اتصال آسیا به اروپا : اهمیت راه آهن مشترک ایران ـ ارمنستان

سركيس مانوكيان ترجمه و تلخیص تورج خسروی

اگرچه ایران و ارمنستان در 13 آوریل 2009 (24 فروردین 1388) در خصوص احداث خط راه آهن مشترک به توافق رسیدند اما این پروژه اکنون در مراحل آغازین خود است و هنوز تبدیل به طرحی اقتصادی نشده است. و گرچه هنوز به طرح اقتصادی تبدیل نشده اما به هر حال در میان صحبت های مقامات رسمی و عالی رتبه، سفرای دو کشور و همچنین کارشناسان مسایل قفقاز، بخش مهمی را به خود اختصاص داده است. همین مسأله باعث شد تا نگارندگان این مقاله، با توجه به اهمیت موضوع، این مقاله را برای دادن اطلاعات بیش تر و منسجم تر به علاقه‌مندان و کارشناسان این حوزه بنویسند و اهمیت راه‌بردی این پروژه را یادآوری نمایند.
راه آهن ایران ـ ارمنستان، مرند را به مرز زمینی دو کشور یعنی نوردوزـ مِقری متصل می‌کند که طول آن بر اساس محاسبات اولیه در حدود 60 کیلومتر است و از نوردوز تا نخستین شبکه خطوط راه آهن در داخل کشور ارمنستان حدود 410 کیلومتر است که در مجموع 470 کیلومتر را تشکیل می دهد.
 جمهوری اسلامی ایران مطالعات مقدماتی را در آن قسمتی که به این کشور مربوط می شود، انجام داده است و بانک توسعه آسیایی نیز اعتباری بالغ بر یک‌ونیم میلیون دلار وام به طرف ارمنی اختصاص داده است تا مطالعات مقدماتی خود را به پایان برساند اما گویا تا به حال این امر انجام نشده است.
مهم‌ترین مشکل در ساخت این راه آهن پیدا کردن منابع مالی برای احداث آن در بخش ارمنستان است که به حدود 2میلیارد دلار سرمایه گذاری نیاز دارد. علاوه بر بانک توسعه آسیایی، بلغارستان و ایران نیز علاقه‌مندی خود را برای شرکت در ساخت این پروژه اعلام کرده اند.

اهمیت راه آهن ایران ـ ارمنستان برای جمهوری اسلامی ایران:
این راه آهن برای ایران از نظر گسترش نقش استراتژیکی اهمیت زیادی دارد و می توان آن را گزینه ی جدید در محاسبات منطقه ای به حساب آورد. راه آهن ایران   ارمنستان به ایران و دیگر کشورهای آسیایی این امکان را می‌دهد که نه تنها از طریق جمهوری آذربایجان بلکه از بالای ارمنستان و از طریق بندرهای گرجستان در دریای سیاه راهی دیگر به اروپا بیابند. از طریق این راه،  در مقایسه با راه آهن ترکیه به سمت اروپا، از هزینه انتقال کالای ایرانی 15 ـ 5 درصد کاسته خواهد شد و همچنین در مقایسه با راه آهن جمهوری آذربایجان حتی از این درصد نیز کم‌تر خواهد بود. به همین خاطر ارمنستان برای حمل‌ونقل ایران گزینه دیگری برای عبور به سمت قفقاز و اروپاست و از وابستگی ترانزیتی ایران به ترکیه و جمهوری آذربایجان کاسته خواهد شد.
لازم به ذکر است که در صورت وجود راه جدید و بهبود روابط ایران با اروپا، انتقال بار و رشد مبادله کالاها به کشورهای اروپایی افزایش خواهد یافت و تحریم‌های اقتصادی علیه ایران نیز کاهش پیدا می کند. به  علاوه رابطه تجاری ـ اقتصادی با گرجستان نیز افزایش می‌یابد.
