کاروانسـراها,یادگـاری از ذوق هنری معماران ایرانی

نام کاروانسرا ترکیبی است از کاروان کاربان به معنی عده ای مسافر است که گـروهـی سفر می کنند و سرای, به معنـی خـانـه و مکان هـر دو واژه برگرفته از زبان پهلوی است

نام کاروانسرا ترکیبی است از کاروان (کاربان) به معنی عده‌ای مسافر است که گـروهـی سفر می‌کنند و سرای، به معنـی خـانـه و مکان. هـر دو واژه برگرفته از زبان پهلوی است.

چنین می‌توان گفت که کاروانسرا ساختمانی است که کاروان را در خود جای می‌دهد و از بزرگترین نوع ساختمان‌های اسلامی محسوب می‌شود. پلان آن معمولاً مربع یا مستطیل شکل است، با یک ورودی برجسته عظیم و بلند، معمولاً ساده و بدون نقش، با دیوارهایی که گاهی اوقات بادگیرهایی در انتهای آن تعبیه شده است. یک دالان با تاق قوسی که مابین ورودی و حیاط داخلی قرار گرفته است، فضای کافی را برای جا دادن حیوانات بارکش فراهم می‌کند. بر روی سکوی برآمده‌ای که پیرامون این حیاط قرار گرفته است، تاقگان‌هایی واقع شده که نمای داخلی را مفصل بندی کرده‌اند. در پشت آنها حجره‌های کوچکی برای منزل دادن مسافران تعبیه شده است. در کاروانسرا‌های دو طبقه، از حجره‌های پایینی برای انبار کردن کالاها و از حجره‌های بالایی برای منزل دادن مسافران استفاده می‌شد.

کاروانسراهایی را که بیشتر برای نگهداری اسب و چهارپایان استفاده می‌شد، رباط می‌گفتند؛ ولی کاروانسرا بیشتر مورد استفاده طبقه اعیان و حکومتی بوده است. نوع سومی نیز وجود داشت که به آن «سابات» می‌گفتند.

سابات در اصل سایه بان یا سایه باد بود، یعنی سایه بانی در مسیر باد. سابات‌ها در مسیر راه‌ها برای استراحت چند ساعته و کوتاه مدت و بیشتر برای استراحت در روز ساخته می‌شدند و فقط تاق یا ایوانی داشتند بدون در و پناهگاه. بعضی از سابات‌ها دارای آب انبار و بعضی دیگر فاقد آب انبار و فقط سایه بان بودند.

به‌نظر می‌رسد کلمه «رباط» نیز واژه‌ای فارسی باشد و نه عربی. ممکن است رباط عرب شده «ره بان» یا «ره‌پات» باشد. راه بان یا ره پات، خانه راه است. آذر پات و آذرپاتگان هم از این ریشه بوده است. چنانچه کلمات عربی رهبان ربان و رهنامج نیز از راه فارسی گرفته شده است. در عربی محلی کلمه کاریان به معنی خانه‌های سرراهی و موقتی نیز از کاروان گرفته شده‌اند. کاروان امروزه یک کلمه بین المللی است و در بیشتر زبان‌ها وجود دارد. در عربی «قیروان» و «کراوان» هم گفته می‌شود.

واژه «خان» هم به معنی کاروانسرا است و این واژه در زبان تازی به طور مطلق به جای کاروانسرا به کار رفته شده است. در کشور ترکیه به کاروانسراها خان گفته می‌شود. این بناها، در واقع دارای عملکرد و وظایفی مشابه کاروانسرا بوده، ولی از نظر ویژگی‌های معماری، تفاوت‌هایی داشته‌اند. بنابراین دلایل ایجاد و علل بنیاد و پیدایش این گونه بناها را می‌توان نیاز مبرم کاروان و کاروانیان به حمایت در طول سفر دانست. کاروانسراها از یادگارهای پر ارزش معماری ایران به شمار می‌روند که از روزگار کهن به دلایل گوناگون ارتباطی چون جریان اقتصادی، نظامی، جغرافیایی و مذهبی بنیاد شدند و در ادوار مختلف به تدریج توسعه و گسترش یافتند.

