیش از 150 مقاله منتشر کرده است،‌ فرزند عبدالحسین سپنتا‌ کارگردان اولین فیلم ناطق ایرانی با نام «دختر لر» است و به همین دلیل از او باه عنوان پدر سینما ناطق ایران یاد می‌شود.

ساسان سپنتا سال گذشته در گفت‌و‌گویی با ایسنا به مناسبت 105 سالگی سالروز تولد پدرش در مرور بخشی از خاطرات خود گفته بود: سال 1334 که در دانشگاه تهران تحصیل می‌کردم و موسیقی را نزد استاد صبا، کلنل وزیری و روح الله خالقی یاد می‌گرفتم، به سختی توانستم صفحات قدیمی از آثار این اساتید را پیدا کنم. ضمن اینکه تعداد زیادی از صفحات مربوط به این افراد به ویژه مرحوم خالقی (آهنگساز سرود ای ایران) که جمع‌آوری شده بود، در سال 58 ناپدید شد و شاید هم به تاراج رفت. با این وجود برخی از آثار مربوط به پدرم را در اختیار آقای جمال امید قرار دادم که او هم به موزه سینما داد.

به گزارش همشهری‌آنلاین پیش از این فصلنامه ماهور در شماره‌ای ویژه ضمن گفت وگویی مفصل با این محقق شهیر فهرست کامل آثار و مقالاتش را منتشر کرده بود.

• شماره 53 ماهور ویژه دکتر ساسان سپنتا

همشهر‌آنلاین درگذشت این محقق و استاد دانشگاه و روزنامه‌نگار پیش‌کسوت موسیقی که در بیش از 55 سال از عمرش را به قلمزنی در مطبوعات مختلف موسیقی گذراند و آثاری در خور اعتنا تالیف کرد به جامعه هنری و موسیقی کشور و خانواده و بازماندگان آن مرحوم تسلیت می‌گوید.

http://www.hamshahrionline.ir/details/276031

 

خبرگزاری میراث فرهنگی

ساسان سپنتا، پژوهشگر موسیقی ایرانی درگذشت

شب گذشته، ساسان سپنتا در اثر سکته قلبی در منزل شخصی اش در اصفهان دار فانی را وداع گفت. او پژوهشگر ادبیات و موسیقی ایرانی و فرزند عبدالحسین خان سپنا، پدر سینمای ایران بود.

خبرگزاری میراث فرهنگی ـ گروه میراث فرهنگی ـ ساسان سپنتا استاد دانشگاه، پژوهنده و مؤلف در زمینه زبانشناسی، ادبیات و موسیقی ایرانی شب گذشته در اصفهان درگذشت. مراسم تشیع ساسان سپنتا فردا برگزار و در قطعه هنرمندان باغ رضوان اصفهان به خاک سپرده می شود.

 

سپنتا فرزند اولین سینماگر ایرانی در سال 1313 دیده به جهان گشود و تحصیلاتش را در دورهٔ کارشناسی زبان و ادبیات فارسی و در دوره‌های کارشناسی ارشد و دکترا در رشته زبانشناسی در دانشگاه تهران به پایان رساند. او در مدرسه عالی ترجمه، دانشگاه تهران و دانشگاه دورهم انگلستان تدریس کرد و سپس تدریس را با مرتبه استادی در دانشگاه اصفهان ادامه داد. علاوه بر زبانشناسی وی در رشته الکترونیک و موسیقی نیز تحصیل کرده و صاحب تالیفاتی چون تاریخ تحول ضبط موسیقی در ایران، چشم انداز موسیقی ایران و آواشناسی فیزیکی زبان فارسی  و هم چنین تصحیح و تکمیل جلد سوم کتاب ارزشمند سرگذشت موسیقی ایران است.

 

سپنتا در سال 1338 آثار صوتی استادان موسیقی ایران را که دردوره  ناصرالدین شاه  بر استوانه‌های مومی دستگاه فنوگراف ضبط شده بود با ابداع ادوات دست ساز و تمهیدات فنی بازیابی صوتی نمود و به تحلیل و توصیف سبک های هنری این آثار در  تلویزیون ملی ایران پرداخت.

مراسم ختم ساسان سپنتا قرار است در روز چهارشنبه،‌ هفتم آبان در مسجد المهدی مرداویج اصفهان  از ساعت 9 تا 11 صبح برگزارشود.

http://www.chn.ir/NSite/FullStory/News/?Id=113086&Serv=0&SGr=0

 

 

سایت خانه موسیقی

 

ساسان سپنتا، نوازنده و پژوهشگر موسیقی ایران شب گذشته در سن 80 سالگی دارفانی را وداع گفت.

به گزارش سایت خانه موسیقی، ساسان سپنتا، نوازنده و پژوهشگر موسیقی ایران شب گذشته بر اثر عارضه قلبی  در سن 80 سالگی دارفانی را وداع گفت

ساسان سپنتا در سال ۱۳۱۳ متولد شد و تحصیلات خود را در دوره کارشناسی زبان و ادبیات فارسی و در دوره‌های کارشناسی ارشد و دکترا در رشته زبانشناسی در دانشگاه تهران به انجام رسانید.

وی در سال ۱۳۵۱ با دفاع از پایان ‌نامه خود از دوره دکتری فارغ‌التحصیل شد. او در مدرسه عالی ترجمه، دانشگاه تهران و دانشگاه دورهم (انگلستان) تدریس کرد و سپس تدریس را با مرتبه استادی در دانشگاه اصفهان ادامه داد. علاوه بر زبانشناسی وی در رشته الکترونیک و موسیقی نیز تحصیل کرده و صاحب تالیفاتی نیز است.

وی نواختن ویلن را نزد آرمیک گورگین (تحصیل کرده موسیقی در روسیه) آغاز کرد و سپس نزد علینقی وزیری، روح الله خالقی، ابوالحسن صبا و محمود تاج بخش ادامه داد.

سپنتا در سال ۱۳۳۸ آثار صوتی نفیس استادان موسیقی عصر ناصرالدین شاه را که بر استوانه‌های مومی دستگاه فنوگراف (حافظ‌الاصوات) ضبط شده بود و مدتی بیش از شصت سال به علت عدم راه کارهای فنی متروک و بلااستفاده مانده بود کشف و با ساختن و ابداع ادوات دست ساز و تمهیدات فنی بازیابی صوتی نمود و تحلیل و توصیف سبک و ویژگیهای هنری آثار بازیابی شده را در برنامه‌های رادیو تلویزیونی عرضه کرد

تاکنون در حدود یکصد و بیست مقاله تخصصی در رشته‌های ادبیات، زبانشناسی و موسیقی در نشریات علمی-پژوهشی از او به چاپ رسیده‌است. از جمله کتابهای چاپ شده از وی می‌توان به تاریخ تحول ضبط موسیقی در ایران، چشم انداز موسیقی ایران و آواشناسی فیزیکی زبان فارسی و همچنین تصحیح و تکمیل جلد سوم کتاب سرگذشت موسیقی ایران اشاره کرد.

ساسان سپنتا شامگاه آبان 93 در سن 80 سالگی دارد فانی را وداع گفت و پیکرش در روز های آینده در شهر اصفهان بخاک سپرده می شود.

خانه موسیقی درگذشت این هنرمند و پژوهشگر موسیقی ایران را به جامعه هنری و خانواده آن مرحوم تسلیت می گوید.

http://www.iranhmusic.ir/misc.php?t=3&id=E7266D3

 

 

خبر آنلاین

ساسان سپنتا درگذشت

فرهنگ > موسیقی - ساسان سپنتا، ‌پژوهشگر فرهنگ و هنر و فرزند عبدالحسین سپنتا، در گذشت.

به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین، سپنتا شامگاه سوم آبان‌ماه،‌ بر اثر سکته در سن 80 سالگی از دنیا رفت.

