متخصصان مذهبی

جک دیوید الر ترجمه ی جبار رحمانی

در همه حوزه‌های زندگی انسانی از جمله در عرصه دین، همیشه افرادی هستند که نسبت به سایرین، دانش یا توانایی و قابلیت بیشتری در امور مذهبی دارند. این مهارتها می‌تواند حاصل آموزش، تجربه شخصی، قدرت یا استعداد معنوی ارثی یا عوامل دیگری باشد. این افراد ممکن است رهبران مذهبی یا عاملان دینی باشند، اما آنها فراتر از اینها می‌توانند مجرا و کانالی باشند که موجودات معنوی بواسطه آنها با جهان انسانی ارتباط برقرار کنند و یا بالعکس (یعنی جهان انسانی بواسطه آنها با موجودات معنوی ارتباط برقرار کند). این رهبران مذهبی به مثابه کانال‌ها یا پاسخگویانی می‌توانند «تجسم» و «بازنمایی» امور معنوی بر روی زمین باشند، و یا اینکه آنها می‌توانند به دلایلی موانعی که میان دو قلمرو (دنیوی و معنوی) هست را رفع کنند و بدینوسیله با هر دوی آنها تعامل داشته باشند. تنوع بسیار زیادی میان متخصصان مذهبی برحسب توانائی‌هایشان، تجاربشان و باورها یا مفاهیم که در پس آنها وجود دارد، دیده می‌شود. تحلیل‌گران اغلب تلاش می‌کنند این تنوع متخصصان دینی را در «انواع و گونه‌هایی» با کارکردها و قابلیت‌های معین سازماندهی کنند. همانطور که در سایر موارد هم دیده شده، متخصصان واقعی اغلب در میان گونه شناسی‌های مختلف، برحسب وجوه گوناگونی که «هرگونه»ای شامل می‌شود و یا در فقدان یک یا چند ویژگی گونه‌ای، سیال هستند. با این وجود بهتر است که «تخصص یافتن در امر مذهب» را از یک چشم‌انداز میانه و قدر مشترک رویکردهای مختلف مورد توجه قرار داد؛ به عنوان مثال می توان تخصص مذهبی را به مثابه قواعدی که کارکردها و قدرتهای گوناگونی را با هم ترکیب می‌کنند، در نظر گرفت. در یک جامعه «کارهای مذهبی ویژه‌ای برای انجام دادن» وجود دارند (درمان ناخوشی‌های مختلف، هدایت مناسک ویژه، کسب نیک‌بختی برای جامعه یا ممانعت از بدشانسی‌های برای جامعه، افزایش حاصل‌خیزی و جمعیت، ایجاد باران و مجموعه‌ای دیگر از کارها) که این کارها می‌توانند به شیوه‌ها و طرق مختلفی انجام بگیرند، یک متخصص ممکن است مجموعه‌ای از وظایف را انجام دهد یا با وظایف خاصی برای مجموعه‌ای از متخصصان در نظر گرفته شده باشند و همه وظایفی که در جامعه وجود دارند، بر نوع مفاهیم و «اعتقادات»‌ و علایق و اهدافی که در بردارند، مبتنی هستند.

شمن Shaman

یکی از عام‌ترین شخصیت‌های محترم مذهبی، شمن است، که گاهی نیز (با احترام و دقت کمتری) درمانگر یا طبیب طلسم‌ها نامیده می‌شود. اصطلاح «شمن» از واژه سمن saman در تونگوسی های سیبریایی گرفته شده است. یک امر مهم و ویژه در باب شمن اینست که او شخص «توانایی» از لحاظ مذهبی و دارای استعداد مخصوصی برای کسب و بدست آوردن اهداف و موقعیت‌های معنوی است. میرچاالیاده به شمنیسم به عنوان «تکنیک خلسه» اشاره می‌کند (4: 1964).

به طور کلی شمن یک شخصی است که بیانگر تمایل و گرایش به سمت توانایی‌های ویژه‌ای است که در زندگی رخ می‌دهند، اموری مانند استعداد خوانندگی، ورود آسان و راحت به عالم ماوراء، حساسیت ویژه در نگاه‌ها و مواردی از این قبیل. یکی از مولفه‌های بسیار رایج در زندگی‌نامه هرشمن، یک بیماری بسیار جدی و خطرناک در جوانی است که در نهایت بیمار به طور معجزه‌آسایی از آن نجات پیدا کرده است.

و این مسأله (شفا یافتگی) سندی است بر اینکه او « دارای قدرت است» و همچنین در بیشتر موارد اولین نشانه تماس با جهان ماوراء است. فردی که می‌خواهد یک شمن بشود، ابتدا باید شاگرد و نوآمور یک شمن کهنه‌کار و قدیمی‌تر شود، تا این شمن کهنه‌کار او را از راهها و به شیوه‌هایی آموزش دهد که برای جامعه امروز ما این روشها چندان کافی و مناسب به نظر نمی‌رسند. استاد به ندرت پیش می‌آید که برای یک نوآموز در باب اینکه چگونه یک شمن باشد «راهنمایی ‌کند»، یا اینکه برای او در توضیح این مساله «صحبت کند». اما در عین حال استاد ممکن است دانش‌آموز خود را مجبور کند که به طور پیوسته یک کار خاصی را انجام دهد. مثل محرومیت از خواب، ساعتهای متمادی ذکر گرفتن، مصرف داروهای خاص، عزلت گزینی، جستجو برای روشها و گونه‌های دیگر و سایر آزمایش‌های سخت و گاهی دردناک.