● معماری کاروانسراها

از بررسی کاروانسراهای سراسر ایران چنین بر می‌آید که اساس معماری کاروانسراهای ایران، مانند سایر بناها، تابع شیوه، سنت و سبک رایج زمان بوده است. با این ترتیب می‌توان پنداشت که کاروانسراهای پیش از اسلام نیز تابع شیوه معماری زمان بوده و معماری خاصی نداشته‌اند.

ذکر این نکته ضروری است که شیوه معماری، محل و منطقه، مصالح ساختمانی و موقعیت جغرافیایی نقش موثری در ایجاد این گونه بناها داشت. شیوه ساختمان و معماری کاروانسراها از روزگار کهن تا به امروز دگرگونی بسیاری نیافته و معمولا سبک بنای آنها همان ایجاد باره بند‌ها و اتاق‌هایی بوده است که پیرامون حیاط محصور، ساخته ‎می‎شدند. ولی ‎در طرح ‎و خصوصیات هر کدام ویژگی‌هایی به چشم می‌خورد.

در کاروانسراها اتاق‌های مسافران معمولا پیرامون حیاط ساخته می‌شد و پشت آنها اصطبل قرار داشت و در ورودی اصطبل‌ها در چهار گوشه داخلی بنا قرار می‌گرفت و گاهی به ایوان ورودی حیاط باز می‌شدند. در دوره صفوی طرح معماری کاروانسراها تنوع یافت و علاوه بر کاروانسراهای چهار ایوانی، نوع کوهستانی، مدور - هشت ضلعی و کویری بر طبق موقعیت جغرافیایی و مکانی ساخته شد.

در دوره‌های زندیه، افشاریه و قاجاریه ساخت کاروانسراها به شیوه گذشته ادامه یافت. از نظر طرح و نقشه، کاروانسراهای آن دوره عموما از نوع چهار ایوانی بودند و از لحاظ مصالح ساختمانی نیز بر خلاف دوره متقدم که از که آجر و سنگ ساخته می‌شد که اغلب از خشت استفاده شده است. همچنین بسیاری از کاروانسراهای دوره صفوی در عهد قاجاریه در طول ۲۵ قرن حضور کاروانسراها در ایران در مکان‌های دور افتاده پناهگاه و مسکن موقتی برای کاروانیان بودند، ولی امروزه میهمانخانه و هتل‌ها، جای کاروانسراها را گرفته‌اند. آثاری که از کاروانسراهای کهن به دست آمده است نشان می‌دهد در این اماکن، اتاق‌هایی برای نگهبانان، کاروانسراداران یا ماموران ساخته می‌شد. ولی کاروانسراهای تجارتی داخل شهرها عموما دو طبقه بودند. در دو طرف دروازه ورودی داخل کاروانسرا نیز معمولا اتاق‌ها یی برای پاسداران و کاروانسرادار ساخته می‌شد. معمولا هر کاروانسرا دارای چاه آب و آب انباری است که گاهی در وسط کاروانسرا زمانی خارج از محوطه برای تامین آب مورد نیاز مسافران حفرفی شد.آب انبارها از نظر معماری به اشکال مختلف ساخته می‎شدند بعضی دارای شکل مستطیل با سقف ساده بودند و بعضی مواقع در خارج کاروانسرا ساخته می‌شدند، مثلاً آب انبارهای کاروانسرا‌های حاشیه خلیج فارس همه بیرون از بنا قرار دارند. درحالی که در مناطق مرکزی عموما در داخل کاروانسراها برای رفع نیازمندی‌های مسافران، حتی نانوایی، قصابی، آسیاب، نمازگاه و یک سری دکان برای خرید و فروش کالاهای کاروانی وجود داشت.

