نشریه «هفت شهر» ویژه بازار

میترا نظام محله

نشریه ی شهرسازی و معماری هفت شهر ، شماره ی 20 ، تابستان 1386؛ ویژه ی " بازار در آینده "
نشریه ی" هفت شهر " ، به سردبیری حمیدرضا سپهری و مدیر مسئولی ابوالفضل موسوی نشریه ی شهرسازی و معماری است که این شماره ی خود را به مفهوم" بازار در آینده" اختصاص داده است .
این نشریه به پنج بخش عمده ی 1. مقاله ها 2. گفت وگوها 3. نقد ونظر 4. دیدگاه ها 5. مورد پژوهی تقسیم شده که در هر بخش آن  به موضوعاتی درباره ی بازار پرداخته است .
فهرست مطالب :
1.    مقاله ها :
بازار در ادب فارسی / علی اکبر خان محمدی
بازار به نقل از دانشنامه ی جهان اسلام / تلخیص : سولماز کهنمویی اقدم
مراسم آیینی و بازار های موسمی / محمد میرشکرایی
پیشه وران بازار : در گذار از آداب فتوت به شعائر شیعه/ احمد کاظمی موسوی
تحولات اجتماعی و تاثیر آن بر بازار و بهای فرآورده ها از دیدگاه ابن خلدون / محمد علی شیخ
نقش محوری شریعت اسلام در سازماندهی نظام عدل بازار اسلامی / محمدعلی آبادی
2.    گفت و گو
محورهای پژوهش بازار با رویکرد به آینده / گفت و گو با فتانه نراقی ، محمد منصور فلامکی ، حسین شیخ زین الدین و فرخ زنوزی
3.    نقد و نظر
بازارهای هفتگی مناطق کردنشین جنوب استان آذربایجان غربی یا بازارهای هفتگی روستایی در منطقه ی کردنشین مکریان / بهمن فریور (سوران سنه ای )


