گذار از ندیدن: نگاهی بر احوال و آثار دانشمند و محقق نابینای معاصر، محمد خزائلی

حسین عبدالملکی

طلیعه

جواب نامه‌اش باز هم «نه» است طبق معمول. اما از پای نمی‌نشیند و این «نه‌ها» تنها محمد را مصرتر می‌کند. باز هم نامه می‌نویسد و باز هم پیگیری می‌کند نه برای امتیازی، نه برای یک مقام والا و نه برای مالی و نه ثروتی، تنها برای یک حق طبیعی، تنها برای آنکه اجازه امتحان سوم متوسطه را به او بدهند.

این سرآغازیست بر تلاش‌های بی پایان فردی که در واقع، معنای «یا راهی خواهم یافت و یا راهی خواهم ساخت» را به منصه‏ی ظهور می‌گذارد و از «محمد خزائلی اعماء» که در آغاز خطابش می‌کردند، به «دکتر محمد خزائلی» دانشمند و محققی برجسته در زمان خود تبدیل می‌شود.

خدمات علمی و فرهنگی فراوانی برای کشور انجام می‌دهد و آنی در راه ایفای نقش خود در احیای حقوق نابینایان –که از کم‌ترین حقوق طبیعی خود نیز در آن زمان برخوردار نبودند چه در سطح ملی و چه در سطح بین المللی- و ارتقاء سطح آموزشی و فرهنگی آنان از پای نمی‌نشیند.

سترگی کار محمد خزائلی از آنجا مبرهن می‏شود که تقریباً بیش از 70% اطلاعات و داده‏ها از رهگذر چشم به انسان می‏رسد که اگر در کنار این محدودیت (نابینایی خزائلی)، شرایط فرهنگی و اجتماعی آن زمان کشور –که کوچکترین وقعی به افراد با آسیب‏بینایی نهاده نمی‏شد و نیز امکانات موجود برای نابینایان در کشور (که تقریباً نزدیک به هیچ بود)- را به‏حساب آوریم، تبعاً باید سر تعظیم در مقابل اراده مثال زدنی او فرود آورد.

این روزها مصادف با درگذشت دکتر محمد خزائلی در چهل و دو سال پیش (1353) می‌باشد که ضمن گرامیداشت یاد و خاطره وی به مناسبت این ایام در این نوشتار به بررسی گذرای احوال و آثار او پرداخته می شود که امید است بازنمای شمه‏ای هر چند کوچک از اراده و پشتکار او، و الگویی برای همگان و به ویژه افراد با آسیب‏بینایی  (نابینایان و کم بینایان) باشد:

سرگذشت

دکتر محمد خزائلي در سال 1292، در روستای کرهرود اراک چشم به جهان گشود. هنوز 18 ماه از زندگی‏اش نگذشته بود که اپیدمی آبله دامنگیر او نیز شد و بینایی‏اش را از دست داد تا این اتفاق زندگی او را به گونه‏ایی دیگر رقم زند و از دیار امیرکبیرها، فراهانی‏ها و حسابی‏ها، یک فرد نابینا با امکاناتی نزدیک به‏هیچ، و تنها با اراده و تلاش، پله‏های ترقی را طی نموده و نام نیکی را در تاریخ ایران از خود به یادگار گذارد. پس از این واقعه، خانواده خزائلی نابینا، به اراک مهاجرت کردند.

در آن زمان براي آموزش و پرورش نابينايان وسايل و مدارس خاص وجود نداشت. از همين‏رو، در هفت سالگی راهی مکتب شیخ حسن مدنی گشت. در اثنای فراگیری قرآن در مکتب شیخ، روزي به پدرش گفت: «آقای معلم، قرآن را غلط مي‌خواند». پدرش متوجه شد که اين مکتب جوابگوي خواسته‌هاي پسرش نيست و به محض افتتاح سیامیه (اولین مدرسه) در اراک، او را روانه‌ي آن مدرسه ساخت.