در بسیاری از کاروانسراها، به خصوص از دوره صفویه به بعد، بخاری دیواری یا مکانی برای برافروختن آتش تعبیه می‌شده است. محل بخاری‌های دیواری یا در اتاق‌ها ساخته می‌شده یا در محل‌های سر پوشیده. بخاری‌های مرتفعی هم در اصطبل‌ها برای گرم شدن حیوانات ایجاد می‌شد که جای آن اغلب در پشت دیوار اتاق‌های مسکونی مسافران بوده است. در کاروانسراهای نوع کوهستانی اهمیت بخاری به حدی بود که محل وسیعی را برای قرار دادن آتش و بخاری انتخاب می‌کردند. مصالح ساختمانی اصلی بنای کاروانسراها در ایران از سنگ و آجر بود. در بعضی موارد سنگ‌ها کاملاً استادانه تراش داده می‌شدند و در برخی اوقات از قطعات کوچک سنگ‌های نتراشیده استفاده می‌کردند. در بعضی نقاط نیز از تلفیق سنگ و آجر پی بنا را می‌ساختند. نمای خارجی و داخلی عموماً از آجر بود. در برخی از کاروانسراها از خشت یا بلوک‌های خشتی استفاده می‌شد. سقف اغلب کاروانسراهای ایران نوک تیز و شیب دار است. بیشتر بام‌ها مسطح و با شیب کم ساخته شده‌اند و در قسمت‌هایی با اتاق‌های بزرگ سقف‌ها شکل قوسی دارند. آب باران به وسیله ناودان‌هایی که روی دیوار خارجی کاروانسرا قرار می‌گرفت به بیرون از کاروانسرا هدایت می‌شد ولی در بعضی ‎از کارونسراها نیز ناودان‌هایی که در دیوارهای حیاط داخلی کار گذاشته شده‌اند، دیده می‌شود. تمامی درها و پنجره‌ها و تو رفتگی دیوارهای حیاط و اتاق‌ها و ایوان‌ها در زمان صفویه با سقف هلالی ساخته شده‌اند. بسیاری از کاروانسراها همانند بناهای مذهبی هم عصر خود دارای تزیینات معماری مانند: آجر کاری، کاشیکاری، گچ بری و سنگ کاری‌اند. تزئینات عموماً در نمای خارجی کاروانسراها در قسمت دروازه ورودی، تاقنما‌ها و ایوان‌ها به کار می‌رفته است. از کاروانسرا‌هایی که تزئینات جالب توجهی دارند، می‌توان رباط شرف، رباط چاهه، مهیار، رباط پسنج و کاروانسرای گذر را نام برد. «آرتور پوپ» معتقد است که: «احداث و ایجاد کاروانسراها در ایران، پیروزی بزرگ معماری ایران است و در هیچ جای دنیا کاربرد و ویژگی‌های خاص معماری آن را نمی‌توان دید».

● کاروانسرا در دوره اسلامی

در این دوره، معماری کاروانسراهـا از دیدگاه سبک و تنوع نقشه‌ها به اوج شکوفایـی رسید و در مسیر شهرها و روستاها و معابر کوهستانی و نـواحی کویری، کاروانسرا و رباط‌های برون شهـری و در مراکز اقتصادی و راسته بازارها، کاروانسرا و رباط‌های درون شهری با ویژگی‌های متفاوت کار بردی ساخته شدند. نمـونـه‌های بسیار زیبـا و جالب تـوجه از معماری این گونه بـناها که در سرزمین پـهناور ایـران از کرانه‌های رود ارس تـا سـواحل خلیج فارس بـه یـادگـار مـانـده، مـعـرف ذوق هنـری و مـهارت مـعـمـاران، بنـایـان و استادکارانی است که در ادوار مختـلف و با توجه به نیازهای گونـاگون، با علاقه فـراوان در طریق تحول، تکامل، زیبـایی و گسترش کاروانسراها به جان کوشیدند.

