مراغه در عهد قاجار

منوچهر شتایی

خیراللهی، عطوف، 1387مراغه در عهد قاجار (بررسی تاریخ سیاسی و اجتماعی مراغه از عصر قاجار تا جنگ جهانی اول( تبریز: نشر اختر.

نویسنده در این کتاب با هدف بررسی اوضاع سیاسی، اجتماعی مراغه، از عصر قاجار تا جنگ جهانی

اول با توجه به نقش اول آذربایجان در تحولات ایران در دوره قاجار، و به تبع آن مراغه به عنوان بزرگترین و پر جمعیت ترین شهر آذربایجان بعد از تبریز، که در دوران مشروطیت باسربدار شدن ا نقلابیون و آزادی خواهانی چون ملّا محمد حسن مقدس و میرزا عبدالحسین انصاری توسط مستبّدین از نقاط مهم  خیزش مشروطه خواهی در آذربایجان بوده بعنوان نقطه عطفی در تاریخ مراغه به شمار می آید. و بررسی علل بقاء حاکمان مستبدی چون شجاع الدوله در رأس قدرت مراغه و سپس بعنوان حاکم آذربایجان درتبریز، به مدت نیم قرن چه بوده است ؟ به همین منظور نویسنده در چکیده و مقدمه کتاب به آن پرداخته و اهمّیت آن را به اختصار شرح داده است. این کتاب شامل چهار فصل بوده  و دارای پیوست ها و منابع و مأخذ، و چکیده به زبان انگلیسی نیز دارد.

فصل اول:

دراین فصل کلیات و پیشینه تحقیق و روش کار تحقیق و بررسی منابع بیان شده است واینکه در استفاده از منابع ازامکانات  مرکز اسناد ملی ایران و مدارک دست اول تاریخی و نوشته های شخصیت های مورد تحقیق بهره برده است  و مأخذ و تحقیقات معتبر مربوط به تاریخ مراغه و آذربایجان و انقلاب مشروطه از موارد مورد استفاده دراین پژوهش بوده اند. روش تحقیق در این کتاب روش کتابخانه ای واسنادی بوده که بعضاً به اقتضای موضوع پژوهش ازروش تحلیلی استفاده است.

در بررسی منابع جنگ جهانی اول نویسنده ناموفق بوده است که دلیل آن را بدین صورت ذکر می نمایدکه از منابع داخلی به جز پاره ای از خاطرات شخصی و گزارش های پراکنده رسمی، مأخذ دیگری در دست نیست و منابع منتشر شده خارجی نیز کم و بیش چنین وصف مشابهی دارد. مهم ترین منابعی که می توانست دراین پزوهش  مفید واقع شود آرشیوهای وزارت خارجه کشورهای درگیر در جنگ جهانی اول در ایران می بود که دسترسی به آنها نیز امکان پذیر نبوده، یا کوششی در این ارتباط نشده است. ا لبته نویسنده استفاده از آرشیوهای وزارت خارجه ایران را نیز امکان پذیر نمی داند.

از نکات قابل تحسین این کتاب ذکر منابع مورد استفاده و تحلیل و بررسی مأخذ و ارائه چکیده مورد قبول توسط نویسنده می باشد، که در نوع خود بدیع و برای خوانندگان مفید واقع می گردد. و خواننده ضمن آشنایی با مطالب آن منابع در متن کتاب، با خود کتاب ها نیز بدلیل ارائه چکیده آشنائی لازم با محتوی کلی آن بدست می آورد.

فصل دوم :

این فصل کتاب شامل بررسی اوضاع سیاسی اجتماعی مراغه تا انقلاب مشروطه است که از اوضاع سیاسی اجتماعی مراغه در اوایل دوره قاجاریه آغاز می شود و نویسنده ضمن شرح تاریخچه ایل مقدم از دوره صفویه و زندیه ،که رئیس ایل احمد خان مقدم با عنوان بیگلر بیگی مراغه انتخاب وسپس در ایام سلطنت فتحعلی شاه به عنوان بیگلر بیگ آذربایجان نائل میگردد. او در جنگ های ایران و روس در کنار عباس میرزا شرکت و به پاس خدمات بر جسته اش از طرف فتحعلی شاه ، به دریافت حمایل و نشان شمشیر مرصع مفتخر شد. و قریه رحمت آباد (میاندوآب) به عنوان پاداش به وی عطا می شود.

 بررسی بازارها و بازارچه های شهرمراغه در دوره قاجار نیز در این فصل جای گرفته که حاکی از رونق اقتصادی واجتماعی و اشتغال در شهر مراغه بوده و خواننده را با انواع شغل ها در آن دوره آشنا می کند.

آثار و ابنیه تاریخی مراغه شامل دهها مسجد قدیمی با اسامی فعلی و قبلی و وجه تسمیه و تلفّظ عامیانه جمع آوری شده و حمامها و محلات قدیمی نیز با ذکر اسامی قبلی وفعلی و موقعیت جغرافیائی وتاریخی  آنها در فصل اول آورده شده است.