4.    دیدگاه
لزوم مقاوم سازی بازارهای سنتی در مقابل بروز زلزله و مخاطرات ناشی ازآن / اصغر محمد مرادی
5.    مورد پژوهی
چالش سنت و نوگرایی در بازارهای سنتی شهرها – مورد پژوهی : بازار سنتی شهر زنجان / ابوالفضل مشگینی ، علی رضا محمدی  
-    مقاله ی : بازاردر ادب فارسی
در این مقاله ،  از جنبه های اقتصادی و معماری بازار عبور کرده  و سعی شده بیشتر به جنبه ی ادبی آن ، رابطه ی بازار و ادبیات فارسی ، عملکردهای یکی در دیگری پرداخته شود .
ابتدا یک تعریف عام از بازار ارائه گردیده و اشاره به این شده که در این تعریف، از بازار به عنوان محل عرضه ی ادب و فرهنگ هر جامعه و فرد گنجانده نشده است . سپس به نمونه هایی از این مسئله در طول تاریخ اکتفا می کند . نکته ی قابل بحث این است که چرا در اشاراتی که از روند تاریخی بازار رفته از تاریخچه ی آن نزد اعراب جاهلیت آغاز شده است ؟ زیرا در ایران قبل از آن نیز ما دارای بازار بوده ایم.    با این حال اگر کمی سهل گرفته و به میزان توجه نویسنده به جنبه ی ادبی بازار نگاهی بیفکنیم شاید بتوان این قضیه را نادیده گرفت زیرا اگر بخواهیم منشا بازارهایی که پس از ورود اسلام باعث تغییر در سبک بازارهای ایرانی شده اند را بررسی کنیم می رسیم به تعریفی از بازار در میان اعراب که  شعر وخطبه خوانی در آن رواج بسیار داشته است. بدین ترتیب که اعراب از تشکیل بازارها و اجتماع قبایل بهره می بردند و علاوه بر دادوستد مرسوم ، مجالس مناظره ، یا مباحثه و سخنوری ترتیب می دادند.   درادامه به مفهوم بازار  در ادب فارسی اشاره شده که به دوگونه است : نخست از باب مفهوم کلی و حقیقی (یعنی مواضعی که بازار به عنوان محل داد و ستد کالا، رونق و رکود ، محل تجمع افراد بیشمار ، و خلاصه اموری از این قبیل که دقیقا با معانی ظاهری این واژه منطبق است به کار رفته است )  ، دیگر از جهت مجاز و کنایه (آن دسته از ترکیبات و اصطلاحاتی است که با توجه به معنی ظاهری بازاردر ادب فارسی رایج شده است که ارتجالا یا حالت اضافی دارند یا کنایی و یا تشبیهی و...) . در پایان هم این مقاله در عین تازه بودن موضوع مورد بررسی، به نتیجه گیری نپرداخته است .
-    مقاله ی : بازار به نقل از دانشنامه ی جهان اسلام
این مقاله تلخیصی از مطالب ارائه شده در دانشنامه ی جهان اسلام درباره ی بازار است که به چند بخش تقسیم گردیده : 1. تعریف بازار در واژگان نوین اقتصادی 2. شهر و بازار در دوره ی اسلامی 3. مهم ترین خصوصیات بازارهای مرکزی شهرهای اسلامی 4. کلیاتی در معماری و مصالح ساختمانی بازار 5. نظام درونی بازار 6. پیشینه و خاستگاه بازار بزرگ شهری 7. بازارهای موقت 8 . بازار در ایران .
1.    تعریف بازار در واژگان نوین اقتصادی :
در این بخش با توجه به جنبه ی اقتصادی ، بازار اینگونه تعریف شده است: منطقه ای معین ، در دست مجموع افرادی خاص که به تناسب حرفه ی خویش و عرضه و تقاضایی که در جامعه وجود دارد – به تنهایی یا گروهی – دادوستد می کنند .
2.    شهر و بازار در دوره ی اسلامی :
در این بخش ابتدا به زمینه ی اصلی بازار یعنی شهر اشاره شده و زمینه ی مطالعه برای بازاراسلامی را شهرهای منطقه ی خاورمیانه دانسته است . محققان بیگانه نیز اسلام را آیینی خاص شهرنشینان می دانند و درشهرها به دنبال نوعی سازماندهی فضایی و عناصر اصلی چون ارگ ، مسجد جامع و بازار هستند .
جایگاه بازار در شهر اسلامی :
ارائه ی طرحی شامل و تعریفی جامع از شهر اسلامی دغدغه ی بسیاری از خاورشناسان ، اسلام شناسان و جغرافی دانان قرن بیست بوده که برخی مسجد جامع را بخش اساسی شهر دانسته و برخی دیگر بازار را .
اما در مجموع می توان سه رکن اصلی برای شهر درنظر گرفت : 1. ارگ 2. مسجد جامع 3. بازار
در شهر اسلامی بازارها پیوند نزدیک کالبدی و کارکردی با مسجد جامع داشتند . مسجد جامع به سبب تقدم وظایف مذهبی در جای مناسبی در هسته ی مرکزی و محوری اصلی شهر ساخته می شد و بازار به عنوان مرکز معیشتی مردمی و فعالیت های صنفی معمولا در جوار مسجد جامع قرار داشت .

3.    مهم ترین خصوصیات بازارهای مرکزی شهرهای اسلامی  :
3-1- نقش سازماندهی بازار در امور اقتصادی و مالی :
بازار با خرید و فروش ، تولیدو پیشه وری گسترده به صورت مرکز رهبری امور اقتصادی و مالی شهر درآمده و با این اعتبار به عنوان جایگاه محوری سیاست و مذهب نیز محسوب می شود. با این برداشت بازار نهادی معادل محله ی مرکزی معاملات شهرهای بزرگ است با این تفاوت که جنبه ی مالی و اعتباری بازار خاورمیانه به دلیل فشارهای حکومتی  بر خلاف محله ی مرکزی معاملات برملا و عیان نیست. دوم اینکه روش رهبری اقتصادی و مالی  بازار نیز با آنچه در غرب به صورت سرمایه گذاری تولیدی مرسوم است تفاوت هایی دارد از آن جمله مسئله ی استفاده از سرمایه با بهره ی مالکانه و تفوق اقتصادی شهر بر حومه های روستایی آن است .
3-2-فعالیت های گوناگون اقتصادی بازار و نظام همبستگی آنها :
در بازارهای مرکزی شهرهای بزرگ خاورمیانه اسلامی ، بخشهای خرده فروشی ثابت و سیار ، عمده فروشی وبنکداری ، واسطه گری و.... وجود دارد که در هم پیوسته و به هم وابسته اند و بر هم تاثیر متقابل دارند .
3-3- ساختار پیکر بازار :
میان بخش های مختلف اقتصادی و مالی بازار و نوع ساختار  بنا و معماری آن به تدریج و با گذشت زمان هماهنگی معقولی ایجاد شد . در بنای بازارهای اسلامی ، با معماری سنتی سه بخش اصلی را می توان از هم تمییز داد :
1.    کوی ها یا گذرگاههای اصلی و فرعی (راسته ها)
2.    مجتمع های تجاری دارای انبارها و محلهایی برای سکونت موقت بازرگانان (خان ، سرا، کاروانسرا)
3.    مجتمع های تجاری بی امکان سکونت (قیصریه ، تیمچه ، بوستان)