باتوجه به این تنوع و زیبایی است که بسیاری از محققان و صاحب نظران هنـر مـعـمـاری، کاروانسراهـای ایـران را مهمـتـریـن نشانـه پـیـروزی و موفقیت معـمـاری ایـران بـه شمـار آورده و استـاد‌کاران ایـرانـی را در ایجـاد این گونه بنـاها مبتکر و پـیشقدم دانسته‌اند. کاروانسراهای ایران، علاوه بر ارزش هنری، از دیدگاه مسایل اجتماعی نیز حایز اهمیت فـراوان و شایسته مطالـعـه‌ای گسترده‌اند.

بسا که طـی قرون سپـری شده، کاروانسراهای درون شهری و برون شهری کـه بارانداز و استراحـتگـاه کاروان‌ها و کاروانیان اقصی نقاط معمـول آن روزگـاران بـه شمـار می‌آمـده، محـل تعاطـی و تعامل‌اندیشه‌ها و تبـادل و تقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختـلف بوده و بی تردید، این تماس و تلاقی انسان‌ها و‌اندیشه‌های گـونـاگـون، تـأثـیـری شگرف بر زندگی مردم این مرز و بوم کهنسال داشته است.

● انواع کاروانسراها

به طور کلی می‌توان کاروانسراها را به دو دسته اصلی تقسیم کرد:

۱) کاروانسراهای درون شهری

۲) کاروانسراهای برون شهری

از آن جا که اغلب کاروانسراهای باقی مانده در ایران متعلق به دوره صفوی و بعد از آن است، لازم است در تقسیم آن تمامی عوامل از وضع آب و هوایی تا شیوه معماری منطقه‌ای مورد بررسی قرار گیرد. در درجه اول کاروانسراهای ایران را می‌توان به گروه‌های زیر تقسیم بندی کرد:

▪ کاروانسراهای کاملاً پوشیده منطقه کوهستانی

▪ کاروانسراهای کرانه‌های پست خلیج فارس

▪ کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران

گروه آخر از نظر نقشه به انواع مختلف تقسیم بندی می‌شوند.

۱) کاروانسراهای مدور: تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور بنیاد شده‌اند. این کاروانسراها بسیار جالب توجه و از نظر معماری حایز اهمیت فراوان هستند.

این گروه از کاروانسرا‌ها به شکل چند ضلعی (اغلب هشت ضلعی) و همانند کاروانسراهای مدور بسیار زیبا بنا شده‌اند و زمان ساخت آنها دوره‌ای است که در معماری کاروانسراها پیشرفت قابل ملاحظه‌ای به وجود آمده‌است. تعداد آنها مانند کاروانسراهای مدور کم است. از نمونه‌های زیبای این گروه، کاروانسرای امین آباد، خان خوره، چهار آباده و ده بید جاده اصفهان - شیراز، بنارویه جاده جهرم - لاراند که به فرم هشت ضلعی در دوره صفوی ساخته شدند و نشان دهنده شیوه معماری اصفهانی هستند.

۲) کاروانسراهای دو ایوانی: همانند مدرسه‌ها و مسجدها و سایر بناهای مذهبی تعدادی از کاروانسراهای ایران را به شکل دو ایوانی به فرم مربع یا مستطیل ساخته‌اند. عموماً ایوان‌های این کاروانسراها یکی در مدخل ورودی و دیگری رو به روی آن قرار دارد. از نمونه‌های باقیمانده این کاروانسراها می‌توان از کاروانسرای خوشاب و کاروانسرای دو کوهک نام برد.

۳) کاروانسراها با تالار ستون دار: تعدادی از کاروانسراهای ایران با تالار ستون دار بنا شده‌اند و از آنها عموماً به عنوان اصطبل استفاده می‌شد. نمونه‌ای از این کاروانسراها عبارت است از کاروانسرای عسگرآباد بین جاده تهران - قم و کاروانسرای خاتون آباد در ۲۵ کیلومتری تهران در جاده گرمسار - تهران.

