فضای عمومی شهر: فضایی برای همگان؟

معصومه میرصفا

عکس: پارک بانوان، رشت، ایران/ فضاهای عمومی نه تنها عناصر مهمی در ارتقاء کیفیت کالبدی و زیبایی شناختی شهرها هستند بلکه مکانی برای تسهیل و ترویج تعاملات انسانی به شمار می¬روند. این فضاها از طریق افزایش حس همبستگی اجتماعی و ایجاد جوامع سرزنده و شاداب در ارتقاء کیفیت زندگی شهروندان موثرند. چنین ویژگی¬هایی فضاهای عمومی را از دیرباز تا کنون به یکی از موارد مورد علاقه و توجه طراحان،‌ برنامه ریزان و مدیران شهری تبدیل نموده است. بُعد اجتماعی از فضاهای عمومی در زمینه ارتباط میان افراد در فضای عمومی جامعه، نحوه ادراک فضا توسط افراد و واکنش آنها در رابطه با محیط بحث می¬نماید. به عبارت دیگر در این ساختاراجتماعی «فضا» و «مردم» دو مفهوم مرتبط هستند که مطالعه یکی بدون در نظر گرفتن دیگری به سادگی امکان پذیر نیست.
فضاهای عمومی شهر،‌ آنچنان که از نام آن بر می¬آید،‌ می باید برای همگان در دسترس باشد تا افراد بتوانند آزادانه و بدون پرداخت هزینه از آن استفاده نمایند. چنانچه یک فضای عمومی سرزنده و کارآمد را فضایی بدانیم که تمامی گروه های مختلف اجتماعی، ‌سنی،‌ جنسی، ‌مذهبی و ... را به حضور در فضا  و استفاده از آن ترغیب می نماید،‌ فضای عمومی ناکارآمد  گروه¬های خاصی از جامعه را از استفاده از فضای عمومی منع می¬سازند. ممنوعیت از استفاده از فضاهای عمومی شهر می تواند دلایل مختلفی داشته باشد و به طرق مختلف صورت گیرد:‌ در حالی که برخی از انواع محرومیت و ممنوعیت ها در استفاده از فضاهای عمومی به صورت هدفمند،‌ آگاهانه و با برنامه ریزی قبلی انجام می¬گیرند، گاهی گروه¬های مختلفی از شهروندان جامعه به طور خودخواسته و داوطلبانه از استفاده از فضای عمومی شهر امتناع می¬ورزند. با توجه به اینکه یکی از مهم ترین اهداف فضاهای عمومی شهر ارتقاء کیفیت زندگی اجتماعی شهروندان از طریق تسهیل تعاملات اجتماعی میان مردم است، ‌آیا چنین فضاهایی که مانع استفاده گروه های خاص از شهروندان می¬شوند، ‌پاسخگوی این هدف اولیه از ایجاد و ساخت فضاهای عمومی خواهند بود؟ با توجه به اهمیت دو مفهوم «فضا» و «مردم»‌ در این ساختار،‌ در این مقاله،‌ دو نوع "محرومیت برنامه ریزی شده" و  "محرومیت خودخواسته" شهروندان در استفاده از فضاهای عمومی  مورد بررسی قرا ر می گیرد.
محرومیت برنامه ریزی شده :‌ این نوع منع یا محرومیت از استفاده از فضای عمومی زمانی اتفاق می¬افتد که فضای عمومی برای استفاده گروه¬های خاصی از جامعه طراحی و ساخته شده است و سایر شهروندان بنا به دلایل و بر اساس معیارهای گوناگون از استفاده از این فضاها منع می¬شوند و حضور آنها در این فضاها و استفاده از آنها به هیچ وجه امکان پذیر نیست. محرومیت از حضور و استفاده از پارک های بانوان برای مردان نمونه ای از محرومیت برنامه ریزی  شده در استفاده از فضاهای عمومی شهری است که بر اساس معیارهای جنسیتی صورت می¬گیرد. پارک های بانوان که در سال¬های اخیر در بسیاری ازشهرهای ایران ساخته شده اند، نمونه ای از فضای عمومی است که صرفا برای استفاده شهروندان زن ساخته شده است و استفاده مردان از این پارک¬ها ممنوع است. از سوی دیگر به منظور جلوگیری از ورود مردان به پارک، ورود بانوان و استفاده آنان از این پارک¬ها  تحت نظارت و کنترل سیستم مدیریتی پارک صورت می¬گیرد. به منظور تسهیل فرایند کنترل و نظارت بر فضای عمومی، طراحی پارک های بانوان متاثر از مدل قلعه شهری  است تا ورود و خروج بانوان به پارک و عملکرد آنان در داخل فضا  کنترل شود.