3-4- پیوستگی میان اجزای مختلف بازار با قدمتهای متفاوت
3-5- جدا بودن محل کار (بازار) از محل سکونت:
در بازارشرقی که در درجه ی اول یک مرکز اقتصادی است اصولا مسکن و منزلی وجود ندارد و این فصل ممیز بازارهای خاورمیانه با بازارهای شهرهای کهن غربی و هندی است. همین امر باعث پیدایش ساختمان های یک طبقه در بازار گردید. برای این ویژگی نمی توان دلیل قاطعی بیان نمود اما می توان تا حدودی حدس زد ، حرمیتی که یک فرد مسلمان برای زندگی خصوصی و خانوادگی اش لازم دارد او را وامی دارد که خانه اش را به دور از ناآرامی ها و هیاهوی بازار و جهان خارج نگه دارد .
3-6- تجمع پیشه وران مختلف در بازار
3-7- مهمترین گونه های بازار از لحاظ شکل و کارکرد :
1.    بازارهای خطی (طولی)
2.    بازار چند محوری
3.    بازارمرکزی خرده فروشی با خانهای پیرامونی (منظومه ای )
4.    بازار صلیبی (با دو محور متقاطع )
5.    بازار محله (بازارچه)
6.    بازار بیرون شهری(حومه)
7.    بازار صحرایی
8.    بازار زیارتی
9.    بازار صنایع دستی




4.    کلیاتی در معماری و مصالح ساختمانی بازار:
شبکه ی بازارها را در هر نوع می توان یکی از ارزشمند ترین تجربه های شهرسازی و معماری در قلب شهرهای اسلامی به شمار آورد . جایگاه بازار در بافت همگن شهر چنان است که به کمک شبکه های مواصلاتی ، بخش های گوناگون شهر به راحتی به آن دسترسی دارند . کار انتقال بار و کالا در آن به دلیل رعایت شیب مورد نیاز به سهولت انجام می شود . یک از ویژگی های بازار شیوه ی نوررسانی است .
5.    نظام درونی بازار:
در این بخش به تشکیلات صنفی و تعاریفی از صنف بسنده نموده است .
6.    پیشینه و خاستگاه بازار بزرگ شهری:
طرح بازار به صورت چهارسو با دو دالان مسقف عمود برهم ، بر سفالی از هزاره ی چهارم پیش از میلاد برجای مانده است . برای راسته یا کوی پیشه وران نیز شاهدی معتببر از دوهزار سال پیش در کاوشهای باستان شناسی شوش یافت شده است .
7.    بازارهای موقت :
این بازارهای شامل : بازارهای روز ، بازارهای هفتگی ، بازارهای نمایشگاهی نوین.
8.    بازار در ایران
بازار ایرانی مجموعه واحد و مستقلی از دکانها ، تیمچه ها ، کاروانسراها ، میدان ها ، بناهای مذهبی، حمام ها و دیگر مکانهای عمومی است . این مرکز تجاری سنتی معمولا دارای طاق ضربی ، آجری است . شکل بازارهای ایران ، بیشتر خطی (طولی) است . دیگر بخش های بازار مانند راسته های خرده فروشی ، سراها ، خان ها در طی زمان شکل گرفتند .
 

 

 

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی،  نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید

http://anthropology.ir/node/11294