به یاد محمود کاشی‌چی

مجيد رهباني

تاشر 1301-1393
محمود آقاجان‌زاده کاشی‌چی در سال 1301 در مشهد متولد شد. پدرش کاشی‌ساز هنرمندی بود که ساخته‌هایش در صحن رضوی آستان‌قدس به کار رفته است. او کتاب‌فروشی گوتنبرگ را در سال 1324 در زادگاهش تأسیس کرد. در آن‌جا علاوه بر کتاب، نشریات روز را هم عرضه می‌کرد. به فراخور علائق سیاسی‌اش، نشریات حزب تودة ایران جای خاصی داشتند، اما خود می‌گفت که صرف‌نظر از گرایش سیاسیِ مطبوعات، همة روزنامه‌ها و مجله‌های مطرح وقت را در کتاب‌فروشی خود گرد می‌آورد و توزیع می‌کرد. کاشی‌چی به‌تدریج پا به عرصة چاپ و نشر کتاب گذاشت. با کتاب‌هایی از حسن شهید نورایی و ملک‌الشعرا بهار کار را آغاز کرد.

            در سال 1330 به دنبال یافتن محیطی فراخ‌تر برای فعالیت، روانة تهران شد. از آن پس تا واپسین سال‌های عمر، همزمان در تهران و مشهد به فعالیت خود ادامه داد. در تهران، ابتدا با همکاری چند نفر از همفکرانش (از جمله ابوتراب جلی) نشریة طنزی به نام شیطان منتشر کرد که گرایش چپ داشت و علیه شاه و دربار مطالب گاه موهنی به چاپ می‌رساند. دفتر این نشریه در جریان کودتای 28 مرداد مورد حمله و غارت قرار گرفت و تعطیل شد. در فاصلة سال‌های 1330 تا 1332، کاشی‌چی فعالیت انتشاراتی محدودی نیز داشت که بیشتر شامل جزوات تند سیاسی بود. پس از کودتا، مدتی در خفا زندگی کرد، سپس دستگیر شد و به زندان افتاد.

            در 1333 یا 1334 کتاب‌فروشی گوتنبرگ را در خیابان منوچهری تهران به راه انداخت. در آن‌جا علاوه بر پرداختن به کار نشر، آغاز به سفارش دادن و واردات کتاب از شوروی کرد. بیشتر این کتاب‌ها (شامل کتاب‌های کودکان و نوجوان، ادبیات کلاسیک و معاصر روسی، و کتاب‌های علمی) از انتشارات پروگرس مسکو و به زبان فارسی بود. همچنین کتاب‌های «ادارة انتشارات ادبیات خاور» (فرهنگستان علوم شوروی) و کتاب‌های علمی و ادبی شوروی به زبان‌های روسی، ارمنی، انگلیسی و عربی هم در کتاب‌فروشی گوتنبرگ عرضه می‌شد. این کتاب‌ها خواستارانی داشت و در نتیجه کتاب‌فروشی گوتنبرگ به محل رفت و آمد آن‌ها مبدل شد. طبیعتاً این، در کنار سوابق و برخی مراودات مدیر گوتنبرگ، حساسیت ساواک را بر می‌انگیخت. کاشی‌چی در گفت‌وگویی با مجلة بخارا^* اظهار می‌دارد که هیچ‌گاه ساواک از او نخواست واردات کتاب از شوروی را متوقف کند، اما همواره او را زیر نظر گرفته بودند و بارها برای تفتیش کتاب‌هایی که می‌فروخت انبارش را زیر و رو کردند. در حالی که هیچ وقت رسماً عضو حزبی نبود، می‌گفت تعداد دفعاتی را که در طول عمرش به زندان رفته از خاطر برده است.

            در اواسط دهة 1350 از خیابان منوچهری به مقابل دانشگاه تهران نقل مکان کرد. در همین‌جا بود که به همّت او بازارچة کتاب (واقع در ابتدای میدان انقلاب) شکل گرفت. محلی که درگذشته سالن بیلیارد بود و هم‌اکنون از مراکز مهم فروش کتاب در تهران است. او در راه‌اندازی اولین مرکز پخش کتاب تهران (در دهة 1330) نیز مشارکت داشت که به واسطة بروز اختلاف در میان شرکا فعالیتش ادامه نیافت.