۴) کاروانسراهای چهار ایوانی: در ادوار اسلامی از طرح چهار ایوانی برای بنیاد‌های مذهبی و غیر مذهبی، مانند مدرسه‌ها، مقبره‌ها، مسجدها و کاروانسراها استفاده شده و تقریباً این طرح نقشه ثابتی برای احداث این گونه بناها وجود داشت، به خصوص از دوره سلجوقی به بعد، کاروانسراهای بسیاری با طرح چهار ایوانی ساخته شد که آثار آن در تمامی ایران پراکنده ‌است.

۶) کاروانسراها با طرح متفرقه: این گروه، کاروانسراهایی هستند که نقشه و معماری آنها با آنچه که در گروه‌های قبلی اجمالاً بررسی شد، شباهتی ندارد. کاروانسرای سبزوار و کاروانسرای شاه عباسی جلفا از این گروه هستند.

از میان کاروانسراهای مناطق کویری، می‌توان به: کاروانسرای قلعه خرگوشی، کاروانسرای مرنجاب، کاروانسرای قصر بهرام، کاروانسرای سفید آب، کاروانسرای عین الرشید، شاه سلیمانی (آهوان)، کاروانسرای دیر گچین، کاروانسرای حوض، کاروانسرای دلاک، کاروانسرای علی آباد، کاروانسرای (رباط) زین الدین، کاروانسرای (رباط) شمش، کاروانسرای رباط کریم، کاروانسرای عباس آباد، کاروانسرای سنگی محمد آباد، کاروانسرای رشتی عقدا، کاروانسرای علی آباد، کاروانسرای قلعه سنگی، کاروانسرای حوض سلطان و کاروانسرای منظریه اشاره کرد.

در این مطلب به اختصار برخی از کاروانسراهای تاریخی را معرفی می‌کنیم.

در سراسر راه لار بـه بستک و کوخرد بـه بندر لنگه کاروانسراهـای مشابـه به فاصلـه سه فـرسنگی دیـده می‌شود، سازنده آنـها را به نـام «شاه عبـاس» می‌نامند، ولی برخی از آنها مطمئنا بعد از شاه عباس ساخته شده‌اند، هــم اکنـون اغلب این کاروانسراها یا خـالـی‌اند، یا تخریب شده‌اند.

● کاروانسرای شاه سلیمانی آهوان

کاروانسرای شاه سلیمانی آهوان که در روستای آهوان، در ۴۲ کیلومتری شرق سمنان واقع است، در سالِ ۱۰۹۷ هجری قمری در زمانِ شاه سلیمانِ صفوی، برای استراحتِ زایرانِ امام هشتم که از سمنان و آهوان به مشهد مقدس می‌رفتند، ساخته شد اما به غلط کاروانسرایِ شاه عباسی نام گرفت. کاروانسرایِ شاه سلیمانیِ آهوان دارایِ حیاطِ وسیع مستطیل شکل، به طول ۴۰ متر و عرض ۳۲ متر و چهار ایوان است. جمعا در اطراف حیاط ۲۴ اتاق ساخته شده که ابعاد آنها به ترتیب ۳۵/۳ در ۹۰/۲ متر است .

● کاروانسرای ده نمک

کاروانسرای ده نمک در ۴۰ کیلومتری شرق گرمسار قرار دارد و از نوع چهار ایوانی و تاریخ ساخت آن مربوط به زمان صفویه است. در چهار گوشه حیاط مدخل ورودی قرار دارد که به اصطبل‌های چهارگانه کاروانسرا ختم می‌شود. پشت هر ایوان اتاقی مستطیل شکل قرار دارد که بین اصطبل‌های چهارگانه را قطع می‌کند.

● کاروانسرای دیر گچین

کاروانسرای دیر گچین، کاروانسرایی قدیمی در نزدیکی شهر ری است. این کاروانسرا با عنوان مادر کاروانسراهای ایران در سال ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. قدمت این کاروانسرا به دوران سامانی و صفویه می‌رسد.