محرومیت برنامه ریزی نشده :‌ بر خلاف گروه اول، این قبیل فضاهای عمومی برای استفاده تمامی شهروندان برنامه ریزی و ساخته شده و به طور کلی پذیرای تمامی گروه های مختلف جامعه هستند. استفاده از چنین فضاهایی برای تمامی افراد بدون هیچ گونه شرایط و قید و شرطی آزاد و بلامانع است. اگرچه علیرغم آزادی و عدم محدودیت و ممنوعیت در استفاده از فضا توسط شهروندان، ‌برخی گروه¬ها و افراد در جامعه ممکن است به صورت خودخواسته و یا ناخواسته از استفاده از این فضاها محروم شوند. برخلاف گروه نخست، ‌اگرچه منع قانونی و برنامه از پیش تعیین شده  مانع حضور و استفاده افراد از فضا نیست، سایر ‌شرایط  اعم از ویژگی های کالبدی، ‌اجتماعی،‌ اقتصادی، ‌زمانی  و... می¬توانند زمینه ساز عدم تمایل به حضور و استفاده افراد از فضای عمومی شوند.
حس ایمنی و امنیت افراد در محیط از جمله مواردی است که با تمایل آنان به حضور و یا عدم حضور در فضای عمومی و استفاده از آن ارتباطی تنگاتنگ دارد. تامین امنیت و ایمنی کاربران یکی از معیارهای اساسی در ایجاد یک فضای شهری سرزنده و کارآمد است، به طوری که احساس عدم امنیت و در خطر بودن،‌ ترس از قربانی شدن و آسیب دیدن تهدیدی در استفاده از فضاهای عمومی و ایجاد سرزندگی فضایی است. از این رو،‌ توجه به مسئله ایمنی و امنیت در برنامه ریزی، ‌ساخت و مدیریت فضاهای عمومی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. به طور مثال زنان در برخی فضاها و محیط های خاص شهر بیشتر از مردان دچار احساس در خطر بودن و عدم امنیت می شوند. این حس در فضاهای گوناگون می تواند ناشی از عوامل مختلف نظیر سابقه تاریخی بد فضا و یا تجربه فردی ناخوشایند آنان باشد. در نتیجه بسیاری از زنان برای مقابله با احساس عدم امنیت مداوم زندگی اجتماعی محتاطانه و محافظه کارانه ای را پیش می¬گیرند. این بدین معناست که بسیاری از زنان ممکن است از فعالیت¬های اجتماعی و فضاهای عمومی  خاص دوری کنند تا احتمال بروز خطر را به کمترین میزان کاهش دهند. بنابراین علیرغم وجود هرگونه منع و محدودیت قانونی زنان به منظور تامین حس امنیت و احساس راحتی بیشتر به صورت خودخواسته و داوطلبانه از استفاده از چنین فضاهای عمومی (و یا استفاده از آنها در ساعات و اوقات خاص) خودداری می¬نمایند. موارد متعدد از عدم تمایل سالمندان و معلولین از فضاهای عمومی شهر از دیگر نمونه¬های قابل ذکر در این زمینه است. به طوری که به دلیل عدم وجود امکانات لازم و مورد نیاز، بسیاری از سالمندان و معلولین به طور ناخواسته از استفاده از بسیاری از فضاهای عمومی شهر باز می مانند.
 بر اساس نمونه¬های ذکر شده منع حضور و محرومیت از استفاده از فضاهای عمومی برای گروه¬هایی از افراد جامعه، ‌چه به صورت برنامه ریزی شده و هدفمند و چه برنامه ریزی نشده و داوطلبانه، سبب کاهش تداوم حضور افراد در فضا و در نتیجه کاهش سرزندگی فضایی خواهد شد. همانگونه که قبلا ذکر شد،‌ با توجه به اینکه یکی از مهم ترین اهداف ایجاد فضاهای عمومی در شهر ارتقاء کیفیت زندگی شهروندان از طریق تسهیل و ترویج تعاملات اجتماعی میان افراد جامعه است،‌ ایجاد هرگونه مانع و محدودیت در استفاده افراد از فضای عمومی بر خلاف این هدف اولیه خواهد بود. در مقابل،‌ چنانچه افراد در هنگام حضور در فضا احساس امنیت و راحتی داشته باشند، ‌از بودن در محیط لذت ببرند و قادر به انجام فعالیت¬های دلخواه خود باشند تمایل به گذراندن مدت زمان بیشتری در فضا خواهند داشت.  بدین ترتیب تراکم و تداوم حضور افراد در فضای عمومی امکان برخورد و شکل گیری تعاملات اجتماعی میان افراد را افزایش داده و در بهبود سرزندگی محیط موثر خواهد بود.