            محمود کاشی‌چی از شمار نسلی از ناشران ایران بود که در کنار فعالیت اقتصادی و معیشتی، برای خود رسالت فرهنگی و اجتماعی (و احیاناً سیاسی) قائل بودند. اهتمام کاشی‌چی به انتشار آثار ادبی با پی‌رنگی از شور انقلابی و عدالت‌طلبانه و مردم‌خواهانه، یا عرضة کتاب‌های چاپ شوروی از این روست. این پیش‌فرض که برای آگاه ساختنِ مردم ناآگاه و خفته در جهل، تنها راه، همه‌گیر ساختن مطالعه و بردن کتاب به میان توده‌هاست، او را به این نتیجه رسانده بود که کتاب باید تا حد ممکن ارزان قیمت باشد، حتی «به قیمت یک آدامس». همین فکر، اساس فعالیت انتشاراتی او را تشکیل داد. او سال‌ها رمان‌های پرحجم را به صورت جزوات 32 یا 64 صفحه‌ای با کاغذ و جلد کاهی، در تیراژ 20 هزار نسخه و با قیمت بسیار نازل (زمانی 5 ریال) منتشر می‌کرد. البته خریداران می‌توانستند پس از گردآوردن همة جزوه‌های یک کتاب، آن را به کتاب‌فروشی گوتنبرگ بسپارند و با پرداخت مبلغ اندکی، کتاب کاملِ صحافی شده را بگیرند. در دوره‌ای حتی این جزوه‌ها شامل فرم‌های چاپی دو کتاب مجزا بود که همزمان با هم چاپ و عرضه می‌شد.

            اعتقاد و دلبستگی به تیراژ بالا و قیمت تمام‌شدة کم، روی دیگری نیز دارد و آن تنزل کیفیت تولید کتاب از همه نظر (حروفچینی، چاپ و صحافی، جنس کاغذ و نوع جلد) است. کتاب‌های انتشارات گوتنبرگ که در ارزان بودن رقیب چندانی نمی‌یافتند، از نظر کیفیت چاپ حرفی برای گفتن نداشتند. با این حال در فهرست انتشارات گوتنبرگ نام‌های بسیاری از مشاهیر را می‌بینیم که در دوره‌ای با محمود کاشی‌چی همکاری کرده‌اند: صادق چوبک، احمد شاملو، محمد قاضی، حسینقلی مستعان، نصرت رحمانی و البته ذبیح‌الله منصوری. انتشارات گوتنبرگ در سال‌های نخست پس از انقلاب، دوره‌ای از رونق نشر را تجربه کرد که از جهت بررسی گرایش‌های عمومی مردم ایران در آن دورة زمانی جالب است. ترجمه‌های ذبیح‌الله منصوری (برخی مربوط به دهة 30 و 40) و رمان‌های کلاسیک پرحجم مانند ژوزف بالسامو، کنت مونت‌کریستو، پارادایان‌ها، بینوایان، جنگ و صلح، غرش طوفان و ... این بار خوانندگان پرشماری می‌یافتند که در غیاب برنامه‌های متنوع تلویزیون و نشریات سرگرم‌کننده (و پیش از نزول اجلال اینترنت و ماهواره) به ادبیات داستانی روی آورده بودند. گویا هر چه حجم کتاب‌ها بیشتر و مدت زمان لازم برای خواندنشان افزون‌تر می‌شد، مشتریان رغبت بیشتری به آن‌ها نشان می‌دادند. در همین دوره، انتشارات گوتنبرگ حتی رمان‌هایی را که در دهة 40 در قطع جیبی چاپ کرده بود، با بزرگ کردن صفحات در لیتوگرافی، به قطع وزیری تجدید چاپ کرد که ظاهراً قطع مورد پسند کتابخوان‌های آن سال‌ها بود.

            نام محمود کاشی‌چی با چند ابتکار و ماجراجویی در کار نشر نیز همراه است که معروف‌ترین آن فروش «کتاب کیلویی» است. کتاب‌فروشی گوتنبرگ در سال 1340 که طبق معمول، بازار کتاب در رکود شدیدی قرار داشت، با دیدن «ابتکار» یک همکار (برپایی «لاتاری کتاب» در کتاب‌فروشی معرفت) به فکر حراج کتاب‌هایش بر اساس قیمت ‌تمام‌شدة وزنیِ آن‌ها افتاد. فروش کتاب در کتاب‌فروشی گوتنبرگ بیش از یک سال دوام آورد و به رغم لطیفه‌پردازی رسانه‌ها و طعنه‌زدن‌های همکاران، بسیار موفق جلوه کرد. محمود کاشی‌چی به عرضة ارزان و فراگیر کتاب اعتقاد داشت و از همین رو در سال‌های پس از انقلاب، مشوّق همکاران در حراج کردن کتاب‌های کُندفروش‌شان بود و خود نیز در این زمینه فعالیت‌هایی کرد.

            محمود کاشی‌چی پس از قریب هفتاد سال کار کتاب و نشر، در اردیبهشت ماه 1393 در تهران درگذشت.

 

 

 

 

 

 

 

* این مصاحبة مفصل که در بهار 1379 انجام شده و حاوی اطلاعات جالبی است، در این کتاب بازچاپ شده است: عبدالحسین آذرنگ و علی دهباشی، تاریخ شفاهی نشر ایران، (تهران: ققنوس، 1382). گفت‌وگوی دیگری نیز پس از درگذشت‌ محمود کاشی‌چی در مجلة شوکران (ش 50، خرداد 1393) به چاپ رسید که عنوانش این است: «محمود کاشی‌چی: ناشری که کتاب کیلویی می‌فروخت».

           

این مطلب در چارچوب همکاری مشترک انسان شناسی و فرهنگ و مجله «جهان کتاب» منتشر می شود.