 درس را برايش مي‌خواندند و او به لطف داشتن حافظه‏اي قوي درس را ‌ياد مي‌گرفت. در دوازده سالگي قرآن را کاملاً حفظ بود و چنانچه آيه‏اي از آيات قرآن برايش خوانده مي‌شد، بلافاصله دنباله‌ي آيه را قرائت مي‌کرد.

با وجود نابینایی دوران ابتدایی را بدون هیچ مشکلی به پایان رسانید و موفق شد، و مدرک ششم ابتدایی را با معدل 20 اخذ نمود. تحصيلات متوسطه را در دبيرستان صمصامی‌اراک ادامه داد و براي گذراندن امتحان سوم متوسطه با مشکلات زيادي مواجه شد و در اين زمان بود که براي اولين بار ظلمي ‌را که طبيعت در حق او نموده بود، بيشتر احساس کرد. خزائلی امتحان شفاهي دروس را با موفقیت پشت سر گذاشت. اما به‏علت نابينايي نمي‌توانست در امتحان کتبي شرکت کند و از همين جهت در آن سال گرفتن مدرک سوم متوسطه برايش مقدور نشد. مدت 2 سال به مکاتبه با مرکز مشغول بود تا اين که آقاي شکيبا رييس فرهنگ وقت به تهران آمد و ترتيبي داد که محمد خزائلي بتواند با کمک منشي امتحان کتبي را بگذراند. به اين ترتيب معمايي بزرگ حل شد و از آن به بعد اين شيوه‌ي امتحان براي همه‌ي نابينايان معمول گرديد.

براي همه در آن زمان عجيب بود که ‌يک نابينا بتواند تحصيل کند ولي او اهل مبارزه بود و آني از کار و کوشش غفلت نمي‌کرد تا اين که بالاخره ديپلم ششم ادبي را به‏طور متفرقه در تهران امتحان داد و در تمام کشور رتبه‌ي اول شد و به دريافت مدال علمي ‌نايل گرديد.

محمد خزائلي اولين کار اجتماعي خود را هنگام تحصيل در دبيرستان با تشکيل کلاس درس در منزل آغاز نمود، در‌ يکي از کلاس‌هاي درس، او  به ‌يکي از شاگردان خود به نام صديقه عظيمي‌عراقي علاقمند شد و این آشنایی پس از گذشت چند سال در سال 1318 منجر به ازدواج گردید. از این پس همسرش با فداکاری و پشتکار فراوان در فعالیت‏های مختلف محمد خزائلی را یاری و همراهی نمود و نقش مهمی را در پیشرفت زندگی وی  ایفا کرد. حاصل اين ازدواج چهار پسر و چهار دختر مي‌باشد.

در همين دوران به‌ يادگيري زبان فرانسه خارج از محيط دبيرستان نزد شخصي به نام ژوزف از ارامنه‌ي جلفا که  پدرش در اراک تاجر فرش بود، پرداخت. اين معلم ابتدا الفباي زبان فرانسه را با کمک حروفي که از گچ و چوب درست کرده بود، به وي‌ياد داد و سپس، کتاب‌هاي مقدماتي فرانسه را به خزائلی تعلیم داد.  

در این میان، گرفتن کار دولتي براي نابينايان در آن زمان کار بسيار سختي بود که محمد خزائلي با آن مواجه گرديد و مثل هميشه با تلاش و کوشش و نشان دادن لياقت شخصی خود به سال 1321 به استخدام وزارت فرهنگ درآمد و به اين ترتيب راه ديگري به روي نابينايان گشوده شد.