دانش سپنتا‌، فرزند ساسان سپنتا، درباره درگذشت پدرش به ایسنا گفت:‌ «پدرم شب گذشته در منزل درگذشت و فردا مراسم تشییع او برگزار و در قطعه هنرمندان باغ رضوان اصفهان به خاک سپرده می‌شود.»

به گفته او هم‌چنین مراسم ختم این هنرمند، چهارشنبه،‌ هفتم آبان‌ماه در مسجد المهدی مرداویج اصفهان از ساعت 9 تا 11 برگزار خواهد شد.

مهناز بقراطیان، همسر این هنرمند نیز گفت: «مراسم خاکسپاری به دلیل اینکه منتظر رسیدن فرزندانشان از خارج از کشور هستند، دوشنبه یا سه‌شنبه خواهد بود.»

ساسان سپنتا که پژوهشگر و مولف در حوزه زبان‌شناسی، ادبیات و موسیقی ایرانی بود و بیش از 150 مقاله منتشر کرده است،‌ فرزند عبدالحسین سپنتا‌ کارگردان اولین فیلم ناطق ایرانی با نام «دختر لر» است و به همین دلیل از او باه عنوان پدر سینمای ناطق ایران یاد می‌شود.

ساسان سپنتا سال گذشته در گفت‌و‌گویی با ایسنا به مناسبت 105 سالگی سالروز تولد پدرش در مرور بخشی از خاطرات خود گفته بود: سال 1334 که در دانشگاه تهران تحصیل می‌کردم و موسیقی را نزد استاد صبا، کلنل وزیری و روح الله خالقی یاد می‌گرفتم، به سختی توانستم صفحات قدیمی از آثار این اساتید را پیدا کنم. ضمن اینکه تعداد زیادی از صفحات مربوط به این افراد به ویژه مرحوم خالقی (آهنگساز سرود ای ایران) که جمع‌آوری شده بود، در سال 58 ناپدید شد و شاید هم به تاراج رفت. با این وجود برخی از آثار مربوط به پدرم را در اختیار آقای جمال امید قرار دادم که او هم به موزه سینما داد.

http://www.khabaronline.ir/detail/382369

 

سایت آفتاب

ساسان سپنتا، زبانشناس، موسیقی شناس، محقق و مؤلف، متولد ۱۳۱۳ بمبئی.تحصیلات در اصفهان، تهران و ایالات متحده آمریکا در رشته های ادبیات فارسی، زبان شناسی عمومی....

• بعدى
• 2
• 1
• قبلى

ـ ساسان سپنتا، زبانشناس، موسیقی شناس، محقق و مؤلف، متولد ۱۳۱۳ بمبئی.

ـ تحصیلات در اصفهان، تهران و ایالات متحده آمریکا در رشته های ادبیات فارسی، زبان شناسی عمومی.

ـ تحصیل موسیقی نزد ابوالحسن صبا، علینقی وزیری و محمود تاج بخش (نوازندگی ویولون) و استفاده از محضر روح الله خالقی و استادان دیگر.

ـ فعالیت قلمی در زمینه موسیقی از سال ۱۳۳۶ در مجله موزیک ایران (به سردبیری بهمن هیربد).

ـ از آثار: کتاب های تاریخ تحول ضبط موسیقی ایران (۲ چاپ)، چشم انداز موسیقی ایران (۲ چاپ)، تنظیم و حاشیه نویسی بر جلد سوم «سرگذشت موسیقی ایران» نوشته روح الله خالقی، تعدادی مقاله تحقیقی در نشریات داخل و خارج کشور درباره موسیقی و تحقیقات الکتروآکوستیکی آن.

برای هر دوستدار و علاقه مند به مطالعه درباره جنبه های گوناگون موسیقی اصیل ایرانی، نام دکتر ساسان سپنتا، نامی آشنا و مورد احترام است. سال آینده، فعالیت قلمی ایشان در زمینه موسیقی ایرانی به نیم قرن می رسد و با این که رشته تخصصی وی در طول تحصیل و بعدها تدریس در دانشگاه، غیر از موسیقی بوده، با این وصف، او میان موسیقی شناسان، شناخته شده تر است تا نزد زبان شناسان و یا متخصصان ادب فارسی. می توان بخش موسیقی را فعالیت عاشقانه و بخش زبان شناسی و ادبیات را فعالیت عقلانی این چهره فرهنگی معاصر شناخت. اگرچه رویکرد او به موسیقی نیز هیچ وقت بری از عقلانیت نبوده و وی از نخستین نویسندگان جدی در این زمینه است که به جای افسانه پردازی های مرسوم، بر نگارش و تحقیق متکی بر اسناد و مدارک و دانش معتبر، تأکید داشته است.

او یکی از ۳ فرزند زنده یادان: عبدالحسین سپنتا و بانو گوهرتاج بزرگزاد ایمانی است. پدر، ادیب و تاریخدان و بانی سینما در ایران بود و بعدها که سینما را کنار گذاشت، مدیر روزنامه «سپنتا» که تا سال ۱۳۳۸ نیز منتشر می شد. او به همراه همسرش در اصفهان برای امور ترجمه و تألیف کتب مربوط به ایران باستان که از طرف دانشمند شهیر، دینشاه ایرانی (سیلستر) در بمبئی به عبدالحسین خان سپنتا واگذار شده بود، به هندوستان سفر کردند و فرزند آنها ساسان در بمبئی متولد شد. بعد از مدتی کوتاه، مادر به همراه خانواده به اصفهان مراجعت کرد و پدر نیز مدتی بعد آمد. ساسان سپنتا در محیط با فرهنگ و با اصالت خانواده خود، نغمه های موسیقی اصیل از ساز و آواز استادان و هنرمندانی چون صبا و نی داوود و قهر و تاج و ادیب را به گوش جان شنید و مجموعه این موسیقی متعالی که از صفحات گرامافون (تولید کارخانه های انگلیسی و آلمانی و آمریکایی) پخش می شد، شالوده ذهنی و پسند هنری او را شکل داد. پدر با موسیقی الفت داشت و خود نیز تصنیف هایی را در فیلم هایش خوانده بود و از این رو، مانعی برای یادگیری موسیقی در آن خانواده وجود نداشت. سپنتای جوان، دیپلم را در اصفهان گرفت و بلافاصله برای ادامه تحصیل به دانشگاه تهران رفت. دلمشغولی او در آن زمان، متفاوت با دلمشغولی های بسیاری از جوان های آن عصر، مطالعه و تعمق در ادبیات و تاریخ و جمع آوری صفحات قدیمی و کوهنوردی بود، ضمن این که در تمام دوره تحصیل تا آخرین مقطع دانشگاهی نیز شاگردی درسخوان و جدی شناخته می شد. او تحصیلات کلاسیک را به موازات آموزش موسیقی ادامه داد و هیچ کدام در زندگی او مانع دیگری نشد. نوازندگی ویولون را نزد آرمیک گورگین (از تحصیلکردگان موسیقی کلاسیک در روسیه) و سپس نزد ابوالحسن صبا، علینقی وزیری و محمود تاج بخش (از شاگردان قدیمی کلاس ویولون صبا) ادامه داد و تکمیل کرد. گهگاهی نیز برنامه هایی به عنوان «بابک» در رادیو اصفهان داشت که گاه صدای استاد جلال تاج اصفهانی را همراهی می کرد و گاه نیز به تک نوازی می پرداخت. گفتنی این که در سال ،۱۳۳۰ وقتی همراه پدر به تهران آمد. او بعد از اخذ لیسانس در رشته زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران، در رشته زبان شناسی فوق لیسانس گرفت. گذشته از این، به کارهای فنی نیز بسیار علاقه مند بود و مشاغل دوره جوانی او همه در این زمینه گذشته است. از سال ،۱۳۳۹ کارمند فنی شبکه بی سیم در وزارت راه بود. بعد از کسب موفقیت در آزمون آموزش حین خدمت، به ایالات متحده آمریکا اعزام شد و به ادامه تحصیل و کارآموزی در رشته الکترونیک پرداخت و مطابق روش منظم و سالمی که هنگام زندگی در تهران داشت، در آمریکا نیز از اوقات فراغت خود برای تکمیل معلومات در زمینه موسیقی استفاده کرد. او در مؤسسه معروف آر. سی. ای در ایالت نیوجرسی به کار پرداخت و در رشته علوم ارتباطات در دانشگاه میشیگان درس خواند. در این زمان (۱۳۴۱)، ساسان سپنتای بیست و هشت ساله بین همنسلان خود از حیث تحصیل و تربیت علمی سرآمد بود.