یکی از دلایل نام نهادن کاروانسرای دیر گچین به عنوان مادر کاروانسراهای ایران، وجود تمامی مایحتاج مسافران از جمله: مسجد، آسیاب، حیاط خلوت، حمام و آبریزگاه عمومی در داخل کاروانسرا است. کاروانسرای دیر گچین، بین راه شرق به غرب کاروانیان واقع شده بود، که به نام‌های قصرالجعین، قصر گچ، دیر گچین، قلعه دیر، دژ کردشیر معروف بوده است.

پایه‌های این کاروانسرا متعلق به یک آتشکده‌ در دوران ساسانی بوده که در زمان صفویه از قلعه به کاروانسرا تغییر کاربری یافته است. با توجه به قدمت، وسعت و اهمیت آن که در بیشتر منابع و متون به عنوان مادر کاروانسراهای ایران از آن نام برده شده است و با توجه به طرح احداث جاده اصلی گرمسار به قم که از نزدیکی این بنا می‌گذرد، اداره کل میراث فرهنگی استان تهران تصمیم گرفت این کاروانسرا را به مکان توریستی و گردشگری تبدیل کند.

● کاروانسرای (رباط) زین الدین

این کاروانسرا در ۶۰کیلومتری جاده یزد- کرمان و در فاصله ۵۰۰متری از جاده قرار دارد. این کاروانسرا به دستور «زین الدین گنجعلی خان ریگ» حکمران کرمان و به امر «شاه عباس ماضی» در قرن ۱۰ هـ. ق ساخته شد.

نقشه این رباط دایره و دارای پنج برج نیم دایره است که به دیواره هشت متری آن متصل‌اند. ساختمان این بنا از آجر است. پس از سر در نسبتاً وسیع ضلع جنوبی، هشتی و سپس صحن دوازده ضلعی قرار دارد. در اطراف صحن، رواق‌های سکوداری وجود دارد و در انتهای هر رواق اتاق‌هایی مشابه دیده می‌شود. اخیراً این بنای تاریخی بازسازی و به محل مناسبی برای اسکان و پذیرایی گردشگران تبدیل شده است.

● کاروانسرای مرنجاب

کاروانسرای مرنجاب در ارتفاع ۸۱۰ متری از سطح دریای آزاد در حاشیه جنوبی دریاچه قم واقع شده است. مرنجاب از دهستان کویرات شهرستان آران و بیدگل و در ۵۰ کیلومتری شمال شرق مرکز این شهرستان قرار دارد.

● کاروانسرای قلعه خرگوشی

کاروانسرای قلعه خرگوشی نزدیک باتلاق «گاوخونی» در جاده قدیمی یزد- اصفهان قرار دارد. فاصله بین این کاروانسرا و عقدا حدود ۶۰کیلومتر است. این بنا که تماماً از سنگ و آجر ساخته شده و ابعاد آن ۸۰×۸۰ متر است، از آثار دوره شاه‌عباس به شمار می‌رود.

از تزیینات بنا می‌توان به کاربندی آجری سر در ورودی و کتیبه سنگی به خط «علی رضا عباسی» خطاط معروف عصر شاه عباس اشاره کرد. این کتیبه، روی ۱۵قطعه سنگ سبز رنگ به طول هشت متر و عرض ۶۰سانتی متر و در سه ضلع مدخل نصب شده است.

● کاروانسرای قصر بهرام

قصر بهرام، کاروانسرای مربع شکلی متعلق به عهد صفویه است که از دیوارهای بلند با چهار برج نیم دایره تشکیل شده است. این کاروانسرا به دستور شاه عباس صفوی و بر سر سه راهی اصفهان، خراسان و مازندران بنا نهاده شد. قصر بهرام از سنگ ساخته شده و دارای چهار ایوان و ۲۴ حجره است. شترخوان‌ها یا اصطبل‌های این کاروانسرا به گونه ای تعبیه شده‌اند که کاملا در پشت اتاق‌ها قرار می‌گیرند. آب مصرفی این کاروانسرا از چشمه سیاه در ۵/۷ کیلومتری قصر، توسط آبراهه سفید رنگی که از سنگ تراشیده شده بود، منتقل می‌شد.