 ابتدا در دبستان‌هاي گلپايگان و خمين و سپس در دبستان و دبيرستان‌هاي اراک به تدريس پرداخت. در زمان تدریس کلاس ششم ابتدایی در مدرسه عظیمیه، علي اصغر حکمت وزير فرهنگ وقت، به اراک آمد. در بازدید وی از مدرسه، هر یک از معلمان به تدریس دروس مربوطه خود پرداختند. خزائلی نیز هندسه را با ارايه اشکال هندسي به شاگردان به نحوی تدريس نمود که وزير فرهنگ وقت خزائلی را شایسته دریافت نشان علمی دانست و مدال درجه یک علمی را به او اعطاء نمود.

محمد خزائلي که به او «محمد نابغه» لقب داده بودند. همزمان با تدریس در مدارس، به آموختن ادبيات عرب، فلسفه‌ي قديم، فقه و اصول، علم کلام و تاريخ اسلام پرداخت و آن گاه به تهران آمد و با وجود مشکلات فراوان که در سر راهش بود. در کنکور دانشگاه پذیرفته شد و سرانجام در سال 1324 لیسانس خود را از دانشکده الهيات با رتبه‌ي شاگرد اولي اخذ نمود و شایسته دريافت مدال علمي‌گرديد.

پس از آن، در سال 1325 از دانشکده حقوق و در سال 1329 از دانشکده ادبيات دو ليسانس دیگر خود را اخذ نمود و باز هم با پشتکار عجيب و ذوق تحصيل علم و دانش که در نهاد او منحصر به فرد بود تحصيلات عاليه‌ي خود را ادامه داد تا جايي که در سال 1332 در رشته‌ي ادبيات فارسي دکترا گرفت که رساله خود را  به روشنگری درباره «اعلام قرآن» اختصاص داد که اکنون این کتاب ارزنده، از جمله کتابهای منبع و مأخذ تحقیقات قرآنی و اسلامی  به‏شمار می رود.

همچنین، در سال 1336 از دانشکده حقوق (رشته قضايي) دانشگاه تهران، دومین دکترای خود را اخذ نمود. موضوع رساله وی «مسئولیت مدنی کارفرما، ناشی از عمل کارگر» می باشد.

  محمد خزائلی علاوه بر فارسی، به سه زبان عربی و فرانسه و انگليسی تسلط کامل داشت و به زبان آلمانی نیز آشنا بود؛ به تصديق اغلب دانشمندان و اهل فن، در علوم مذهبي و ادبيات عرب، معقول و منقول، تصوف، علم تفسير، حقوق اسلام و مذهب شناسي در زمان خود جزء سرآمدان به‏شمار می‏رفت.

محمد خزائلي در سال 1341 آموزشگاه خزائلي را در اراک تأسيس کرد و بعدها آموزشگاه‌هاي متعدد خزائلي را در تهران بنياد نهاد و تمام آموزشگاه‌ها را شخصاً مديريت مي‌کرد. او همچنین، بنيانگذار اولين مدارس شبانه در ايران است.

 تأسیس انجمن هدايت و حمايت نابينايان ايران و سپس آموزشگاه نابينايان بزرگسال، از دیگر اقدامات مهم خزائلی است که در زندگی نابینایان به‏ویژه در زمینه آموزشی و فرهنگی بسیار تأثیرگذار بود.

خزائلی در سال 1346 از سوی مردم اراک به عنوان نماینده این خطه، در بیست و دومین دوره مجلس شورای ملی انتخاب گردید که در دوره نمایندگی، علاوه بر پیگیری مسائل حوزه انتخابیه، تلاش‏های فراوانی را در راستای احیای حقوق نابینایان و ایجاد فرصت‏های جدید برای این قشر از جامعه به‏کار بست که مقدمات تأسیس «سازمان رفاه نابینایان» در این برهه زمانی فراهم شد.   

 وی، در ادامه فعالیت‏های خود در سال 1348 مجله‌ي «روشندل» را براي اشاعه‌ي اخبار مجموعه مربوط به نابينايان ايران و جهان انتشار داد و به‏منظور گسترش فعالیت نابینایان ایران از مؤسسات نابينايان کشورهاي سيلان، هندوستان، فرانسه، آلمان، عربستان سعودي، جمهوري دموکرات آلمان، روسيه و اسپانيا بازديد نمود.

