چهره‌های اتنوموزیکولوژی، آلن لومکس

حامد جلیلوند

آلن لومکس[1] (2002-1915) اتنوموزیکولوژیست، فولکلوریست، مورخ، نویسنده، فعال سیاسی و فیلم‌ساز آمریکایی است. فعالیت‌های او در فاصله دهه‌های 40 تا 60 میلادی نقش مهمی در احیای سنت‌های محلی موسیقی در آمریکا و انگلستان داشته است و کارهایش که در همکاری با کتابخانه کنگره در تهیه آرشیو موسیقی فلکلور آغاز شد، او را در زمره مهم‌ترین اتنوموزیکولوژیست‌های قرن قرار می‌دهد اما آنچه لومکس بیش از هر چیز دیگر با آن شناخته می‌شود، پروژه کانتُمِتریک[2] است.آلن در آستین تگزاس متولد شد و سومین فرزند جان لومکس، معلم، موسیقی‌شناس، فلکلوریست و پیشگام جمع‌آوری موسیقی فلکلور آمریکایی است که از مهاجران انگلیسی قرن 19 محسوب می‌شوند. تحصیلاتش را در فلسفه دانشگاه تگزاس آغاز کرد و اولین سفرش را برای جمع آوری موسیقی در همراهی با پدرش سال 1935م تجربه کرد که سرآغاز مطالعاتش در موسیقی فولکلور و تلاش‌هایش برای جمع‌آوری و حفظ این موسیقی نه تنها در آمریکا که در سراسر جهان بود و با قطع شدن حمایت مالی کنگره برای جمع آوری موسیقی محلی لومکس فعالیتش را به طور مستقل در بریتانیا، ایرلند، جزایر کارائیب، ایتالیا، اسپانیا و نیز در ایالات متحده ادامه داد.

این فعالیت‌های لومکس در معرفی چهره‌های جدیدی چون  مادی واترز به موسیقی در آمریکا نیز موثر بوده است. واترز در این مورد می‌گوید: «لومکس خودش وسایل ضبط رو خریده بود. به خونه من اومد و صدای من رو توی خونه ام ثبت کرد، نمی دونید چه احساسی داشتم آن شنبه بعدازظهر وقتی برای اولین بار صدای خودم را شنیدم. صدای خودً خودم بود. چند وقت بعد لومکس دوتا کپی از صدایم به همراه یه چک 20 دلاری برام فرستاد.من صفحه رو گذاشتم تو جاک- باکس گوشه خونه. گوش کردم و گوش کردم و گفتم: من می تونم، من می تونم» (بهاری، 1386)

لومکس سال ۱۹۶۱م پروژه رقص نگاری را در دانشگاه کلمبیا با هدف دستیابی به الگوهای منطقه‌ای و فرهنگی حرکت بدن در رقص و کار سراسر جهان با جمع آوری انبوهی از فیلم‌های مردمنگاری تحت عنوان کورئومتریک آغاز کرد (مک دوگال، 1387 همچنین، رابی، 1387)  و در دهه‌های 70 و 80 میلادی مجموعه‌ای فیلم از موسیقی محلی آمریکا نیز تولید کرد. لومکس با آغاز جنگ سرد در نقش حامی فرهنگ مردم در عرصه عمومی و دانشگاه ظاهر شد و بر پایه پژوهش‌های کانتمتریک از مفهوم «عدالت فرهنگی[3]» دفاع کرد و در سال 1983 انجمن عدالت فرهنگی (ACE) را با هدف تسهیل و ارتقاء عدالت و برابری فرهنگی، بازخورد فرهنگی و حفظ و انتشار و نیز بازگرداندن آزادانه آثار به سرزمین‌هایی که به آن‌ها تعلق دارند بنیان نهاد. آنا لومکس وود، انسان‌شناس و فولکلوریست و مدیر انجمن عدالت فرهنگ در این مورد می‌گوید: «پدرم معتقد بود که یک نسخه از هر اثری که ضبط می کرد را در کشور یا منطقه محل ضبط باقی بگذارد. او می خواست فضای خلاقیت و جذابیت بیشتری برای موسیقی ریشه ای مردم از هر قوم و نژادی ایجاد کند. او این کار را عدالت فرهنگی می خواند» (ترهون، 2012)

