آخوند خراسانی و نهضت مشروطیت ایران

حمید نجار

دریابیگی محسن، 1386، حیات سیاسی اجتماعی و فرهنگی آخوندخراسانی مجتهد عصر مشروطه، تهران: موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی
حیات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی آخوند خراسانی مجموعه آثاری است که به کوشش محسن دریا بیگی فراهم آمده است. این کتاب را می‌توان در زمره یکی از آثاری در خصوص آخوند، با رویکرد تاریخ شفاهی دانست که در سال 1386 توسط موسسه تحقیقات توسعه علوم انسانی به چاپ رسیده است.
بیان این موضوع که رویکرد کتاب تاریخ شفاهی است به آن دلیل است که اثر فوق دارای مصاحبه و گفتگو های بسیاری است که با افراد مختلف انجام شده وسعی بر این بوده است که از خلال این مصاحبه‌ها شخصیت مرحوم ملا محمد کاظم خراسانی مشهور به آخوند خراسانی باز نمایی شود، در بخش معرفی اثر به این مصاحبه‌ها توجه بیشتری خواهد شد. اما در کنار این گفتگوها باید یاد آور شد که کتاب را می‌توان یکی از جامع‌ترین آثار در خصوص آخوند به شمار آورد.
بخش ابتدایی اثر نگاهی مختصر و موجز به حیات و شخصیت آخوند است این بخش توسط عبدالرضا کفایی به رشته تحریر درآمده و محتویات آن از میان مندرجات کتاب‌های مرگی از نور نوشته مجید کفایی و المصلح المجاهد گرد آوری شده است.
در باب معرفی کفایی که در ادامه همین قسمت گفتگویی با او انجام شده است باید چنین گفت: که عبدالرضا کفایی در واقع نوه مرحوم آخوند خراسانی است که با توجه به خویشاوندی نزدیک با خراسانی اطلاعات ذی‌قیمت و گران سنگی را از این روحانی مبارز نهضت مشروطه در اختیار مخاطب قرار می‌دهد.
و اما در خصوص نخستین بخش که ذکر آن شد؛ این بخش از قسمت‎هایی به این ترتیب تشکیل یافته است.  نخست دودمان و ابتدای زندگی که با توجه به نامش شامل سال‌های ابتدایی زندگی آخوند است و در آن به یکی از شایعات پیرامون آخوند مبنی بر توقف سه ماهه او در سبزوار در طی طریق به نجف و استفاده از حوزه فلسفه حاج ملا هادی سبزواری پاسخی دال به نادرست بودن آن داده می‌شود.
سپس قسمت بعد که منزل بعدی آخوند است، یعنی شهر تهران که در آن روزگار بزرگ‌ترین حوزه فلسفی را دارا بود، نوشته می‌شود ، چنانکه که در پاورقی توضیح داده شده مندرجات این بخش از دو کتاب یاد شده و کتاب آفتابی که غروب نمی‌کند اخذ و گرد آوری شده است.
در ادامه مؤلف قمست سوم را با عنوان «آخوند در نجف اشرف» می‌نویسد، که هر چند کوتاه است اما نکات جالبی از شخصیت علمی آخوند را نشان می‌دهد. همچنین مجلس درس و زعامت علمی و تقلیدی آخوند، به عنوان قسمتی دیگر نوشته می‌شود که نکته جالب توجه در آن رابطه میان آخوند و استادش میرزای شیرازی است؛ به طوری که در سال 1291 با مهاجرت میرزای شیرازی به سامرا آخوند به رغم آنکه خود از مدرسین به نام حوزه بود به همراه میرزا رفت. اما به گفته کفایی میرزا با توجه به نیاز نجف به وجود مدرسی چون آخوند به او توصیه کرد به نجف باز گردد آخوند باز گشت و به مسند تدریس حوزه هزار ساله نجف نشت. ص 17
در ادامه این بخش کفایی به اقدامات آخوند در این برهه زمانی اشاره می‌کند و به همراه آن نیم نگاهی نیز به وضیعت حوزه نجف در آن روزگار می‌اندازد. وی همچنین در این بخش قسمتی را به معرفی شاگردان آخوند اختصاص می‌دهد که مندرجات آن از کتاب‌های نقباء البشر نوشته شیخ آقا بزرگ تهرانی، سیاحت شرق اثر قوچانی و دو کتاب که ذکر آن شد، گردآوری شده است. «مجلس فتوایی آخوند» نیز دیگر قسم این بخش است که کفایی در باب آن می‎نویسد «هدف از تشکیل این مجلس تنظیم جواب‌های مسائلی بوده است که مقلدینش از گوشه و کنار عالم تشیع از وی می‌پرسیده اند و آخوند پاسخ آن‌ها را می‎داده است» وی همچنین در رابطه با کارکرد این مجلس معتقد است «آخوند در این مجلس فتوا و رای فقهی خود را با زبده اصحاب و شاگردانش در میان می‌گذاشته است و ضمن تبادل نظر با آنان به دقیق‌ترین وجه به تحقیق در مبانی فقهی می‌پرداخته است.»ص 25 و سپس در ادامه اسامی و اعضاء این مجلس فتوایی را به رشته تحریر در آورده است.