خزائلی در راستای فعالیتهای بین‏المللی خود در زمینه نابینایان عضويت کميته اجرايي خاورميانه در شوراي ملي رفاه نابينايان و اتحاديه‌ي بين‏المللي نابينايان و کميته‌ي اجرايي کنفرانس بين‏المللي تربيت مبتلايان به‏نقص بينايي را داشته است.

محمد خزائلي علاوه بر تدريس در آموزشگاه‌هاي خود در مدارس عالي کشور نيز به‏تدريس ادبيات فارسي اشتغال داشت و موفق گردید. در دوران خدمتش 2  مدال درجه‌ي اول علمي  ‌و‌ يک  نشان درجه‌ي دوم علمي‌ را دریافت نماید.

سرانجام محمد خزائلی، پس از شش دهه تلاش خستگی ناپذیر در سن 61 سالگی در 22 خرداد 1353 شمسی دار فانی را وداع گفت.

 

 

کارنامه علمی دکتر خزائلی

خزائلی در موازات اخذ سه دانشنامه لیسانس و دو دکترا و نیز تدریس و انجام فعالیت‏های اجرایی، در طول 61 سال زندگی خود، بیش از 35 عنوان کتاب را به نگارش درآورده است. تألیفات خزائلی را در یک طبقه بندی به چهار گروه «رسالات»، «کتاب‏های درسی»، «سایر تألیفات» و «آثار چاپ نشده» تقسیم کرده‏اند که به‏هیچ وجه نمی‏توان آن را یک تقسیم‏بندی جامع، مدون و علمی به‏شمار آورد. از این‏رو، از پرداختن به تألیفات خزائلی مبتنی بر این طبقه‏بندی صرف نظر می‏شود.

اصولاً اغلب کتاب‏های خزائلی در مدارس و دانشگاه‏ها تدريس مي‌شدند و هنوز هم برخی از این کتب وی بعد از گذشت چند دهه به‏عنوان منابعی مهم در حیطه خود به‏شمار می‏رود و همچنان چاپ‏های جدیدی از آن‏ها روانه بازار نشر می‏گردد که در ذیل، در حد وسع و حوصله این نوشتار به برخی آثار و تألیفات خزائلی اختصار تشریح می‏شود.

در این میان، برای تحقیقات قرآن پژوهی خزائلی باید جایگاه ویژه‏ایی را قائل بود که به‏سبب تبحر همزمان او در ادبیات عرب، ادبیات فارسی و فقه و حقوق و دانش‏های مرتبط با آن‏ها، پژوهش‏های گرانسنگی از وی در این زمینه به جای مانده است.

 کتاب تحقیقی «اعلام قرآن» که برگرفته از رساله دکترای او در ادبیات فارسی است با گذشت چند دهه از اولین چاپ آن هنوز هم به‏عنوان کتابی مرجع به‏شمار آمده و در سنوات اخیر چاپ نهم آن نیز از سوی انتشارات امیرکبیر روانه بازار شده است. این کتاب در 104 گفتار به ریشه‏یابی 115 اسم عَلَم موجود در قرآن از قبیل ملل، قبائل، بت‏ها و... پرداخته و گفتار پایانی آن نیز به اعلام مبهمه قرآن اختصاص یافته است.