موسسه ACE آرشیو بزرگی از موسیقی محلی آمریکا، بریتانیا، فرانسه، ایرلند، پرتغال و اسپانیا، روسیه، ترکمنستان، قزاقستان و کشورهای دیگر آسیای مرکزی، مغرب، و از جزایر باهاما تا ترینیداد و توباگو در دریای کارائیب است که لومکس برای جلوگیری از نابودی ساختارهای موسیقی محلی که آن را نتیجه جریان جهانی شدن، تجاری شدن و در نتیجه استاندارد شدن موسیقی می‌دانست بنیان نهاد تا از طریق بازگرداندن این نمونه‌های ضبط شده به سرزمین اصلی آن‌ها یعنی برقراری ارتباط میان سنت‌ها و صاحبان آن‌ها از این یکسانی و نابودی جلوگیری کند.

مفهوم بنیادین لومکس که می‌تواند کارهای او را توضیح دهد کانتمتریک است که می‌توان آن را یک ساختار نظری و روشی برای نوعی مطالعه تطبیقی موسیقی دانست و حدود سال‌های 1976 طرح شد. «مطالعات کانتمتریک می‌کوشید تا نشان دهد که ساختار موسیقی فولکلوریک با ساختار اجتماعی تولید کننده موسیقی تباین دارد. این روش مطالعه، سمبل‌هایی را که در آوازها موجود است به مثابه عوامل و یا نفوذ پدیده‌های فرهنگی و اجتماعی مورد توجه قرار می‌دهد. کد آوازها را به عنوان معیاری برای بررسی مسائل فرهنگی به حساب می‌آورد. نهایتا آلن لومکس موسیقی را بازتاب ارزش‌ها و رفتار انسان در فرهنگ، آن هم به مثابه کارکرد اجتماعی می‌داند. قطعات تهیه شده این گونه موسیقی‌ها به همراه آواز روی نوار با توضیحات ارائه شدند..» (حجاریان، 1386: 63)