 نگاهی به «عادات و خصوصیات جسمانی و اخلاقی آخوند» و «آخوند خراسانی و مشروطیت» دیگر قسمت‌های این بخش را تشکیل می‌دهد نویسنده در قسمت اخیر بر این باور است که با در نظر گرفتن شخصیت رفیع و مقام منیع آخوند حکم او به وجوب مشروطیت اثر قطعی و انکار ناپذیری در تقویت موقعیت مشروطه خواهان و تایید و تثبیت مشروطیت ایران داشت.
دو قسمت «سفر آخوند به ایران» و «پایان حیات او و آثار علمی آخوند» انتهای این بخش را در بر می‌گیرد نویسنده در قسمت سفر آخوند به ایران انگیزه این روحانی مشروطه خواه را از این سفر چنین شرح می‌دهد.
«آخوند به منظور حفظ ثغور ایران در برابر تجاوزگری اجانب (روس‌ها) و دفاع حریم اسلام را و اصلاح کج روی‌ها و نابسامانی‌های روز افزون حکومت مشروطه آهنگ سفر به ایران کرد.» وی همچنین در باب فوت زعیم انقلاب مشروطه با استناد به داستانی که خود از شیخ محمد رشتی فرزند شیخ عبدالحسین رشتی از شاگردان آخوند و آخرین مردی که آخوند را پیش از فوت از مجلس درس تا درب خانه همراهی کرد معتقد است که «مرگ آخوند طبیعی نبود و او به قتل رسیده است.»ص 49،50
با پایان یافتن این بخش گفتگوها آغاز می‌شود، در خصوص شیوه مؤلف در این مصاحبه‌ها باید گفت وی سعی کرده است تا افراد به گونه‌ای انتخاب شوند که دارای اطلاعاتی دقیق از مرحوم آخوند خراسانی باشند به این دلیل مصاحبه شونده‌ها کسانی هستند که با واسطه پدر _که عمدتاً شاگردان آخوند بودند_ از این روحانی مبارز مشروطه خواه اطلاعات دقیقی داشته باشند. همچنین هر یک از این مصاحبه شونده‌ها خود در خصوص اندیشه و آرای آخوند و گاه زندگی و فعالیت‌های او در نهضت مشروطه مطالبی را نوشته‎اند؛ به طور نمونه در مصاحبه با اکبر ثبوت از شاگردان دکتر غلام حسین صدیقی، قسمت‌هایی چون پاسخ به ایرادات مخالفان مشروطه از نوشته ‎های وی آمده است باید افزود در این اثر مؤلف سعی کرده تا در بیشتر مصاحبه‌ها به نوعی دیدگاه آخوند در خصوص شیخ فضل الله نوری و حتی واکنش وی به اعدام شیخ را بیان کند. نویسنده همچنین در این گفتگوها ابتدا زندگی نامه مختصری از مصاحبه شنونده و ارتباط او با آخوند نوشته سپس مصاحبه در ادامه نوشته می‌شود.
با بکارگیری این روش نخستین گفتگوی این کتاب همان‌گونه که ذکر شد مصاحبه با عبدالرضا کفایتی است. سپس گفتگوهایی با استاد واعظ زاده خراسانی و استاد یوسف محسن اردبیلی انجام شده است و در همین مصاحبه اجازه و گواهی اجتهاد مرحوم آخوند به جد مصاحبه شونده یعنی مرحوم میرزا یوسف آقا مجتهد اردبیلی و روایات منقول از این فرد در باب آخوند به رشته تحریر درآمده است. یکی از قسمت‌های قابل توجه در این مصاحبه حضور شیخ الاسلام درباره عثمانی بر سر درس آخوند است. گفتگو با آیت الله عز الدین زنجانی، محمد باقر خوانساری فرزند آیت الهو سید محمد تقی خوانساری از مراجع تقلید، مصاحبه با علامه علی دوانی صاحب آثاری چون دوره ده جلدی مفاخر اسلام، دوره ده جلدی نهضت روحانیون ایران، گفتگو با آیت الله شبیری زنجانی گفتگو با آیت الهت دکتر سید محمد موسوی بجنوردی، مصاحبه به آیت الله سید رضی شیرازی، دکتر ابوالقاسم گرجی، حجت الاسلام والمسلمین عمید زنجانی، مصاحبه با آیت الله سید حسین بدلا، استاد عبدالحسین حائری و چندین نفر دیگر در این بخش نوشته شده است.
با توجه به این رویکرد است که باید گفت: حیات سیاسی اجتماعی فرهنگی آخوند خراسانی به سیاق پژوهشی شفاهی در تلاش است تا وجوه پیدا و پنهان حیات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی این عالم بزرگ معاصر را در سایه حوادث انقلاب مشروطیت ایران بررسی کند.
 

پست الکترونیک: [e-mail]

 

پرونده «مشروزطه» در انسان شناسی و فرهنگ
http://anthropology.ir/node/11223