عموماً یکی از شرایط تبدیل شدن به یک شمن کامل، داشتن یک روح کمک کننده است که گاهی «روح آشنا و مانوس» نامیده می‌شود. این روح چیزهای آموزشی‌ای به نوآموز یا شمن نشان می‌دهد که از طریق دیگری قابل فهمیدن نیست. این روح به او در باب ارواح چیزهایی خواهند آموخت و به او رقص ها، آوازها، نمادها و سایر ابزار معنوی مشخص و مختص او را خواهند داد. به همین دلیل است که یک شمن به راحتی نمی‌تواند دانش‌ها و اطلاعات شمن‌های گذشته را یاد بگیرد (زیرا دانش هر شمن مختص به خود اوست) هر شمن باید شاه کلیدهای خاص خودش را داشته باشد، که ممکن است آنرا در رویاها، خلسه‌ها یا دوران نقاهت گذار از یک بیماری بدست آورده باشد. مهمترین و اصلی‌ترین این کلیدها، توانایی ورود به موقعیت مجزا و تفکیک شده در دوره مربوطه است که بیشتر کارهای معنوی شمن‌ها ـ تکنیک‌های شمنی ـ انجام می‌گیرد.

برای مثال شمن‌های قوم کونگ وقتی یکی از اعضای گروه بیمار شود یا به دردسر بیافتد، حاضر می‌شوند. بنابر گزارش کتز (1982) تقریباً‌همه مردان و بیشتر زنان تلاش کرده‌اند که شمن بشوند، بیشتر اوقات، قدرت معنوی از طریق رقص خلسه‌آور بدست می‌آید، آنهایی که اعلام می‌کنند که توانایی و استعداد لازم برای حالت خلسه را دارند، از نظر دیگران دارای نیروی نئوم از جانب خدا هستند، خدایی که قدرت (خاصی) را در آوازها و نگاهها قرار داده است؛ یکی دیگر از منابع نوآموزان، شمن‌های مسن‌تر هستند، آنهایی که قرار است به پایین‌ دستی‌های نوآموزشان قدرت نئوم را به وسیله پرتاب تیرهای ناپیدایی که نمادی از قدرت نئوم در دنیا هستند، انتقال دهند؛ اما نصف مردان و یک سوم زنان در این مسیر معنوی (برای شمن شدن) موفق می‌شوند. شمن کونگ کارش را با آواز خواندن و ذکر گفتن شروع کرده و ادامه می‌دهد تا اینکه قدرت نئوم در بهترین موقعیت خودش در ستون فقرات قرار بگیرد و آنرا به شیوه‌ای دردناک به حرکت درآورد. ظاهراً آنها اینگونه در حالت خلسه احساس می‌کنند که بدن به زمین می‌افتد، زیرا «روح» آنرا ترک کرده و موقتاً در جهان معنوی دیگری ساکن شده است. برای تبدیل شدن به یک روح ممکن است آنها با نیاکانشان کمشکش پیدا کنند یا در موقع بیماریهای خیلی جدی، با خدای بزرگ، گائونا کشمکش پیدا کنند. شمنی که هنوز در حالت خلسه است، حواس خودش را مجدداً بدست می‌آورد و عرق بدنش را به بیمار می‌مالد و اعتقاد دارد که عرق بدن شمن دارای قدرت معنوی است. آنها همچنین تکنیکی به نام توه twe را تجربه می‌کنند که فرد بیمار را از موقعیت یک قربانی خارج می‌کند. در نهایت شمن به سمت خودآگاهی‌اش به زبان نمادین، شنا می‌کند.

در جوامع بومیان استرالیائی، شمن‌ها اغلب کارشان را با بیرون کشیدن اشیائی مانند سنگها یا پرها از بدن قربانی به انجام می‌رسانند. شمنها ممکن است عناصر کاملاً «دنیوی»ای را هم در درمانهایشان به کار ببرند که می‌تواند شامل خوراک‌های دارویی، سحرها و قربانیان و ... باشد. بنابر نظر تریگر (1969) شمن‌های هورون در جنوب شرق کانادا، چهار نوع شمن یا orediwane به معنای «قدرت متعالی او بزرگ است» را تعریف کرده‌اند: آنهایی که می‌‌توانند باد و باران را ایجاد کنند، آنهایی که می‌توانند آینده را پیش‌بینی کنند، آنهایی که می‌توانند اشیای گمشده را بیابند، و آ‌نهایی که می‌توانند بیماران را شفا دهند. آخرین مورد را اوکاتا یا ساوکاتا saokata می‌نامند که معتقدند از همه مهمتر است. در میان تائوسوگ‌ها (Tausug) در فیلیپین شفا دهنده ماگوبات magubat بیشتر ترجیح می‌دهد که یک پیرمرد باشد، که اغلب به خاطر رفتارهای عجیب و غریبش معروف است، وکسی است که مراسم شفابخشی را به واسطه کاربرد اختصاصی ترکیبی از طلسم‌ها، شستشوهای مناسکی، خواندن اوراد و «توصیه» اجتماعی برای اعاده یا جبران اشتباهات گذشته که فرد در حال رنج کشیدن ممکن است مرتکب شده باشد، پیش می‌برد (کیفر 1972).

 

- این مطلب ترجمه بخشی از کتاب زیر است

Eller, Jack David (2007)  Introducing Anthropology of Religion, London: Routledge