قصر بهرام در فاصله ۵۰ کیلومتری جنوب پیشوای ورامین و در پارک ملی کویر قرار دارد. برای ورود به این منطقه اخذ مجوز از سازمان حفاظت از محیط زیست الزامی است.

● کاروانسرای منظریه

کاروانسرای منظریه در ابتدای راه ساوه، نزدیک پلی ساخته شد که از زیر آن رودخانه‌ای می‌گذرد. کاروانسرا که در میان ناحیه خشک و بی حاصلی قرار گرفته، ازنظر بازرگانی اهمیت ویژه ای داشته است.

● کاروانسرای حوض سلطان (رباط حوض سلطان)

کاروانسرای حوض سلطان یا رباط حوض سلطان، بنایی است آجری که در جاده تهران - قم بر روی پایه ای سنگی استوار شد و در کنار یک کاروانسرای دوره صفویه در دشت‌های جنوبی کوهمره قرار دارد. این کاروانسرا در دوره ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد.

● کاروانسرای عین‌الرشید

کاروانسرای تاریخی عین‌الرشید، واقع در پارک ملی کویر و به فاصله دو کیلومتری قصر بهرام قراردارد. این کاروانسرا نیز مانند قصر بهرام مربوط به دوران صفویه است. ساختار اصلی این بنا آجری است. در کنار این کاروانسرا یک آب‌انبار فروریخته قراردارد. در تپه مجاور این کاروانسرا چشمه عین الرشید قراردارد که آبشخور جانوران منطقه از قبیل بز و آهو است.

● کاروانسرای سفید آب

در پارک ملی کویر در فاصله ۵۰ کیلومتری شرق مرنجاب و در ۷۵ کیلومتری جنوب کاروانسرای «قصر بهرام» کاروانسرای قدیمی قرار دارد که زمانی استراحتگاه کاروان‌ها بود. این کاروانسرا در حدود ۴۰۰ سال پیش توسط شاه عباس صفوی در جنوب شرقی دریاچه نمک آران و بیدگل ساخته شد و جزو چهار کاروانسرای حاشیه این دریاچه است. شاه عباس برای سفر از اصفهان به فرح آباد ساری از این کاروانسراها استفاده می‌کرده است. نمای ظاهری این کاروانسرا سنگی بوده و در ساخت آن از ملات ساروج استفاده شده و ساخت آن به شیوه معماری اسلامی است.

● کاروانسرای (رباط) شمش

کاروانسرای شمش در کنار جاده اصلی یزد- کرمان، بین «مهریز» و «انار» قرار دارد و در گذشته‌های نه چندان دور، در محدوده استان کرمان قرار داشت. این کاروانسرا احتمالاً به دستور گنجعلی خان (۱۰۳۴ - ۱۰۰۵ هـ. ق) ساخته شد. در کنار کاروانسرهای ایران از این بنا، به عنوان یک بنای مربوط به دوره صفویه یاد شده است. این کاروانسرا ساختمانی آجری با چهار برج مدور در چهار گوشه دارد. در ضلع شرقی، به دلیل قرار گرفتن مخزن آب انبار کاروانسرا، حد واسط دو برج کناری، برج مانند دیگری نیز در وسط دیوار ساخته شده است.

● کاروانسرای رباط کریم

کاروانسرای فتحعلی شاهی رباط کریم در مسیر جاده تهران - ساوه قرار گرفته و به سبک دو ایوانی است. ورودی کاروانسرا از ایوان غربی است. ایوان شرقی به عنوان شاه‌نشین کاربرد داشت. این کاروانسرا دارای یک حیاط مرکزی با اتاق‌هایی ایوان دار است که دور تا دور این حیاط ساخته شده‌اند. کاروانسرای رباط کریم دارای دو کتیبه است که روی یکی از آنها تاریخ ۱۲۴۰ هـ .ق و نام بانی «آقا کمال» حک شده است.