در سال ،۱۳۳۶ بعد از جدال قلمی ای که در مجله موزیک ایران بین فریدون فرزانه (۱۳۶۴ ۱۲۸۹) و روح الله خالقی (۱۳۴۳ ۱۲۸۵) درگرفت، فریدون فرزانه به روش برخی موسیقیدان های شیفته غرب و بیگانه با ارزش های فرهنگ ملی، موسیقی ایرانی را فاقد ارزش هنری نامید و می توان گفت در پاسخ به او بود که نخستین یادداشت ساسان سپنتا در مجله موزیک ایران چاپ شد و بعد از آن، سلسله مقالات پربار و ارزنده ای (که فهرست مشخصات آن در «کتابشناسی موسیقی ایران» درج است)، به قلم او نوشته شد که جنبه های مختلف علمی و هنری موسیقی بخصوص آواز ایرانی را نشان می داد. استقبال خوانندگان مجله موزیک ایران از مقاله های سپنتا که با دانش فنی کافی و قلمی صریح و روان نوشته می شد، تداوم در نگارش و نشر آنها را فراهم آورد. گذشته از این، تعدادی از مقاله های انتقادی او در بررسی وضع ناهنجار موسیقی رادیو تهران در سال های ۱۳۴۳ ۱۳۳۶ از جمله نوشته های خواندنی و ماندنی در تاریخ موسیقی معاصر است. انتقاد از مسئولان اداری موسیقی آن زمان در رادیو و وزارت فرهنگ و هنر که به هر حال از منسوبان دربار پهلوی بودندْ، خالی از خطر نبود، ولی ساسان سپنتا و گردانندگان آزاداندیش مجله موزیک ایران، هراس و پروایی از این خطرها نداشتند. او در این زمان مورد تشویق استاد روح الله خالقی قرار گرفت و با آن هنرمند بزرگ نیز تا آخر عمر او، دوستی عمیق و معاشرت پرفایده ای یافت. تعدادی از نامه های خصوصی خالقی به او که در سال های اخیر چاپ شده، گویای این رابطه پرمهر شاگرد و استادی است.

ساسان سپنتا بعد از مراجعت به ایران در دوره مترجمی دانشگاه تهران و مدرسه عالی ترجمه (که در سال های قبل از انقلاب در تهران فعال بود) و همچنین در دانشکده فنی وزارت راه، به تدریس پرداخت و بعد از مدتی برای مطالعه و تدریس به دانشگاه درهام (انگلستان) رفت. در آنجا نیز از معرفی موسیقی ایرانی غافل نبود و جزوه ای کوچک نیز در معرفی موسیقی ایرانی به زبان انگلیسی، یادگار آن ایام است. او در انگلستان در مؤسسه معروف لینگافن (مخصوص دوره های خودآموز زبان های زنده دنیا) به عنوان مشاور کار کرد و بعد از تحصیل در دوره دکترای زبان شناسی عمومی در دانشگاه تهران با پایان نامه مصوب با عنوان «بررسی فونتیکی خصوصیات واج های زبان فارسی» به سال ۱۳۵۱ در دانشگاه تهران، درجه دکترا گرفت و در دانشگاه اصفهان به تدریس پرداخت که هنوز هم ادامه دارد.

تاکنون بیش از یکصد و بیست مقاله تخصصی در رشته های ادبیات، موسیقی و زبان شناسی به قلم روان و آموزنده دکتر ساسان سپنتا در نشریات تخصصی پژوهشی داخل و خارج از کشور به چاپ رسیده است. گذشته از دو کتاب مهم و آموزنده «تاریخ تحول ضبط موسیقی در ایران» و «چشم انداز موسیقی ایران» که به ویرایش مجدد و چاپ دوم رسیده اند، کتاب «آواشناسی فیزیکی زبان فارسی» نیز به قلم او نوشته شده ولی هنوز منتشر نشده است. فعالیت های پژوهشی و علمی و آموزشی دکتر ساسان سپنتا از طرف سازمان جهانی یونسکو، کنسرواتوار موسیقی شیان، دانشگاه درهام، دانشگاه اصفهان، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مورد تقدیر کتبی قرار گرفته است. او در کنگره بین المللی «باربد» که به تاریخ اردیبهشت ۱۳۶۹ (آوریل مه ۱۹۹۰ میلادی) در شهر «دوشنبه» جمهوری تاجیکستان برگزار شد، به عنوان نخستین سخنران در مورد موسیقی ایرانی دوره ساسانی و مختصات موسیقایی باربد سخنرانی کرد. او از طرف هیأت برگزاری مراسم به عنوان رئیس جلسه کنگره انتخاب شده بود.

گذشته از فعالیت قلمی پربار، شهرت دکتر ساسان سپنتا بین اهل موسیقی، مربوط به بازیافت های صوتی او از روی لوله های فوتوگراف قدیم است. همان طور که گفته شد او از جوانی به گردآوری آثار موسیقی قدیمی در اصفهان گرامافون (که در آن زمان هیچ کس به فکر جمع آوری آنها نبود) و نیز به کارهای فنی در زمینه فیزیک و آکوستیک علاقه مند بود و با تمهیدات صوتی مناسب، صفحات قدیم را روی نوار ریل ضبط می کرد و در اختیار اهل فن قرار می داد. او خود می نویسد: «... برخی ایام تعطیل به همراه زنده یاد روح الله خالقی، آن نوارها را می شنیدیم و مباحثه می کردیم. گاه مواردی که کم و کسر داشت برای او ضبط می کردم و مواردی که نداشتم از مجموعه خود در اختیارم می گذاشت. در یکی از جلسات، روزی اظهار داشت: شما که این صفحه های سوزن خورده را به این خوبی روی نوار آورده اید آیا می دانید که قبل از ورود صفحه به ایران یکی دو دستگاه قدیمی تری به نام فوتوگراف آورده بودند که روی استوانه های آن، اصوات را ضبط می کردند؟ گفتم: در دیوان عارف خوانده ام و...» زنده یاد خالقی، او را تشویق کرد که نزد دوستعلی خان معیری (معیر الممالک) برود و استوانه های موروثی خانواده را از او بخواهد که با کیفیت مناسب روی نوار ضبط شود. معیر هشتاد ساله با اکراه موافقت کرد. زیرا تا آن زمان چند نفر برای تعمیر و راه اندازی آن دستگاه اقدام کرده بودند و نتیجه ای گرفته نشده بود. سپنتا تصمیم گرفت دستگاه دیگری بسازد تا صدای حاصل از استوانه ها باز یافت شود. بعد از چند ماه تلاش و ساخت وسایل لازم که شرح آن در کتاب تاریخ تحول ضبط موسیقی در ایران آمده است، محتوی چند لوله را روی نوار ضبط کرد و نزد معیر الممالک برد. شاهزاده قاجار بعد از شنیدن صدای والدینش پس از پنجاه سال متأثر شد و گفت: «بیش از نیم قرن می گذرد که صدای مادرم را نشنیده بودم و فکر نمی کردم، دیگر هرگز موفق شوم، صدای مادرم را بشنوم» دوستعلی خان معیر، دریادداشتی یادگاری که به اسم یادگار برای سپنتا نوشته، چنین آورده: «... جوانی را دیدم زیبا و خوش اندام که اصالت و نجابت از سر و رویش بارز بود. پس از تعارفات رسمی به صحبت نشسته الحق وضع تکلم و انسانیت ایشان مرا جذب و فریفته نمود. به هر حال مدتی به فوتوگراف به اصطلاح ور رفته و چند لوله بردند، پس از چندی تشریف آورده، لوله ها را روی نوار آورده بودند تا یک درجه که بهتر از آن نمی شد درست شده بود... امیدوار به درگاه احدیت هستم که سال ها با خوشی زیست نمایند و به آنچه آرزو دارند برسند. یارب دعای خسته دلان مستجاب باد. دوستعلی معیر ۱۳۳۸». دکتر ساسان سپنتا می افزاید: «آنچه از مجموعه لوله های فوتو گراف مذکور حاصل شد، از نخستین آثار بازمانده صوتی ضبط شده و بازیافت شده در ایران به شمار می آید که از نظر بررسی های زبانشناسی زبان فارسی و تطور آن، صدای شخصیت های معروف ، آثار خطبا و گویندگان نامی، مطالعه در مراسم و اعیاد سنتی ، سماع نغمه ها و ردیف اصیل موسیقی ایرانی، سبک نوازندگی استادان موسیقی عصر ناصرالدین شاه، که نغمات ساز آنها به جز وسیله استوانه فوتوگراف در هیچ وسیله دیگری ضبط و پخش نشده، آن منابع می تواند مفید بوده و مورد استفاده واقع شود.» ایشان بعد از بازیافت این آثار در چند مصاحبه رادیویی، برخی از آنها را روی نوار ضبط کرد و با شرح و توصیف لازم برای استفاده عموم ارائه داد که از رادیو ایران به تاریخ ۱۱ خرداد ۱۳۵۱ پخش شد. در چهاردهم دی ماه ۱۳۵۱ یک فیلم ۱۶ میلیمتری تلویزیونی از کارگاه آ زمایشهای علمی دکتر ساسان سپنتا در تلویزیون به نمایش درآمد. دکتر ساسان سپنتا اضافه می کند: «از آن به بعد، خانواده های چندی با من تماس گرفتند و برخی از لوله های ضبط شده فوتوگراف را که در اختیار داشتند برای بازیافت صدا در اختیار من قرار دادند. از آن جمله آقای مصطفی فاتح چند لوله فوتوگراف آوردند که روی نوار مغناطیسی منتقل کردم. در بین آن لوله ها قطعاتی از سیدرحیم خواننده معروف اصفهانی و نیز روضه حاج تاج نیشابوری واعظ معروف را که صدایی گیرنده و سیمایی دلکش داشت، قطعاتی موجود بود.»

