وداع تلخ با آندره گرز

پرویز صداقت

دوشنبه‌ی گذشته، کالبدهای بی‌جان آندره گرز و همسرش که دست به خودکشی زده بودند در خانه‌شان در جنوب شرقی پاریس، در میان انبوه‌ نامه‌هایی که برای دوستان و بستگان نزدیک خود نوشته بودند، پیدا شد. گرز به هنگام مرگ 84 سال داشت.
آندره گرز، روشنفکر اتریشی-فرانسوی، به یک روایت، بازتاب زمانه‌ی خود بود. در آغاز و در دهه‌های 1950 و 1960 متاثر از روایت سارتر از مارکسیسم و آموزه‌های مکتب فرانکفورت در جست‌وجوی سوسیالیسمی دمکراتیک برآمد. با تجربه‌ی جنبش مه 68 رفته‌رفته متوجه عرصه‌های جدید مبارزه (صرف‌نظر از مبارزات طبقاتی) شد. در دهه‌ی 1980 از زوال پرولتاریا سخن گفت. اندکی بعد در نظریاتش بازنگری کرد. بعداً بیشتر به بوم‌شناسی سیاسی پرداخت. در دهه‌ی 1990 به نقد نولیبرالیسم و جهانی‌شدن روی آورد؛ و در واپسین سال‌های حیاتش در کتابی با عنوان «روایت یک عشق» از عشق سخن گفت و سرانجام آرمان‌گرایانه در بستری از عشق با جهان وداع گفت. آندره گرز در سال 1923 در وین به دنیا آمد. پدر وی یک فروشنده‌ی یهودی و مادرش خانه‌داری کاتولیک بود. گرز نوجوانی خود را در سال‌های فاشیسم و جنگ طی کرد. وی در سال 1945 از مدرسه‌ی مهندسی دانشگاه لاسان در رشته‌ی مهندسی شیمی فارغ‌التحصیل شد. یک سال بعد، با ژان پل سارتر ملاقات کرد و به‌شدت تحت‌تاثیر اگزیستانسیالیسم و پدیدارشناسی سارتر قرار گرفت.
گرز نخست به عنوان مترجم داستان‌های کوتاه امریکایی کار خود را آغاز کرد. در 1949 به پاریس رفت و در سن سی‌ویک سالگی، در سال 1954، تابعیت فرانسوی برای خود برگزید. در این زمان چندسالی بود که فعالیت‌های ژورنالیستی گرز آغاز شده بود.
دوستی نزدیک وی با سارتر همچنان ادامه داشت. گرز از منظری مبتنی روایت اگزیستانسیالیستی از مارکسیسم بر روی موضوعاتی چون ازخودبیگانگی و رهایی تاکید می‌کرد.
در سال 1958 نخستین کتاب وی با عنوان کار با پیشگفتاری از سارتر منتشر شد. آندره گرز از نظریه‌پردازان جنبش چپ جدید به شمار می‌رفت که صرف‌نظر از سارتر از آثار دوران جوانی مارکس و مباحث مربوط به اومانیسم، ازخودبیگانگی و رهایی انسان در کتاب‌های وی، به‌ویژه دست‌نوشته‌های 1844، متاثر بود. گرز بدین ترتیب از مکتب فرانکفورت نیز تاثیر پذیرفت؛ چنانکه دوستی نزدیکی نیز با هربرت مارکوزه داشت.
آندره گرز از منتقدان ساختارگرایی بود و خود را یک اصلاح‌طلب انقلابی، یک سوسیالیست دمکراتیک می‌خواند که خواهان اصلاحاتی به منظور دگرگون‌ساختن سیستم بود. در سال 1961 وی به تحریریه‌ی «دوران مدرن» Les Temps modernes وارد شد. در میان چپ‌های فرانسوی، او معرف «گرایش ایتالیایی» بود. و از طرح‌های طرفدار خودگردانی کارگری در محیط کار دفاع می‌کرد.
وی در 1964 به همراه سارتر و جمعی دیگر از نشریه اکسپرس خارج شدند و هفته‌نامه نوول ابزرواتور را پایه‌گذاری کردند.
گرز به‌شدت از تحولات مه 68 در فرانسه تاثیر پذیرفت و آن را تاییدی بر موضع مارکسیسم اگزیستانسیالیستی خود دانست.
تز ایوان ایلیچ درباره‌ی آموزش، بهداشت یا رهاسازی کار دستمزدی کانون توجه وی در سال‌های بعد بود. گرز یکی از سخنرانی‌های ایلیچ را در «دوران مدرن» منتشر ساخت. در سال 1971 با ایلیچ ملاقات کرد و در سال 1973 زندگی ایلیچ را تحت عنوان آینده‌ی آزاد منتشر ساخت. پس از سفر به کالیفرنیا در سال 1974 پیوندهای وی با ایلیچ محکم‌تر شد.
آندره گرز از اوایل دهه‌ی 1970 با برخی گرایش‌های نشریه‌ی دوران مدرن به مخالفت برخاست. وی منتقد گرایش‌های مائویستی حاضر در نشریه از سال 1971 بود.
یک سال پیش از انتخاب فرانسوا میتران به ریاست‌جمهور گرز کتاب «وداع با پرولتاریا» را منتشر ساخت وی دراین کتاب به انتقاد از کیش طبقه‌ی پرولتاریا در مارکسیم پرداخت. این کتاب در میان چپ‌های فرانسوی چندان مورد توجه قرار نگرفت ولی بحث فراوان برانگیخت.
از جمله، ارنست مندل در مقاله‌ای به نام «بحران کنونی و آینده‌ی کار» بحث کرد گه مارکس به لحاظ نظری مفهوم پرولتاریا را به پرولتاریای صنعتی محدود نمی‌کند. به‌علاوه مندل از نظر تجربی نیز تلاش کرد تز آندره گرز را مورد سوال قرار دهد و با ارائه‌ی آمارهایی نشان دهد که پرولتاریا نه تنها زوال پیدا نکرده بلکه دامنه‌ی آن گسترده‌تر هم شده است.
الن میک‌سینزوود نیز در نقد «وداع با پرولتاریا» به تجدید حیات نظریه‌ی مارکسیستی توجه کرد و گفت: «...مبارزات طبقاتی نیروی محرک تاریخ است و طبقه‌ی کارگر در جامعه‌ی سرمایه‌داری ...تنها طبقه‌ای است که بنا به منافع و شرایط زندگی خود امکان زوال طبقات را فراهم می‌آورد و از این رو کسب قدرت سیاسی نه به مثابه هدف بلکه هم‌چون وسیله‌ای در خدمت نابودی طبقات قرار دارد»
آندره گرز خود نیز بعداً در تزهای خود تجدیدنظر می‌کند. آندره گرز در مقاله‌ی «دستورکار جدید» بار دیگر بر نقش و اهمیت تشکل‌های کارگری تاکید می‌کند و به تجدید آرایش جنبش کارگری مخصوصاً در خارج از محیط کار و در پیوند با جنبش‌های جدید اجتماعی، توجه می‌کند.
در همین سال‌ها گرز پیوندش را با نشریه‌ی دوران مدرن قطع می‌کند و در سال 1983 در کتابی دیگر به نقد مارکسیسم می‌پردازد. در همین سال وی از نوول ابزرواتور نیز جدا می‌شود و ارتباطش با جنبش‌های صلح‌طلب قطع می‌کند.
آندره گرز در کتاب استعاره‌های کار (1988) بیان می‌کند که چه‌طور سرمایه‌داری از سرمایه‌گذاری‌های شخصی که برگردانده نمی‌شود بهره می‌برد و از دیدگاه درآمد پایه‌ی تضمین‌شده دفاع می‌کند.
در دهه‌ی 1990 و واپسین سال‌های عمر گرز مقالاتش در نشریه‌ی توده‌ها Multitudes (نزدیک به تونی نگری، مارکسیست ایتالیایی) منتشر می‌ساخت.