تحقیق دیگر خزائلی در حیطه قرآن پژوهی، کتاب ارزشمند «احکام قرآن» است که ضمن بحث، شرح و بسط احکام اسلام مبتنی بر آیات قرآن، با رویکردی تطبیقی بعضاً به قیاس آن با رویکردهای به‏روز زمان خود پرداخته است. خزائلی در این کتاب، آیات مربوطه به احکام در قرآن را با تفریق مکررات، بالغ بر  750 آیه برآورد نموده که در این کتاب جهت اختصار به تفریعات پرداخته نشده است. ‏احکام قرآن، مشتمل بر یک مقدمه و چهار بخش می‏باشد که هر بخش به فراخور بحث، به چند بهره، و هر بهره، به چند گفتار، و هر گفتار به چند موضوع منقسم شده است. به‏گونه‏ایی که بخش اول (احوالات شخصی) از 10 بهره، بخش دوم (دادوستدها) از 10 بهره، بخش سوم (عبادات) از 8 بهره و بخش چهارم (احکام اجتماعی در قرآن مجید)  از 5 بهره شکل یافته است. این کتاب پس از چندین چاپ در دهه‏های گذشته، در سال 1384 با بازبینی محمود علمی، از سوی انتشارات دنیای دانش مجدداً چاپ شده است.

همچنین در کنار فعالیت‏های قرآن پژوهی خزائلی، به‏سبب معلم بودن و شرکت فعال در امور آموزشی، بخش مهمی از تألیفات وی، کتاب‏های درسی و کمک آموزشی اختصاص یافته که در صد قابل توجهی از کتاب‏های نگارش یافته توسط وی را تشکیل می‏دهند. این کتاب‏ها اغلب به‏عنوان مرجع رسمی آموزشی در مدارس و بعضاً دانشگاه‏ها به به‏شمار می‏آمده است. این کتاب‏ها به فراخور موضوع و رشته در زمان خود هر یک چندین بار به چاپ رسیده‏اند. از جمله این تألیفات می‏توان به:

«النخب من ادب العرب: مخصوص رشته ادبی و مسابقات ورودی دانشکده‏های حقوق و...»، «گل‏های ادب در چهار جلد»، »(الاسلوب = اسلوب ) الحدیث لتعلیم اللغه العربیه = روش نو برای آموزش زبان عربی در دو جلد» با همکاری عبدالباقی تنکابنی، «بدیع و قافیه کتاب درسی رشته ادبی» با همکاری حسن سادات ناصری، «منطق عملی»، «تاریخ فلسفه و خلاصه زیبایی شناسی (کتاب درسی دبیرستانها)»،  «فقه: تعلیمات دینی و اصول اخلاقی اسلام (پایه‏های مختلف)»، «منطق نظری»، «مختارات من الادب الحدیث» با همکاری محمد خوانساری، «منطق نظری و فلسفه شرق» و...اشاره نمود که به‏سبب درسی بودن و به‏تبع، تابع زمان بودن، چاپ جدیدی از این کتاب‏ها در دسترس نیست.

از دیگر قلمروهای پژوهشی خزائلی، تألیفات وی در حوزه ادبیات و به‏ویژه سعدی پژوهی است که به‏زعم قریب به اتفاق اساتید ادبیات و پژوهشگران این حیطه دو اثر «شرح گلستان» و «شرح بوستان» او از زمره مهم‏ترین تألیفاتی است که تقريباً در بیش از 50 سال پيش با فقر پژوهش در آن زمان و امكانات محدود و منابع اندك به‏بهترين شكل عرضه شده است و اطلاعات ذیقیمتی را به خوانندگان ارائه می‏دهد.

شرح گلستان با مقدمه‏ایی مفصل در شش گفتار: مفهوم ادب و ادبیات، تصوف و عرفان، مختصری از تحولات ادب فارسی تا زمان سعدی، مقام ادبی و عرفانی سعدی درباره گفتار و ترجمه‏ها و شرح‏های آن، درباره انواع شعر، آرایش‏های سخن سعدی و... آغاز شده و سپس، واژگان اصطلاحات، اعلام، اماکن، اسامی خاص، نکات دستوری، مشکلات، معنی واضح و روشن برخی عبارت‏ها و هرگونه توضیح دیگری ذیل هر حکایت و هر باب آمده است. از ویژگی‏های این شرح پرداختن به ریشه شناسی برخی از واژگان است. در پایان نیز فهرست‏های راهنما چون فهرست آیات و احادیث، امثال و حکم، اشعار فارسی و عربی، اعلام و اسامی، واژگان، الفاظ و عبارات و... کار دست یابی به این شرح را آسان می سازد.