جدای از نقش ترانزیتی و استراتژیکی، این راه آهن وسیله ارزانی برای انتقال مواد خام معدنی، صدور محصولات معدنی، مصالح ساختمانی طبیعی و کنستانتره فلزات از ارمنستان به ایران خواهد بود، مخصوصا این  که ایران همیشه برای ورود فلزات تقاضای زیادی داشته است. به  علاوه با گشایش کارخانه متالوژی در ایران تقاضای سنگ معدن فلزات و کنستانتره‌های وارداتی از ارمنستان افزایش بیش‌تری خواهد یافت.
اهمیت راه آهن ایران ـ ارمنستان برای جمهوری ارمنستان:
ارمنستان کشوری محصور در خشکی است که مرزهاش از طرف دو کشور همسایه یعنی جمهوری آذربایجان و ترکیه بسته شده است و همچنین ارتباط سیاسی و اقتصادی اش با گرجستان نیز مطابق با تحولات منطقه و مسایل سیاسی دو کشور در نوسان است. برای مثال جنگ پنج  روزه روسیه ـ گرجستان نشان داد که اقتصاد ارمنستان چه‌قدر آسیب‌پذیر است و چه قدر به راه‌آهن گرجستان وابسته است. در حالی که از طریق راه آهن ایران ـ ارمنستان می تواند به دریا راه یابد و از این انزوای اقتصادی که سالانه حدود پانصد میلیون دلار ضرر اقتصادی می بیند، خارج شود.
به طور کلی اهمیت این پروژه برای ارمنستان از چند جهت مهم است: 1ـ به عنوان راه جدید دیگری به سمت ایران و از سمت ایران به طرف ارمنستان. 2ـ ایجاد ارتباط راه‌آهنی میان مناطق جنوبی، مرکزی و شمالی ارمنستان. 3ـ به دست آمدن راه‌های تازه‌‌ای به سمت دریای خزر، خلیج فارس، روسیه ،آسیای مرکزی و دیگر کشورهای آسیایی. 4ـ تبدیل ارمنستان به کشوری ترانزیتی برای عبور کالاهای ایرانی به طرف بندر‌های پوتی و باتومی گرجستان که حمل‌ونقل شمال ـ جنوب از طریق آن انجام خواهد شد و همچنین در صورت بازگشایی مجدد راه آهن گیومری ـ قارص و راه‌آهن آبخازیا بر نقش ترانزیتی این کشور افزود خواهد شد.
علاوه بر موارد فوق وجود راه آهن باعث رشد حجم سرمایه‌گذاری ایران و سایر کشورها در ارمنستان خواهد شد و این مسأله ضرورت ایجاد منطقه‌ی آزاد اقتصادی را در مرزهای ‌دو کشور به وجود می آورد و ممکن است بار دیگر ساخت پالایشگاه نفت در مرز مِقری را در دستور کار قرار دهد.
لازم به ذکر است که اگرچه اکنون ایران برای ارمنستان کشوری ترانزیتی و بسیار ارزشمند است و مبادله کالا از طریق کامیون ها انجام می گیرد اما حمل‌ونقل از طریق راه‌آهن، برخلاف راه های ارتباطی هوایی و زمینی، ارزان تر است و از هزینه-های ترانزیتی ارمنستان به طور قابل ملاحظه ای کاسته و باعث فعال شدن روابط متقابل تجاری خواهد شد. برای مثال سالانه حدود پنجاه‌هزار اتومبیل باری ایرانی وارد ارمنستان می‌شود و کالاهای ایرانی از طریق ارمنستان نیز به دیگر کشورها منتقل می شوند. میانگین هزینه ی انتقال بار (1تن در 1کیلومتر) با اتومبیل های باری به ارمنستان یک دلار و شش سنت است اما از طریق راه آهن چهار سنت خواهد بود. در نتیجه هزینه‌های انتقال بارها از 5/1 تا 5/2 برابر کاهش پیدا می‌کند.