با همه اهتمامی که دکتر ساسان سپنتا برای انتشار بخشی از صفحه های قدیم (از جمله صفحات آواز سید حسین طاهرزاده) داشته است، هنوز تمایلی بر انتشار این تک سندهای باارزش و تاریخی، از سوی ایشان مشاهده نشده است. شاید علت اصلی، بی رغبتی محیط فرهنگی و عدم توجه مسئولان است که گویا به ارزش های موجود در این اسناد یگانه، واقف نیستند و برای به نشر آوردن آنها، سرمایه لازم را صرف نمی کنند. در حالی که نشر صحیح و شایسته این آثار گرانبها با نظارت صاحب اصلی و کارشناس آنها باید صورت بگیرد. همچنین، هنوز کتابی حاوی مجموعه مقالات ارزشمند ایشان در ۴۹ سال فعالیت مداوم و غیر مداوم در زمینه موسیقی نویسی، منتشر نشده و وجود آن برای رشد فرهنگ موسیقی ایرانی الزامی است. حاصل زندگی پربار و پرکار دکتر ساسان سپنتا، هنوز در اختیار اهل فن و فرهیختگان قرار نگرفته است. اگر چه در همین حد انتشار نیز بسیار مثمر ثمر و تأثیر گذار بوده، در نگارش مقاله های دایرهٔ المعارفی و تحقیقی مورد استفاده نویسندگان جوان قرار گرفته و همه این ها، غیر از شاگردانی است که در سی و پنج سال تدریس ایشان در دانشگاه، از محضر درس او استفاده کرده اند. دکتر ساسان سپنتا در سال های اواخر دهه ،۱۳۸۰ به بازنشستگی از تدریس در دانشگاه می رسد و برای مردان علم و اندیشه، این مرحله، آغاز پربارترین دوره زندگی علمی آنان است که با خیالی آسوده و دور از دغدغه های کار و تدریس، به تدوین و ویرایش و نشر آثارشان می پردازند و در واقع، حاصل عمر را به چشم خویش می بینند و از ثمرات آن بهره می گیرند.

سید علیرضا میرعلی نقی

http://www.aftabir.com/articles/view/art_culture/music/c5c1167298999_sasan_sepanta_p2.php/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%B3%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D9%BE%D9%86%D8%AA%D8%A7

 

یکی از مقالات دکتر سپنتا  به نقل از راسخون

 