دکتر خزائلی پس از شرح گلستان، به شرح بوستان نیز با همان شیوه و سبک و سیاق همت گماشت. در مقدمه این شرح به نکاتی چون شیوه گفتار سعدی در بوستان، تنوع حکایات در بوستان، تاریخچه حکایت پردازی، انواع حکایت، اقتفا از سعدی در بوستان، ترجمه ها و شرح بوستان اشاره شده است.

در واقع، توضیحات مؤلف در مورد اعلام بوستان و بیان استشهادات و تلمیحات سعدی از آیات قرآن مجید درخور توجه است. همچنین در این کتاب، ریشه بسیاری از واژه ها اعم از یونانی، ارمنی، پهلوی، اوستایی و... بیان شده و ابیات دشوار بوستان شرح گردیده است.

 دو کتاب شرح بوستان و شرح گلستان، با گذشت زمان نیز به‏عنوان منابعی قابل اعتناء در این زمینه به‏شمار رفته، به‏صورتی که از سوی ناشرین مختلف و در سال‏های مختلف این دو کتاب به دفعات به‏طبع رسیده است. آخرین چاپ این دو کتاب در 1393 از سوی انتشارات بدرقه جاویدان روانه بازار نشر شده است. همچنین، از دیگر تألیفات خزائلی می‏توان به «خودآموز حکمت مشاء ترجمه مقاصد الفلاسفه محمدغزالی»، «ترجمه معالم القریه فی احکام الحسبه»، «دایانا و ونوس تحقیقی درباره افسانه‌های ایران و روم و یونان و چگونگی پیوند آنها»، «دستور زبان فارسی» با همکاری ضیاء الدین میرمیرانی و... اشاره نمود.

شایان ذکر است که خزائلی برخی آثار چاپ نشده چون «ترجمه تهافت الفلاسفه غزالی»، «ترجمه مفتاح العلوم خوارزمی»، «فرهنگ اصلاحات روانشناسی و فلسفی» و...  نیز دارد که یا عمر پربرکت او به اتمامشان قد نداده و نیمه کاره مانده و یا بعد از درگذشتش به طبع نرسیده است.

سخن آخر

جسم خزائلی در 42 سال پیش در قطعه 8 بهشت زهرا (س) آرمید اما روح خستگی ناپذیر، تلاش مداوم، اراده مثال‏زدنی، پشت سرگذاردن موانع بی‏شمار، پژوهش‏های گرانسنگ و غیره و غیره آن چیزی است که خزائلی‏ها را در عین محدودیت و محرومیت از یک عضو حیاتی جاودانه می‏سازد.

نکته قابل تأمل آن است که اصولاً دکتر محمد خزائلی را چه در زمان خود و چه بعضاً پس از آن با طه حسین و یا هلن کلر مقایسه نموده و او را همطراز با طه حسین دانسته و به او لقب «طه حسین ایرانی» داده‏اند. اما در قریب به اتفاق موارد، رجوع به ادبیات موجود در کشور بیانگر آن است که اساساً آنگونه که شایسته است به محمد خزائلی توجه نشده و فراتر آنکه، توجه به طه حسین و هلن کلر در عین بی‏توجهی به خزائلی کاملاً ملموس است. تا آنجا که بنابر بررسی‏های نگارنده حتی برای افراد با آسیب‏بینایی نیز بخش بسیار محدودی از تألیفاتش به صورت گویا یا بریل تبدیل شده است. چنانکه تنها سه کتاب «اعلام قرآن»، «متن گلستان و ترجمه جملات عربی و معانی لغات به عنوان بخشی از شرح گلستان» و «شرح بوستان» به صورت گویا برای نابینایان موجود بوده و هیچ کتابی از وی به صورت بریل وجود ندارد.

