نوروز مجازی

بنامین انصاری نسب

تا همین چند دهه پیش که بسیاری از خانواده‌ها حتی یک دوچرخه هم برای راحتی در تردد و دیدوبازدید عید نداشتند، وسایط نقلیه عمومی هم کم بود و استفاده از وسیله ارتباطی تلفن ثابت در بسیاری از منازل رایج نبود. روابط خانوادگی از یک انسجام عاطفی و موظف غیرقابل‌انکاری برخوردار بود. روزهای تعطیل ،شب‌های بین هفته و خلاصه در هر فرصت مناسب، دیدارهای بین اقوام تازه می‌شد. در آن حال بسیاری از خانواده‌ها به‌صورت دسته‌جمعی پای پیاده فاصله چندین خیابان و یا کوچه و محله را طی می‌کردند و به خانه نزدیکان و حتی همسایه‌های خوب و پر عاطفه سال‌های پیشین می‌رفتند. اگر عصر بود با شربت خنک و یا بعضاً با مقداری کاهو و سکنجبین و یا احتمالاً بیسکویت و شیرینی و چای پذیرایی می‌شدند و ساعتی از نزدیک از حال و احوال همدیگر باخبر می‌شدند. در آن دیدارهای صمیمانه چنانچه خانواده‌ای مشکلی داشت به‌نوعی همیاری می‌شد و یا اگر قصد انجام کاری مطرح می‌شد با صلاحدید و رهنمونی و پادرمیانی تا حد مقدور رفع‌ورجوع می‌شد. خلاصه دیدارهای رودرروی، علایق و دل‌بستگی‌ها را بیشتر می‌کرد... اما حالا اگر هرچند ماه و یا سالی یک‌بار روابط بین فامیلی و آشنایان صورت بگیرد، خیلی‌ها خود را ملزم می‌کنند که کلی هزینه کنند لذا چون به‌سادگی شاید نتوانند دیدار پرخرج میهمانی طرف مقابل را جبران کنند، از دعوت و یا آمادگی برای دیدار متقابل، صرف‌نظر می‌کنند. این شیوه و عادت به‌مرور، دیوار میان روابط را بزرگ و بزرگ‌تر می‌کند.

موضوع بااهمیت دیگر، درگذشته اینترنت و انواع اتصال به دهکده جهانی در خانه‌ها نبود و شاید در یک محله تنها چند خانواده دارای تلویزیون شده بودند اما الآن تقریباً در هر خانواده‌ای حداقل یک دستگاه مودم یا ماهواره وجود دارد. در این وضع، حالا که رفت‌وآمد بین خانواده‌ها کم‌وبیش صورت می‌گیرد، ماهواره، اینترنت و فضای مجازی نقل مجلس دیدارهای رودرروی است و همه چشم‌ها و گوش‌ها متوجه آن می‌شوند.

یک صبح تا غروب یا شب تا نیمه‌شب که خانواده‌ای مهمان خانواده دیگر شده است، شاید بیشترین موضوعی که مطرح می‌شود. بیان سرگذشت شخصیت‌های سریال ماهواره‌ای  و آن‌که عاقبت فلان داستان چه خواهد شد و دستاورد تازه فضای مجازی و نرم‌افزارهای جدید است. خانواده‌ها دیگر دربند آن نیستند که معنویت آن گردهمایی و دیدار، ملعبه جعبه جادویی شده و چه‌بسا صحبت‌های مفید و دل‌نشین در آن فضا، ناگفته می‌ماند و اصالت صله‌رحم، در سایه غفلت‌ها کمرنگ می‌شود.

تأثیر وسایل ارتباط‌جمعی بر پیوندهای عاطفی در خانواده‌ها یکی از مؤلفه‌های خانواده منسجم، پیوند عاطفی است که در اثر وجود و استمرار فضای گفت‌وگو، تعامل افکار و تبادل‌نظر میان اعضای آن شکل می‌گیرد. پیوند عاطفی، خود به‌عنوان یک عامل انگیزشی موجب ارتقاء انسجام خانواده می‌شود و این سیکل می‌تواند همچنان ادامه یابد. بر این اساس پیوند عاطفی و انسجام خانواده با یکدیگر همبستگی مثبت و بالایی دارند.

عوامل گوناگونی موجب آسیب دیدن پیوند عاطفی خانواده شده و انسجام آن را به مخاطره می‌اندازند. یکی از عوامل اثرگذار بر گسستگی انسجام خانواده، وسعت رسانه‌های جمعی و گستره فضای مجازی و استفاده افراطی از آن‌ها است. فضای مجازی به‌ویژه تلفن‌های همراه هوشمند به دلیل کارکرد متنوع خود و ایجاد تغییرات پیوسته و ارتباط با شبکه جهانی در حال حاضر، به‌تدریج جای ارتباط بین فردی از نوع چهره به چهره را گرفته و توانسته‌اند فضای انفرادی را بجای فضای جمعی و اجتماعی خانواده حاکم کنند، به‌طوری‌که گسترش فنی رسانه‌های شنیداری و رایانه‌ای، ارتباط مستقیمی با فردگرایی و دوری از گروه را نشان می‌دهد. در این مسیر، تعامل فرد با رسانه الکترونیکی و غیراحساسی شکل می‌گیرد و به دلیل برتری فنّاورانه و تجهیز فنی ابزارهای رسانه‌ای، نوعی رعب فرهنگی و انفعال شخصیتی در فرد ایجاد می‌شود. نتیجه این می‌شود که افراد خانواده به‌جای گفت‌و‌گوی صمیمی با یکدیگر با ابزارهای الکترونیکی ارتباط برقرار می‌کنند، ارتباطی که فاقد بار عاطفی و احساسی است. این آسیب در دو نوع ارتباط، بیشتر خود را نشان می‌دهد: یکی ارتباط بین فرزندان و والدین و دیگری ارتباط بین زن و شوهر. تجربیات نشان می‌دهند که هراندازه ارتباط میان فرزندان و والدین و همچنین ارتباط میان همسران به دلیل تغییر مخاطب کاهش یابد، فاصله عاطفی و هیجانی و همچنین فاصله شناختی میان اعضای نظام خانواده بیشتر می‌شود و می‌تواند موجب کاهش فضای گفت‌و‌گو میان اعضای خانواده گردد. این روند به افزایش فردگرایی و کاهش جمع‌گرایی منجر خواهد شد که عامل مهمی در آسیب دیدن انسجام خانواده قلمداد می‌شود.

باید دید در سال جدید چقدر گسترش پرشتاب فناوری به‌ویژه فضای مجازی و به چه میزان کیفیت و روند طبیعی انسان را از حالت عادی و طبیعی خارج خواهد کرد؟ و رفتارهای جدیدی را در عرصه فردی و اجتماعی به وجود می‌آورد، تابه این وسیله افق‌های جدیدی را پیش چشم انسان شناسان و جامعه شناسان قرار گیرد.

این یادداشت در ویژه نامه نوروز 1395 و دهمین سالگرد تاسیس انسان شناسی و فرهنگ منتشر شده است.