سالانه 600 هزار تن محموله از طریق وسایل نقلیه میان ایران و ارمنستان مبادله می‌شود و اگر تمام آن ها با راه‌آهن جابه جا شود، برای انتقال هر کیلومتر حداقل 15 ـ 12هزار دلار صرفه جویی می‌شود. اگر این مبلغ را در چند صدکیلومتر ضرب کنیم (مسافتی که بار باید از ایروان به طرف ایران و یا برعکس بپیماید) سالانه ده ها میلیون دلار صرفه‌جویی خواهد شد، به-علاوه ایران و ارمنستان بعد از چند سال از به‌کارگیری راه‌آهن تبدیل به کشورهای ترانزیتی بین‌المللی خواهند شد و ممکن است میزان حمل و نقل سالانه آن‌ها به 3 ـ 2 میلیون تن و حتی بعداً به 9ـ 7 میلیون تن برسد. همچنین در اثر کاهش هزینه‌های حمل ونقل  قیمت کالاها در بازار ارمنستان و حتی قیمت کالاهای صادراتی خود ارمنستان نیز کاهش می‌یابد در نتیجه کالاهای ارمنی می توانند با کالای کشورهای خارجی رقابت کنند.
با یک محاسبه ساده، ساخت راه آهن تقریبا 1 تا 5/1 درصد تولید ناخالص ملی سالانه جمهوری ارمنستان رشد در پی خواهد داشت و این رشد در زمان بهره برداری دارای بازده 6/0 تا 1 درصد خواهد بود. همچنین درآمدهای بودجه دولتی که در گرو رشد درآمدهای گمرکی، حمل ونقل ترانزیتی، حجم گردش کالا، مالیات بر درآمد شرکت راه آهن و پرداخت مالیات از سوی خدمات جانبی راه آهن است، افزایش خواهد یافت.
در ارمنستان مخالفان این پروژه فقط نگرانی‌های اقتصادی دارند، اما به اهمیت ساخت راه‌آهن از نظر ژئواکونومیک اذعان دارند. دلایل آن‌ها مشکلات تأمین منابع، افزایش بدهی خارجی ارمنستان، مدت برداشت سرمایه‌گذاری اولیه و تأمین حداقل حجم حمل و نقل است.
راجع به این نگرانی ها باید گفت که اتمام ساخت راه‌آهن 5 یا 6 سال  طول خواهد کشید و تا آن زمان حجم مبادلات تجاری ایران و ارمنستان به اندازه کافی افزایش خواهد یافت و از 600 هزار تن در حال حاضر به یک میلیون تن خواهد رسید، به  علاوه در صورت ترانزیت ایران با دیگر کشورهای آسیایی، حجم حمل ونقل سالیانه به 5ـ3 میلیون تن می‌رسد و مدت بازگشت سرمایه اولیه 20ـ15 سال طول خواهد کشید که  سودآوری آن در مراحل اولیه 7ـ3 درصد خواهد بود و در آینده نیز افزایش می یابد. برای چنین طرح های بزرگی این شاخص بدی نیست، مخصوصا که سوددهی اقتصادی آن در بلند مدت چند برابر رشد خواهد کرد و حتی نُرم سودآوری اش افزایش می یابد.
 با عملی شدن راه آهن، حجم مبادله کالاها به طور واقعی افزایش خواهد یافت، مؤسسات متعددی شروع به کار می‌کنند و طرح‌هایی که تا کنون به دلیل هزینه های ترانزیتی تحقق نیافته‌اند، اجرا خواهند شد. به علاوه به‌کارگیری تکنولوژی های مدرن ساخت و فناور ی های اطلاعات در عرصه مدیریت امور ساخت راه‌آهن باعث می‌شود مدت ساخت راه‌آهن کوتاه‌تر و همچنین با کیفیت تر شود.
با توجه به آن‌چه راجع به اهمیت ساخت راه آهن ایران ـ ارمنستان گفته شد می توان گفت ارمنستان به طور طبیعی بیش‌تر از ایران در ساخت این پروژه نفع می‌برد، بنابراین باید تمام سعی و تلاش خود را برای اجرای این طرح منطقه ای و بین-المللی به کار گیرد تا دو کشور و منطقه هرچه سریع تر از مزایای آن بهره‌مند شوند.
 
مطلب مشترک انسان شناسی و فرهنگ  و دوهفته نامه "هویس" شماره 112