ابن سینا و ابتکارات زبانشناسی

نویسنده:ساسان سپنتا


مبحث بررسی گفتار و رده بندی واحدهای آن یکی اززمینه های مهم پژوهش های جدید زبانشناسی بشمار می رود. این بخش در دو دهه ی اخیرآن چنان گسترش یافته است که بجز زمینه های نظری و علمی محض، کاربردهای مختلفی مانند امورآموزش زبان یافته است.
شک نیست زبانشناسان بسیار مدیون توسعه ی رشته ی الکترونیک هستند.چون بدون یاری آن رشته و وسایل و ابزار آزمایشگاهی نمی توانستند به پیشرفتهای چشمگیرکنونی در رشته ی زبانشناسی تجربی و آزمایشگاهی نایل گردند.در آزمایشگاه های کامل رشته ی فونتیک دستگاه های مختلف تجربه گفتارمانند طیف نگار صوتی و دستگاه ایجاد گفتار بطریق مصنوعی و حتی تاسیس تحریر فونتیک مورد استفاده پژوهشگران واقع می شود.
غالباً درکتاب های زبانشناسی هنگام ذکر تاریخچه ی زبانشناسی بررسی اصوات گفتار را یکی ازپدیده های جدید تلقی می کنند و برداشتن گام های اولیه این زمینه را به پژوهشگران غرب نسبت می دهند و غالباً در این تاریخچه ها فقط سهمی برای یونان و روم قائل هستند و اگر براثری در شرق اشارت کنند فقط بذکری از پانی نی دستورنویس زبان سانسکریت (قرن 4 ق.م) بسنده می کنند.
گواینکه درسایرعلوم مانند تاریخ-جغرافیا- نجوم- ریاضیات-فلسفه و موسیقی آنطور که باید و شاید حق پژوهندگان و دانشمندان ایران و دوران درخشان تمدن اسلامی ادا نشده است ولی ازآن جا که موضوع این مقاله درباره ی زبانشناسی و تتبعات ابن سینا دراین رشته است فقط بذکرمسایل موضوع اخیرالذکرآن هم باجمال اکتفا می کنم.
همانگونه که اشاره رفت اهمیت بررسی مختصات گفتارباعث شده است بخصوص در سه دهه اخیرکتاب ها و انتشارات مربوط باین رشته بطریق تصاعدی فزونی یابد و نویسندگان اروپائی و آمریکائی هنگامی که بذکر تاریخچه ی مطلب می پردازند.تلاش های اولیه را با ارج بسیار یاد می کنند و درکتاب های زبانشناسی پویندگان نخستین را بسی گرامی می دارند. درروزنامه ی اخبار مصور لندن شماره ی 15 مارس 1873 خبری خواندم که نقل آن جالب است.روزنامه ی مذکور در جزو اخبار سخنرانی های علمی خبری را با آب و تاب فراوان نقل کرده و می نویسد «پرفسور روترفورد Rutherford دکتر در طب ،درنهمین سخنرانی خود اعضا گفتار انسان را شبیه به سازهای بادی (مانند فلوت) کرده و می گوید که دریک نی ساده صوت فقط از ارتعاش نی ایجاد نمی شود، بلکه ستون هوا ارتعاش پیدا می کند. تارهای صوتی انسان نیزبهمان ترتیب درنای جریان هوای مرتعش ایجاد می کند و دهان و بینی مانند محفظه ی تشدید کننده صوت در ساز ها نقش تشدید دهندگی دارند و درنتیجه اصوات فرعی ایجاد می کنند.»
اشاره ی دیگری که غالباً هنگام ذکر تاریخچه ی بررسی علمی گفتاربمیان می آورند به فیزیکدان معروف آلمانی هرمان فون هلم هولتس Helmholtz است.در کلیه ی تاریخ نویسی ها حتی در مواردی که رشته های سنتی زبانشناسی مانند دستور نویسی مطرح می شود.ازفلاسفه ی یونان و کتاب های لاتین نام می برند.و چنین تصویر می کنند که بین زمان پانی نی (400 ق.م) و کتاب دستور زبان سانسکریت،و بررسی های ویلیام جونز درآغاز دو قرن اخیر مبنی بر یافتن خویشاوندی بین زبان های سانکسریت و اوستا و لاتین،هیچ بررسی دیگری بجز نوشته های یونانی،راجع به دستور زبان انجام نگرفته است و ذکری از آثار دانشمندان تمدن درخشان اسلامی مانند خلیل بن احمد و سیبور و الکتاب او بمیان نمی آورند.
یکی از زبانشناسان بنام پیدرسن Holger Pedersen در کتاب علم زبانشناسی در قرن نوزدهم و روش ها و نتایج آن می نویسد:«جهان باستان (یونان و رم) میراث غنی با ابهامتی درباره ی زبان برای اروپا بجای نهاد.گسترش مسیحیت یکی از مراحل علم زبانشناسی اروپائی را تحت تاثیر قرار داد و باعث اولین گسترش افقهای زبان شد. همچنین زبانشناسی جدید بسیار مدیون بودائیت است».
البته منظورش از بودائیت اشاره به پانی نی دستور نویس سابق الذکرهندی است. نویسنده ی کتاب مذکورچنین ادامه می دهد:
«ما چیزی دردست نداریم که بمناسبت آن از مسلمانان شاکرباشیم»! عجیب است که نامبرده یکسره کوشش عظیم دانشمندان جهان اسلام را در تدوین صرف و نحو عربی یا دقت نظرآنان را در علم تجوید و اثر بسیار مهم ابن سینا را که مورد بحث ماست کاملاًنادیده انگاشته یا اصولاً زحمت بررسی بخود نداده است. (1)
یکی ازآثاربسیار مهم که در بررسی اصوات گفتار بجای مانده است رساله مخارج الحروف یا اسباب حدوث الحروف تصنیف شیخ الرئیس ابوعلی سینا است.
گواینکه شهرت ابن سینا بیشتر بمناسبت تالیفات او در رشته ی طب و فلسفه است و رساله ی مخارج الحروف را جهت هدیه به یکی از بزرگان وی یعنی ابومنصور محمدبن عمربن الجبان نوشته،ولی بهرحال این مسئله لازم بذکراست که رساله ی ابن سینا در حکم یک گنجینه بسیار پرارزش علمی در زبانشناس بشمار می رود.
مطلب جالب اینکه ابن سینا در تحقیق خود روش کاملاً علمی بکار برده که با روش رده بندی صامت ها و مصوت ها در امروز بسیار مشابه و نزدیک است. این رساله درباره ی چگونگی پدید آمدن اصوات گفتار و توصیف آن در زبان عربی و برخی اصوات خاص زبان فارسی و چند زبان دیگر نزدیک بدان است.
ابوعبید جوزجانی شاگرد ابن سینا تالیف این کتاب را در اصفهان ذکر می کند و بدان مناسبت باید تالیف آن را بعد از سال 414 هجری قمری تلقی نمود.این رساله در اصل بزبان عربی نوشته شده و اصل متن و ترجمه ی فارسی آن توسط استاد محترم آقای دکتر پرویز ناتل خانلری و در 1333 هجری شمسی جزو انتشارات دانشگاه تهران انتشار یافت.
ابن سینا در آغاز رساله سبب تالیف کتاب را شرح داده و فهرست مطالب کتاب را ارائه می دهد.بخش نخست رساله در سبب پدید آمدن صورت نگاشته شده.نگارنده این سطور نظرات و توضیحات ابن سینا را در مورد مختصات واحدهای گفتار زبان عربی و فارسی با وسائل آزمایشگاه فونتیک مورد بررسی قرار داده و این بررسی را بطور مختصر بشرح زیر ذکر می کنیم:(2)
بخش نخست رساله ی ابن سینا درباره ی سبب پدید آمدن صوت است.ابن سینا با دقت خاص سبب پدید آمدن صوت گفتار را چون موج زدن ناگهانی هوا بتندی و نیرو می داند و برقراری ارتباط گفتار را بوسیله ی عامل صوت می داند که دراعضا گفتاری گوینده حاصل شده و پس ازانتقال ارتعاشات بوسیله ی هوای واسطه بین گوینده و شنونده ،بگوش دریافت کننده یا شنونده رسیده و اعصاب گوش پس ازآنکه موج مراحل مختلفی را پیموده ارتعاشات مذکور را دریافت می دارد.
آغاز رساله ی ابن سینا با آخرین روشی که نویسندگان کتاب های فونتیک بکار می بندند کاملاً تطبیق می کند. چه اینها نیز بحث را با توصیف مشخصات صوت بهمان شیوه ای که ابن سینا انتخاب کرده است آغازمی کنند.بخش دوم رساله دو علت ایجاد اصوات گفتاراست.امروزبا تجزیه ی واحدهای ملفوظ گفتارتوسط دستگاه های مختلف بخصوص دستگاه طیف نگارصوتی Sonagraph باین نتیجه می رسیم که کلیه ی اصوات گفتار فقط از یک موج ساده تشکیل نشده است ،بلکه هر کدام از واحدهای مذکورمتشکل از رده ای از امواج صوتی می باشند که فرکانس و نوع تلفیق و ترکیب گفتار،گذشته از تارهای صوتی اعضاء دیگرفوق حنجره ای از قبیل حلق و دهان و زبان و کام و حفره های بینی و لب ها می باشد.بنابراین با تغییر شکل محفظه های مختلف و تنگ و منبسط کردن گذرگاههای هوا در اندام های گفتاری است که انسان می تواند در آن واحد چند نوع موج مختلف ایجاد کند و با ترکیب آن ها واحدهای ملفوظ گفتار یا واج را بسازد.

ابن سینا دربخش دوم رساله ی خود باین مسئله ی اساسی توجه کرده و می نویسد:
 

«اما حال موج ازجهت هیئت هائی که در گذرگاه خود از محبس ها و مخرج ها می پذیرد،اصوات گفتار را بوجود می آورد.»
این توضیح ابن سینا نشان می هد که او به مسئله ی فیزیکی تشدید کننده های صوتی که توسط اندام های گفتاری ایجاد می شود کاملاً واقف بوده ،که گذرگاهها و محبسها و مخرج ها را در تعیین نوع صوت حاصله دخیل دانسته است.
او سپس چگونگی ایجاد اصوات انسدادی را شرح می دهد که کاملاً با تعریفی که زبانشناسان امروزه از این نوع واحدهای گفتاری می کنند مطابقت دارد. لازم بذکر است که اجرای صامت های انسدادی مانند ب- پ ت- د.غالباً محتاج سه مرحله است.

1-مرحله ی آمادگی که اندام های صوتی خود را آماده می کنند و هوا را از ریه بیرون می آید.
2- مرحله ی گرفت که دریک نقطه ای از اندام های گفتاری انسداد حاصل می شود.
3- مرحله رها-که هوای حبس شده ناگهان با برطرف شدن انسداد (در اثر انبساط عضو مربوطه)رها شده و صوت حاصل می شود.
 