مروری بر مطبوعات،ُ کتب و ادبیات موجود در کشور از سال 1353 (سال وفات دکتر خزائلی) تاکنون نیز حاکی از اختصاص‏یابی مطالب، مقالات و صفحات بسیار ناچیزی از نشریات و کتاب‏های موجود، به احوال و آثار این دانشمند و محقق نابینای معاصر می‏باشد تا آنجا که جستجوی نگارنده تنها به یافتن چند مطلب روزنامه‏ایی و مقاله که آن نیز در اغلب موارد مطروحه کاملاً شبیه به یکدیگر بوده و تنها به بازنویسی صرف وقایع زندگی وی پرداخته‏اند، خلاصه گردید.

 از این‏رو، بر جامعه علمی و فرهنگی کشور و بالاخص افراد با آسیب بینایی فرض است که در کنار ادای حق مطلب نسبت به این محقق برجسته نابینا، در زمینه شناخت بیشتر وی، و تلاش در فرهنگ‏سازی جهت تبدیل شدن خزائلی به یک الگو برای تمامی افراد و به ویژه افراد با آسیب‏بینایی که یک درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‏دهند، اقدامات لازم صورت پذیرد.

چه، نبود امکانات آموزشی و پژوهشی لازم و فقر در وجود فرصت های برابر در زمینه‏های مختلف میان افراد  با آسیب‏بینایی و سایر اقشار جامعه علی رغم پیشرفت‏های فراوان در چند دهه اخیر هنوز هم در جامعه کاملاً ملحوظ بوده، چه برسد به 5، 6 دهه قبل که تبعاً نزدیک به‏هیچ بوده است توجه به این موضوع خود سترگی کار خزائلی و آثار به جای مانده از وی را دو چندان مبرهن می‏سازد که تبعاً شایسته تقدیر، بازگویی و بازنمایی است. 

پی نوشت:

1.بخش سرگذشت بیشتر منطبق بر زندگینامه مکتوب مختصری است که در ملاقات با خانم شایسته خزائلی (فرزند ارشد دکتر خزائلی) از ایشان گرفتم و نیز صحبت‏های شفاهی که در چند جلسه حضوری و چند تماس تلفنی قبل و بعد از آن با ایشان داشتم، نگارش یافته است. البته در این میان، از برخی مطالب پراکنده مندرج در کتابهای مرتبط منابع اینترنتی و مطبوعات نکاتی اخذ شده است. از جمله:

-باقری بیدهندی، ناصر (1388)، دانشوران روشندل، بوستان کتاب

-ذوالفقاری، حسن (1377) دکتر محمد خزائلی؛ معلم نابینایان، نشریه رشد آموزش زبان و ادب فارسی، 48

 -شمس ملایری، حسین، محمدزاده، منصور، بیگدلی، محمدرضا (1379)، معلولین نامدار ایران و جهان؛ وزارت آموزش و پرورش، سازمان آموزش و پرورش استثنایی، پژوهشکده کودکان استثنایی

-صادقی نژاد، مهدی (1382)، یادی از محمد خزائلی، چشم و دل نابینایان، روزنامه همشهری

-عفتی، قدرت الله (1391)، دکتر خزائلی، قانون‏گذار روشن‏دل، تهیه شده در دفتر فرهنگ معلولین

و...

2. در بخش کارنامه علمی ضمن صحبت کردن چندباره با خانم شایسته خزائلی و جستجو در پایگاه‏های: سازمان اسناد و کتابخانه ملی به آدرس: www.nlai.ir  ، پایگاه اطلاع رسانی کتابخانه‏های ایران به آدرس: www.lib.ir  و...، جهت یافتن کتاب های دکتر خزائلی به‏طور مستقیم به کتاب‏های ایشان نیز رجوع شده است. همچنین، در زمینه تاریخ آخرین چاپ، با ناشرین کتاب‏های دکتر خزائلی تماس گرفته شده است.

خزائلی در ویکیپدیا