آندره گرز در کتاب «بازگشت کار: فراسوی جامعه‌ی دستمزدی» به چالش با نولیبرالیسم می‌پردازد، تمایل به رهاساختن انسانیت از مطالبات سرمایه درون‌مایه‌ی مهمی است که این کتاب با آن سروکار دارد.
در سال 2006، آخرین کتاب وی با نام «روایت یک عشق» منتشر شد. این کتاب داستان عشق وی به همسرش و 56 سال زندگی آنها در کنار یکدیگر بود.
دورین، همسر گرز چند سالی بود که از بیماری رنج می‌برد. آندره چندماهی پیش از تصمیم‌شان به خودکشی به همسرش نوشته بود: «82 سال تمام را پشت سر گذاشته‌ای. همچنان زیبا،‌ مهربان و دلربایی. 58 سال است که با یکدیگر زیسته‌ایم و هیچ‌گاه چون امروز عاشقت نبودم.»


کتاب‌شناسی آندره گرز
• La morale de l'histoire (Seuil, 1959)
• Stratégie ouvrière et néocapitalisme (Seuil, 1964)
• Socialism and Revolution (first published in France in 1967 as Le socialisme difficile)
• Réforme et révolution (Seuil, 1969)
• Critique du capitalisme quotidien (Galilée, 1973)
• Critique de la division du travail (Seuil, 1973. Collective work)
• Ecology As Politics (South End Press, 1979 - Galilée, 1975)
• Écologie et liberté (Galilée, 1977)
• Fondements pour une morale (Galilée, 1977)
• The Traitor (1980, first published in 1957 by Le Seuil)
• Farewell to the Working Class (1980 - Galilée and Le Seuil, 1983, Adieux au Prolétariat)
• Paths to Paradise (1985 - Galilée, 1983)
• Critique of Economic Reason (1989)
• Capitalism, Socialism, Ecology (1994 - Galilée, 1991)
• Misères du présent, richesse du possible (Galilée, 1997)
• Reclaiming Work: Beyond the Wage-Based Society (1999)
• L'immatériel - Connaissance, valeur et capital (Galilée, 2003, in French)
• Lettre à D. Histoire d'un amour (Galilée, 2006 -
کتاب پرولتاریا، تکنولوژی و آزادی به ترجمه‌ی مرحوم مصطفی رحیمی از گرز به فارسی منتشر شده است:

منابع
Ari Sitas, Andre Gorz- RIP, http://mrzine.monthlyreview.org/sitas260907.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Andr%C3%A9_Gorz
AFP, "French philosopher commits suicide with wife," 25 September 2007