ابن سینا پس از تقسیم بندی صامت های امتدادی و غیرانسدادی می گوید:«برخی حرف ها در حقیقت ساده اند و پدید آمدن آن ها از بست کامل صورت یا هوای موجب صوت و رها کردن ناگهانی آنست،و می دانیم که صوت حاصله ازانسدادی ها آنچنان روی کاغذ طیف نگارصوتی نقش می بندد که معلوم است دراثررها شدن صوت از عضو مسدود کننده حاصل شده است.
جالب آنست که ابن سینا هنگام شمردن صامت های انسدادی محل ایجاد انسداد و در حقیقت محل تشکیل موج صوتی را بدقت تعیین کرده است. در بررسی های علمی و پزشکی که برای ملاحظه ی عمل تارهای صوتی هنگام گفتار درگروه زبانشناسی دانشگاه ادین برو انجام گرفت،صامت همزه توسط یکی از دانشجویان ایجاد شد و با دستگاه مخصوص مشاهده ی حنجره(3) سه مرحله ی آمادگی بست ورها درادای این صامت ملاحظه شد و از چگونگی آن فیلمبرداری گردید.
می دانیم که همزه از صامت های زبان عربی است و همچنین فارسی و محل ادای آن حنجره است.ابن سینا در مورد این صامت می گوید:همزه از آن پدید می آید که هوای بسیارازحجاب و عضله ی بقوت رانده شود (یعنی مرحله ی آمادگی) و طرجهالی(4)اندک زمانی با رانده شدن هوا مقاومت کند(مرحله ی انداد)،سپس بوسیله عضله گشاینده دفع و ازجا کنده شود (مرحله ی رها).
شرح ابن سینا از چگونگی ادا و محل اجرای همزه با دقت خاص او بسیارحائز اهمیت است.بخصوص که امروز پس از فیلمبرداری از دخل حنجره به صحت رای و دقت ابن سینا بیش از پیش می شویم.
ادای h= هـ نیز از نظر محل ادا و مخرج در همان منطقه ی همزه است و فقط از نظر شیوه ی ادا تفاوت دارد. در حقیقت همزه ی انسدادی است ولی h سایشی می باشد و گرنه محل هر دو همان «چاکنای »است.
ابن سینا با دقت خاص این مطلب را دریافته و می گوید «هاء از رانده شدن هوا بهمان مقدار و چگونگی پدید می آید جز آنکه در اینجا حبس تام نیست،بلکه ازکناره های مخرج حاصل می شود و گذرگاه هوا باز می ماند».امروز در بررسی h روی کاغذ دستگاه سوناگراف ملاحظه می کنیم که صدای خشه مانندی با آن همراه است که در حدود 2000 تا 2700 سیکل درثانیه است.
در h گفتار عربی فصیح و زبان فارسی امواجی بین 3000 تا 4000 سیکل شنیده می شود.ابن سینا با دقت عملی خاص وجود این رده ی امواج را که جزو امواج زیر یعنی با فرکانس زیاد است با گوش تشخیص داده می گوید «درحاء زبری شنیده می شو که از اصوات زیر (در مقابل بم) و ضعیف آمیخته با نغمه (تن) ایجاد می شود.»
امروزه دربررسی صامت های زبان عربی ملاحظه می کنیم که ازنظر محل ادا و مخرج جای خ جلوتر از هـ است. بعبارت دیگر محل اجرای هـ درحلق است،در حالیکه محل ادای خ پشت میان کام است .ولی ازنظرشیوه ی تولید هر دو یکسان هستند و جزو اصوات سایش بشمار می روند.
ابن سینا می نویسد اما خاء پدید آمدن آن مانند حاء است (ازنظرشیوه ی تولید) بجز آنکه مخرج خ برونی تر است». ابن سینا با نهایت دقت شیوه ی تولید را یکسان شمرده و تفاوت محل و مخرج را با عبارت برونی تر تعیین نموده که صد درصد با نتایج بررسی های علمی امروز مطابقت دارد.
امروزبیشتربرای تعیین دقت محل ادای واج ها و مخرج ها آن ها از دستگاه فیلمبرداری اشعه ی ایکس استفاده می شود.بهنگام آزمایش روی زبان را یا باریوم آغشته می کنند که حرکات آن بوضوح مشاهده شود و بهنگام اجرای گفتارملاحظه می شود هر صوتی با کدام یک ازمحل های اندام های گفتاری ساخته می شود. ابن سینا در زمان خود برای یافتن محل اجرای اصوات و دهان،ازآب استفاده می کرده است و با تغییرمحل آب و استفاده از حس لامسه، محل اجرای صامت را در دهان یافته و با این تمهید مخارج صحیح آن ها را یقین می نموده است. او در این باره چنین می نویسد:
«اگرکسی آبی در دهان بگیرد و بکوشد که آن را به نام گلو نزدیک کند و سپس هوا را در آن براند صوت عین شنیده می شود، و اگرآب را اندکی جلو بیاورد چنانکه هوا نتواند راست بالا بیاید بلکه منعطف شود و درراندن آب بهوا تکیه کند نخست حا پس خا (خ) و سپس غین (غ) شنیده می شود.» در مورد ایجاد صامت «ک» گویند «کاف از همانجا که غین پدید می آید و بهمان سبب حادث می شود.جزآنکه حبس در آن تام است.
نسبت قاف به خاء همچون نسبت کاف است به غین.»درفارسی کنونی فقط در شیوه ی تلفظ اهالی کرمان و برخی نقاط یزد تمایز غین وقاف ملاحظه می شود. ولی در زبان عربی غین غالباً صامت سایشی آوائی ملازی است درحالیکه قاف امتدادی بی آوای ملازی می باشد.
ابن سینا انسدادی بودن کاف را با دقت شرح داده و تناسبی را که ایجاد کرده است کاملاً صحیح است.یعنی خ و غ هر دو سایشی هستند و درحالیکه ک و ق هر دو انسدادی می باشند.
ایجاد صوت ش درناحیه ی وسیعی از زبان و کام انجام می گیرد.می دانیم محل ادای صامت ج و ش هردو قسمت جلوی کام است. تفاوت مهم آندوسایشی بودن ش و مرکب (انسدادی-سایشی) بودن ج است. چون اگر درحقیقت با دستگاه عکس برداری اشعه ی ایکس ازاجزای ج فیلمبرداری کنیم ملاحظه می کنیم که اجرای آن عبارتست از یک بست بسیارسریع بلافاصله به سایشی منتهی می شود.
ابن سینا دراین باره می گوید:«پدید آمدن ش از همانجاست که جیم حادث می شود. اما البته درآن جا حبس تام نیست،بلکه سر زبان نزدیک همانجا که عاده بدان می ساید آماده می شود تا قسمت بعد از سر زبان نزدیک شود که به آن باید.اما سر زبان آزاد است و در معرض هوا نیست.درآنجا رطوبتهائی هست که جریان هوا را دراین تنگنا کند می کند و صغیری که با بانگ این رطوبت ها آمیخته است در پس جریان هوا می آید.پس شین جیمی است که درآن هوا حبس کرده نمی شود و جیم شینی است که با حبس آغاز می گردد و سپس رها می شود.»
ابن سینا با نظربسیار دقیق طرز ایجاد ولاج مرکب ج را شرح داده که با نتایج عکس برداری اشعه ی ایکس از آن صامت کاملاً مطابقت می کند.ازطرفی شدت ارتعاشات روی کاغذ طیف نگارصوتی از نوع خشه است (noise) و بیشتراز 3000 سیکل در ثانیه شروع شده و تا 500 سیکل نیر ادامه پیدا می کند.ابن سینا با دقت خاص وجود این رده امواج بالا را با کلمه ی «صغیر» بیان می کند.درمورد مخرج ت بطوردقیق می نویسد:
«اما تاء درهمه چیز مانند طاء است بجز آنکه حبس تنها با سر زبان انجام می گیرد.»
درجدول صامت ها زبان عربی ملاحظه می کنیم که طاء عقب تر از ت ادا می شود ولی از نظر شیوه ی ادا هردو انسدادی هستند واز طرفی ت عربی سر زبانی و دندانی است و ابن سینا دقیقاً محل ادای آندو را تعیین کرده است.باید دانست که تفاوت ت و س در زبان عربی آنست که هردو صغیری و از نوع سایشی هستند،بجزآنکه بین دو دندان ت اجرا می شود و س پشت دندانی است و ازسایش هوای بین جلوی جلوی زبان و پشت دندان ها اجرا می شود.
ابن سینا می گوید «گوئی ثاء مشابهت به سین دارد بوسیله ی تنگ کردن راه خروج هوا که صغیر زند ایجاد می شود» محل ادای ر (r) اول (ا) در زبان عربی هردو پشت دندانی است. فقط ل (ا) از نظر شیوه ی گفتارکناری است .درحالیکه (r) تکریری و آوائی است .ابن سینا با دقت خاص خود یکسان بودن محل ادای این دو را کاملاً تعیین کرده و تکریری بودن r را چنین شرح می دهد.تکریری که در آن است بسبب لرزش قسمت پیشین زبان شنیده می شود.
او همچنین شیوه ی ادای صامت m را که غنه ای هست دقیقاً شرح داده،همچنین لازم بذکراست که محل ادای n با سر زبان و پشت دندان های جلو است در همان محل انسداد حاصل شده و هوا از بینی خارج می شود و ازنظر مخرج تقریباً مشابهتی با ت T دارد.
ابن سینا با تیزهوشی خاصی مخرج هر دو صامت را بدقت تعیین کرده و چنین می نویسد:«وحبس در نون اندکی بالاتر از حبس تاء است و با سر زبان انجام می گیرد مگر آنکه قسمتی از هوا در آن به غنه سوراخ بینی صرف شود.»
ابن سینا شیوه ی اجرای مصوت های گشاده را تعیین کرده است. امروز در جدول مصوت های زبان عربی ملاحظه می کنیم که مصوت a و a (أ کشیده) هر دو از نوع مصوت های گشاده هستند،یعنی هنگام ادای زبان پائین است و تنگنائی دراندام های فوق حنجره ای حاصل نمی شود.