«این روش، شیوه‌های اجرایی موسیقی‌ها را در فرهنگ‌های متفاوت بررسی می‌کند تا روابط درونی فرهنگ را از زاویه شناخت موسیقی روشن سازد. لومکس به همراه گروه تحقیقاتی خود می‌کوشید تا نشان دهد چه عوامل یا عناصری در ارائه شیوه‌های متعدد موسیقی، بین فرهنگ‌ها نقش تعیین کننده را ایفا می‌کنند. وی ابتدا قلمروهای جغرافیایی مانند شمال آفریقا، جنوب صحرای آفریقا، استرالیا، اروپا و سرزمین فرهنگ‌های کهن آسیا را مدنظر داشت. مطالعات وی به 14 حوزه فرهنگی محدود می‌شد. روش کانتمتریک فنون توصیفی را برای شناخت سریع‌تر و دسته‌بندی کردن موسیقی به کار برد ... روش مطالعاتی لومکس جدولی ارائه می‌دهد که در یک صفحه ویژگی‌ها خواص و نتایج چندین موسیقی را با یکدیگر مقایسه می‌کند. وی برای شناخت موسیقی 37 ویژگی عمده از قبیل اکسانت، وسعت، تمپو، نت پایانی، شماره جملات، فرم، ریتم، تونال، ساختار کلامی و سازی، روابط درونی سازها در ارکستر، آواز و جز آن را عامل تفکیک عناصر موسیقی در فرهنگ معرفی می‌کند. این ویژگی‌ها بعضی منفرد و بعضی چند وجهر هستند. از عناصر چند وجهی، رجیستر، فاصله پایین‌ترین نت و بالاترین نت و جز آن را مطرح می‌کند. خواست لومکس از رائه این دسته‌بندی آن بود تا نشان دهد. که یک روش همگون در موسیقی‌های فولکلوریک وجود دارد که می‌توان از آنان یک نتیجه مشترک را منتزع کرد. در این تحقیقات لومکس می‌کوشد تا نشان دهد که هر روش اجرایی در موسیقی اقوام، از گام‌ها و ریتم‌ها و جز آن، جلوه‌ای از کار و زندگی اقوام را در خود دارند. در تفسیر آثار موسیقایی و رابطه آن با فرهنگ سازنده آن، نشانه‌های موسیقی را نماینده نشانه‌های فرهنگی می‌داند. روش کانتمتریک می‌کوشد تا رابطه الیاف [بافت] فرهنگی را با روش اجرا موسیقی نشان دهد. شاید بر پایه این مطالعات دیالکتیکی لومکس باشد که تعدادی از موسیقی‌شناسان قومی معتقدند که بینش لومکس و در بعضی موارد روش او در طرح کانتمتریک با دیدگاه مارکسیست‌ها که موضوعات زیربنا و روبنای اجتماعی را در توضیح ذهنیت‌های اجتمایع تعیین کننده می‌دانند، شباهت دارد. طرح این موضوع لومکس را در دایره ساختارگرایان قرار می‌دهد. برای لومکس جبر فرهنگی همان نقش را ایفا می‌کند که مفهوم زیربنا برای مارکسیست‌ها. وی از آمار، ارقام و کامپیوتر بهره می‌گیرد تا این رابطه را به یک قانون عام جهانی برای همه فرهنگ‌ها بدل کند. در مطالعات کانتمتریک یک کلی نگری موسیقایی و یک کلی نگری فرهنکی دیده می‌شودمفاهیم موسیقایی از قبیل آکوستیک، تحلیل گام‌ها، نظریه تکامل موسیقی، مردم‌شناسی موسیقی و جز آن با برداشت‌های موسیقی‌شناسان مکتب برلین متفاوت است ... طرح مطالعاتی کانتمتریک زمانی شروع شد که اغلب موسیقی‌شناسان قومی در تقاطع انسان‌شناسی و موسیقی‌شناسی قومی قرار گرفته بودند. لومکس راه کهن موسیقی‌شناسی تطبیقی مکتب برلین را طی می‌کرد اما با این تفاوت که اسناد و تجربه غنی‌تری را در اختیار داشت.» (حجاریان، 1386: 130-132) برای نمونه لومکس بر مبنای همین رویکرد در کتاب سرزمین پیدایش بلوز (1939) بر رابطه بین شکل‌گیری موسیقی بلوز در جنوب آمریکا با تبعیض نژادی، بیگاری و کار اجباری تاکید می‌کند.

 

منابع

بهاری، امیر، 1386، درباره مادی واترز: سنگ غلتان، روزنامه اعتماد، شماره 1492 به تاریخ 25/6/1386، صفحه موسیقی (لینک)

ترهون، لیا، 2012، حفظ سنت های موسیقی محلی جهان در مجموعه جهانی آلن لوماکس (لینک)

رابی، جی، 1387، انسان شناسیِ تصویری، دانشنامه انسان شناسی فرهنگی، ویراستاران  : دیوید لوینسون و ملوین اِمبِر چاپ هنری هولت و شریک ، نیویورک 1996 جلد 4 صفحات 1345 تا 1351، ترجمه محمد تهامی‌نژاد (لینک)

 ()

مک دوگال، دیوید، ۱۳۸۷، فیلم مستند مردمنگاری از دانشنامه فیلم مستند، گردآورنده: ایان ایتکن، چاپ روتلج ۲۰۰۶، ترجمه محمد تهامی‌نژاد (لینک)

حجاریان، محسن، 1386، مقدمه‌ای بر موسیقی‌شناسی قومی، تهران: کتاب‌سرای نیک.

ویکی‌پدیا انگلیسی، آلن لومکس (لینک)

موسسه عدالت فرهنگی: www.culturalequity.org

[1] Alan Lomax

[2] Cantometrics

[3] Cultural Equity

 

 

ویژه نامه ی «هشتمین سالگرد انسان شناسی و فرهنگ» 
http://www.anthropology.ir/node/21139

ویژه نامه ی نوروز 1393
http://www.anthropology.ir/node/22280
 

 

دوست و همکار گرامی
چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی،  نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد.
کمک های مالی شما حتی در مبالغ بسیار اندک، می توانند کمک موثری برای ما باشند:

شماره حساب بانک ملی:
0108366716007

 شماره شبا:
 IR37 0170 0000 0010 8366 7160 07

 شماره کارت:
6037991442341222

به نام خانم زهرا غزنویان