اوضاع بهداشتی و مشکلات اجتماعی مردم در دوره قاجار، با ذکر اشعار سروده شده در ذکر مصائب اجتماعی توسط شاعران محلی از موارد قابل ذکر این فصل می باشد. وضعیت امنیت عمومی مراغه در دوره قاجار نیزبا ذکر مثال هائی شرح داده شده است ، که شبی نبوده که غارتگران خانه ای را غارت نکنند ، یا در گذری جلوی عابری را نگیرند . در این خصوص مثال می آورد که : ده دوازده نفر شب به خانه ای رفته در نهایت تأنی و تأمل چراغ روشن می کنند و هر یک بر روی یکی از خفتگان، خنجر به دست می نشینند و تمام اثاث و اسباب را به آسودگی جمع آوری کرده و یک دفعه برخاسته و فرار می نمایند ، بعضاً شخص دزد توسط مل باخته شناسائی می شود و برگه مال خود را در نزد وی می بیند ولی از بیم دزد ، جرأت دم زدن ندارد. حکام هم غالباً تعدادی دزداجیر شده دارند و با آنها در دزدی ها شریکند.

مجرمین و مجازات ها در مراغه در دوره قاجار، بخش دیگری از فصل دوم می باشد که نشانگر اداره زندان ها در آن دوره است، بدین صورت که زندان ها متعلق به حکام بوده و هر از چند گاهی به کسی اجازه داده می شد واجاره دار ضمن تأمین مایحتاج زندانیان ، ماهیانه مبلغی نیز به صندوق حکومتی واریز می کرد . اجاره کنندگان زندان ماهیانه مبلغی به عنوان پول غذا از خانواده زندانیان که اکثراً هم به ناحق بازداشت شده بودند، دریافت می کردند و گاهی از خانواده زندانیان رشوه هایی نیز می گرفتند تا در قبال آن آزار و اذیت کمتری نسبت به زندانی روا داشته باشند و آزادی بیشتری به شخص زندانی بدهند.

از عقوبت های عجیب آن دوره، این است که مقصر را لخت کرده ، جلوی سگ می ا نداختند تا آن را پاره پاره کند، دهن دوختن، پوست کندن، گوش بریدن از دیگر مجازات های متداول آن دوره بوده است.

وسایل نقلیّه در مراغه در دوره قاجار، و مراغه در سیا حت نامه ابراهیم بیگ، وزیران مراغه ای در دوره قاجار با ذکر دوره و نوع مسئولیت در جدولی آورده شده است که قریب بیست و دو نفر هستند، که در زمان های مختلف در دوره پادشاهان قاجار عهده دار مسئولیت بودند.

فصل سوم:

این فصل مراغه در دوران انقلاب مشروطه را شامل می شود که به ترتیب موقعیت آذربایجان در انقلاب مشروطیت، صمد خان شجاع الدوله و اقدامات او در آذربایجان و مراغه ، انجمن مراغه و نقش آن در هدایت انقلاب مشروطه در مراغه ، در کنار "صوفی چای" در دوران مشروطه چه می گذشت ، میرزا حسن شکوهی مبارز آزادی خواه انقلاب مشروطه ، زین العابدین مراغه ای و نقش وی در انقلاب مشروطه ، اولین مجروحین انقلاب مشروطه ، محمود خان حسام نظام و سرنوشت او در دوران انقلاب مشروطه ، میر آقا صدر السادات و نقش وی در انقلاب مشروطه ، سام خان حاج علیلو شخصیت تأثیر گذار در دوره انقلاب مشروطه ، عبدالعلی مجتهد زاده ، میرزا رضا آقای صدرالعلما و انقلاب مشروطه آورده شده است.

فصل چهارم:

 فصل چهارم در رابطه با جنگ جهانی اول که با بررسی موقعیت ایران در جنگ جهانی اول، رقابت های دول متخاصم در ایران، قرار داد محرمانه آلمان و ایران که به تفصیل، ماده به ماده آورده شده است، حرکت نیروهای روس به سوی تهران و تشکیل کمیته دفاع ملی در قم و سپس نتیجه گیری کلی از جنگ جهانی اول در ایران گرفته شده است و سپس به بررسی آذربایجان در جنگ جهانی اول و اعلام بی طرفی ایران و علت دخول نیروهای عثمانی به آذربایجان از دیدگاه خود آنها.

مراغه در جنگ جهانی اول:

گرسنگی در مراغه، حاصل آغاز انقلاب در روسیه، شرح وقایع جمع آوری و ارسال آذوقه و گندم توسط روسها از مراغه و آذربایجان به روسیه، اسکندر خان مقدم (سردار ناصر) نماینده مراغه در مجلس شورای ملی در دوران جنگ جهانی اول، میرزا محمد خان آقایی (فانی) شاعر مراغه ای اواخر دوره قاجار.

یکی از  نقطه های ضعف کتاب، به نظر عدم پرداخت مناسب به جنگ جهانی و موقعیت مراغه در آن می آید که احتمالاً ناشی از عدم دسترسی کافی به منابع متقن و قابل اعتماد و آرشیوها، و احیاناً نبود اطلاعات در این رابطه در منابع بررسی شده می باشد. در این کتاب از دوازده برگ  اسناد و تصاویر استفاده شده که از مطالب آنها اسکن و در پایان کتاب آورده شده است.