ابن سینا گوید:«امرمصوت ها بر من دشوار است،اما می پندارم که الف های کبری=aو صغیر=a از اینکه هوا به روانی و بی مزاخمت رها شود پدید می آیند.»که منظور او مصوت های گشاده است که امروزه هم با دستگاه های عکس برداری اشعه ی ایکس کاملاً می شود از آن ها عکس برداری کرد در حالیکه برای اجرای مصوت های U و I در مخرج صورت تنگنائی پدید می آید و از همین رو،این دو مصوت اخیرالذکربسته نامیده شده اند. ابن سینا این دو دسته را بخوبی دریافته و از تمایز آن ها آگاه بوده است،او چنین می نویسد:دارای «دو واو u با اندک مزاحمت و تنگ کردن لب ها و تکیه ی سستی بردنبال لب بالاست».بهنگام اندازه گیری امتداد مصوت های زبان عربی با دستگاه کیمو گراف و طیف نگار صوتی ملاحظه می کنیم که اصولاً مصوت های این زبان را باید بدو دسته تقسیم کرد.
1-مصوت های کوتاه که عبارتست از
i-u-a
2- مصوت های بلند i:-u1-a1
طبق آمارگیری میانگین مدت زمان کشش و امتداد مصوت های فوق باین نتیجه می رسیم که مصوت های کوتاه تقریباً نصف مصوت های بلند کشش دارد،یعنی سه مصوت کوتاه بطورمتوسط 330 میلی ثانیه و سه مصوت بلند بطورمتوسط 660 میلی ثانیه از امتداد برخوردارهستند.
نسبت امتداد مصوت های کوتاه و بلند که امروز ما با دستگاه های دقیق آزمایشگاهی پیدا کرده ایم .ابن سینا درعهد خود اندازه گیری کرده و دریافته بوده است. او امتداد این مصوت ها را چنین ذکر می کند: «هر مصوت کوتاهی در زمان کوچکترین زمان واقع می شود و هر مصوت بلندی در دو چندان آن».
دربخش پنجم رساله ی مذکورابن سینا از چند صوت که در زبان عربی نیست و در زبان فارسی یافت می شود یاد کرده، از آنجمله است صامت ژ. محل این صامت از نظر مخرج پیشگام است و با شین هم مخرج می باشد،اختلاف آن دو لرزش تارهای صوتی است بهنگام ادای ژ و ساکت بودن آن ها درهنگام ادای ش ابن سینا در شرح خود هم محل ادای هر دو را تعیین کرده و هم ارتعاش اضافی موجود در ژ را که حاصل ارتعاش تار آوا است ذکر می کند: «دیگرشین زائی است که درزبان فارسی چون بگویند «ژرف» شنیده می شود و آن شینی است که از نزدیک شدن زبان بسطح کام و لرزیدن آن سطح و احداث آوازی ضعیف پدید آید.»دراین فصل نیزچگونگی حدوث پ و سایراصواتی که در زبان عربی نیست شرح داده شده است.
جالبترین فصل رساله ی مذکور پخش ششم است. دراین بخش شرح داده شده است که چگونه با وسائل مکانیکی اصوات گفتاری را بسازیم و با تمهیدات و شیوه های مختلف همان امواج ترکیبی گفتارطبیعی را ایجاد کنیم. این ابتکار ابن سینا از آن نظر که در هیچ یک از نشریات قدیم بحثی باین شیوه بمیان نیامده است و امروزه بازسازی اصوات گفتار بسیار مورد استقبال زبانشناسان واقع شده، حائز کمال اهمیت است. ابن سینا برای اولین بار امکان ساختن اصوات گفتار را با وسائل مصنوعی مطرح می سازد.
بطور مثال در مورد ساختن صدای سین چنین نوشته است:«سین از سائیدن جرم خشک صیقلی که درآن زبری نهفته باشد بجرم خشک دیگری مانند آن و گذرانیدن آن بر این تا هوائی که میان آن دو هست از سوارخ های بسیارتنک رانده شود و همچنین از دمیدن و نفوذ هوا بفشار در چیزی مانند دندانه ی شانه صوت سین شنیده می شود.»
نگارنده، صامت سین را هم در بافت زبان فارسی و هم در زبان عربی (با تلفظ یکنفر بومی عرب زبان)روی طیف نگار صوتی ضبط نمودم درهر دو زبان رده ی امواج صوتی (Formants) در حدود 2500 سیکل درثانیه و از 4700 سیکل بطور مداوم ببالا تا 8000 سیکل در ثانیه که حد بالای کاغذ طیف نگاراست،ادامه داشت. شدت امواج بیشتردرفاصله 5500 تا 6000 سیکل درثانیه است.
همچنین شانه ای با اندازه ی متوسط از نظر فاصله بین دندانه ها انتخاب کرده و پس از دمیدن در آن صوت حاصله را روی دستگاه طیف نگار ضبط نمودم،ازمقایسه ی امواج ضبط شده با طیف نگارسین در گفتار ملاحظه شد که امواج ضبط شده در همان حدود 2500 سیکل در ثانیه است. یعنی همانجائی که سین طبیعی امواج صوتی ایجاد می کند، موج ایجاد کرده و از نظر شنوائی هم صوت سین ازاین تمهید شنیده می شود.
امواج صوتی سین وث در روی کاغذ دستگاه طیف نگاربسیار بهم شبیه هستند. ث ردیف 3000 سیکل ببالا را مانند س اشغال کرده است. مهمترین تمایزی که دارد آنست که حدوداً امواج 2500 سیکل ببالا از نظر شدت Intensity ث عربی خیلی کمتر از س می باشد.
ابن سینا در ارائه طرز ساختن این صامت ها، مشابهت اکوستیکی آن دو را بخوبی دریافته و می گوید: «اگر دندانه های (شانه) بسیار تنگ شود ثاء شنیده می شود».
بهنگام مقایسه ی z و s چه در بافت زبان فارسی و چه در عربی، روی دستگاه طیف نگار صوتی ملاحظه می کنیم که هر دو صوت از نظر امتداد (تقریباً یکسان هستند تو هر دو دارای فرکانسی هستند که از 3000 سیکل ببالا را اشغال کرده و بهر حال از نظر محدوده ی امواج صوتی بالاتر از 2500 سیکل یکسانند.
تنها تفاوت آن دو در آنست که در رده ی امواج بنیادی که مربوط به ارتعاش تارهای صوتی است بهنگام ادای صوت ز=z تارهای صوتی مرتعش است و بنابراین امواجی در هوا با امواج عادی تشکیل دهنده s= س همراه می شود و تشکیل Z را می دهد).
بنابراین هر گاه یک دسته فرکانس بطور مثال 120 سیکل به موج سین اضافه کنیم کیفیت آن تبدیل به Z= ز می شود. ابن سینا بر مبنای همین خاصیت در مورد ساختن صامت ز=ح می گوید: «اگر روی دندانه های شانه جسمی نازک (و سست) مانند پوستی گذاشته شود که هنگام دمیدن با هتزازدرآید زای شنیده می شود».
از نوشته ی حکیم دانشمند استنباط می شود که او برای اضافه کردن موج اضافی که برای ساختن Z لازمست،قطعه پوستی را تجویز می کند که به دستگاه سازنده صوت S اضافه کنیم،تا در حقیقت ارتعاش حدود 120 سیکل تارهای صوتی را که در Z هست ولی درسین نیست، ایجاد کند.
صوت r= راء در زبان فارسی و عربی بسته به جائیکه در سیاق گفتار واقع شود حالت روان یازنشی می پذیرد و امواج صوتی آن روی کاغذ طیف نگارصوتی از بالای منطقه موج بنیادی آغاز و تا 5500 سیکل در ثانیه ادامه پیدا می کند و ردیف دیگر بین 1500 تا 2000 سیکل درثانیه نیز ملاحظه می شود.ابن سینا ساختن این دو ردیف موج صوتی تشکیل دهنده یr (Formant) را چنین توصیف می کند:
«راء از لرزیدن پارچه ای که در معرض بادی تند واقع باشد و به بندی استوار باشد که از آن جدا نشود و از غلطیدن لوله ای سخت بر لوحی چوبین که خود قابل اهتراز باشد و بلرزد». ملاحظه می شود که ردیف های امواج صوتی تشکیل دهنده ی واج را ابن سینا با دقت نظر خاصی در نظر داشته و توام کردن وسائل ایجاد ارتعاش می تواند دو ارتعاش را که با هم تلفیق شود تا صوت r حاصل شود با وسائل عهد خود که در اختیار داشته ایجاد کرده است.ازهمین رو برای ایجاد صامت r= راء ارتعاش حرکت گلوله و ارتعاش حاصله از خود لوح چوبی را با هم توام ساخته و دو دسته موج مورد نظر را که مشخصه ی اکوستیکی r را تشکیل می دهد تلفیق می کند باتفاق هم تشکیل موج صوتی r را بدهند.
همانگونه که در آغاز مبحث ذکر شد بررسی اصوات گفتار تا سده ی اخیر بهیچ وجه باین دقت مورد توجه هیچکدام از علماء گذشته قرار نگرفته است و این حق را باید برای دانشمند بزرگوار ایرانی شیخ الرئیس ابوعلی سینا محفوظ داشت که برای اولین بار در نه قرن و نیم قبل با این دقت و موشکافی مسئله ای را که امروز دانش جدیدی تلقی می شود یا روشی کاملاً دقیق و مشابه روش های علمی امروز مورد بررسی قرار داده و هم از جنبه ی آزمایشی عملی تتبعات ارزنده ی خود را بیادگار نهاده است،هرچند که که حق او درکتاب های زبانشناسی نویسندگان غربی بهیچوجه ادا نشده است.
مآخذ :
1-آزمایش های مربوطه توسط نگارنده در آزمایشگاه زبانشناسی دانشگاه تهران.
2-آزمایش های مربوطه توسط نگارنده در آزمایشگاه ادین برو (انگلستان)
3-ابن سینا-مخارج الحروف یا اسباب حدوث الحروف و تصحیح و ترجمه دکتر پرویز ناتل خانلری-چاپ دانشگاه تهران 1333.
4-سپنتا،ساسان،اندازه گیری حدود صوتی در ایران-آواز ایران-مجله ی موزیک ایران، تهران 1338.
5-سپنتا،ساسان،بررسی فونتیکی خصوصیات واجهای زبان فارسی پایان نامه ی دکترا-دانشگاه تهران ادریبهشت 1351.
6- محب الدین الخطیب-رساله فی اسباب حدوث الحروف (ابن سینا)-قاهره 1332 هجری قمری.
7- Fant, Gunnar, Speech Sound and Features. The M I T Press, Cambridge, Mass, 1973.
8- Gardcner, W.H.T. The Phonetics of Arabic, London, Oxford University Press 1925.
9- Jakobson R.G. Fant and M. Halle, Preliminiaries to speech analysis, M.I.T., Cambridge. 1972.
10- Pedersen, H.Linguistic in the nineteenth century. Methods and results, tr.J.W. Sparge, Cambridge, Mass, 1931.
11- Semaann. Khalil, Arabic Phonetics. Lahore 1963.