● کاروانسرای رشتی عقدا

کاروانسرای رشتی عقدا در شهرستان اردکان و در مدخل ورودی آبادی «عقدا» قرار دارد. «حاجی ابوالقاسم تاجر رشتی» از تجار یزدی و بانی آثار متعدد (حدود سال ۱۲۵۵ هـ.‌ق) این کاروانسرا را در سال ۱۲۶۲ هـ. ق بنا کرد.

بنای این کاروانسرا از آجر و دارای بادگیری دو طبقه است. در هر بدنه این بنا، هفت صفه به قرینه ساخته شده که صفه میانی بزرگ تر است و شاه نشین آن محسوب می‌شود. صفه‌های دیگر هریک به اتاقی راه دارد و در پشت اتاق‌ها، راهروهای اصطبل قرار گرفته است. در چهار گوشه بنا، چهار مدخل به قرینه ساخته شده است.

● کاروانسرای دلاک

در جاده تهران - قم، سمت شمال رود مسیله و پل دلاک، ساختمان چهارگوش سفید رنگی قرار دارد. پلان کاروانسرا چهار ایوانی است و مصالح به کار رفته در آن آجر و سنگ است. تاریخ ساخت این کاروانسرا را به دوره کریم خان زند نسبت می‌دهند.

● کاروانسرای عباس آباد

کاروانسرای عباس آباد در شرق شاهرود و در کیلومتر ۱۳۵ جاده شاهرود- مشهد و در مرکز روستای عباس آباد واقع شده است. تاریخچه ساخت این کاروانسرا مربوط به دوره صفویه است و در دوره قاجار مرمت اساسی شد. فرم پلان این کاروانسرا مستطیل شکل و از نوع چهار ایوانی است. این کاروانسرا دارای دو ورودی شرقی و غربی است که ورودی اصلی آن در ضلع شرقی است. دسترسی به پشت بام کاروانسرا از طریق راه پله‌هایی در طرفین ایوان‌های شرقی و غربی میسر است . از تزئینات این کاروانسرا می‌توان به کاربندی‌های گچی رواق‌های پیرامون حیاط و نیز آجرکاری‌های سقف ایوان‌ها اشاره کرد. این بنا از سلامت و پایداری نسبی برخوردار بوده و در دوره‌های گذشته مورد مرمت و باز سازی قرار گرفته است.

● کاروانسرای افضل شوشتر

کاروانسرای افضل شوشتر در ضلع غربی خیابان طالقانی -کوچه سنگ فرش، واقع است. این کاروانسرا که در دوره قاجاریه ساخته شد در گذشته مرکز توزیع غله بود.

این کاروانسرا به سبک معماری سنتی به صورت دوره ساز بنا شد و شامل یک طبقه یا شبستان (زیر زمین) است. مساحت کل بنا ۱۰۰۰ متر مربع و بخش آجری نوساز در ضلع جنوبی ۳۵۰ متر است. کاروانسرای افضل یکی از سالمترین کاروانسراهای شوشتر بوده و تا حد زیادی از دخل و تصرفات مصون مانده است. این بنا با شماره ۷۹۴۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است و دارای مالکیت خصوصی است.

● کاروانسرای حوض

کاروانسرای حوض از اقامتگاه‌های بین راهی مسیر تهران - قم محسوب می‌شد که علاوه بر کاروان‌سرا، قلعة محکمی نیز در آنجا قرار داشت. در شمال کاروان‌سرا، بقایای قلعه دیگری که از گل ساخته شده است، وجود دارد.

مجموعة کاروان‌سرا، قلعة اربابی و قلعة روستایی به نام حوض، در گذشته به دلیل آمد و شد زیاد بین تهران - قم و اصفهان از رونق بسیار برخوردار بود. امروزه کاروانسرا و قلعة حوض به علت اینکه در محل خروج از مسیر راه اصلی قرار دارد، کارکرد سابق خود را از دست داده است.

منابع:

بیابان‌ها و کویرهای ایران

ویکی پدیا

وبلاگ آتلیه آزاد

وبلاگ شاهرود میراث