پی نوشت:
 

1.فقط درکتاب تاریخ زبانشناسی و زبانشناسان معاصرگردآوری هرمن پرت نویسنده ای بنام سالوس در مقاله ی خود بنام دستور زبان جهانی ،در بین نام فلاسفه ای که درباره ی زبان مطالعه کرده اند ،اشاره زودگذری به نام ابن سینا کرده است.
peter H.salus:Universal Grammar .p85.History of Linguistic thought and contemparary Linguistics.Ed.Herman parrct new york.1976.
*ازمواقعی که دکتر خانلری این تالیف را منتشر کرد بسیاری از زبانشناسان بدان توجه کرده اند و اسلوب او را در نشر آن ستوده اند(آینده).
2.دراینجا باید از مسئولان کتابخانه ی مدرسه خاورشناسی دانشگاه در هام و مسئولان آزمایشگاه فونتیک گروه ربانشناسی دانشگاه ادین برو تشکرکنم که بهنگام اقامتم در آن دو دانشگاه ،مرکز اول از نظر فراهم نمودن متون و کتابهای لازم و مرکز دوم از نظر امکان استفاده از دستگاههای تجزیه و ترکیب اصوات گفتار ،تسهیلات لازم را برای نگارنده فراهم آوردند .
3.این دستگاه شامل یک منبع نور ولوله ای با عدسی و شیشه قابل انعطاف است.پس از ایجاد بی حسی موضعی در مخاط بینی ،در بیمارستان لوله مذکوررا از راه بینی بدرون محفظه ی خیشوم کرده و از انتهای دهان وارد حلق می کنند،از درون لوله ی قابل انعطاف مذکور که دارای عدسی حاصل نور هم هست می توان از چگونگی کار تارهای صوتی و حنجره بهنگام سخن گفتن فیلمبرداری نمود و سپس این اندام رابه دقت مورد بررسی قرار داد.
4.این اصطلاحی است که ابن سینا بکار برده،منظور دو قطعه غضروف هرمی شکل حنجره است که عمل تنظیم تارهای صوتی را بعهده دارد=Arytenoid
 

منبع:نشریه پایگاه نور،شماره 17

http://www.rasekhoon.net/article/show-59562.aspx