داخو هەورامان کومه‌ل‌گایوه کپ و کاس و بێدەنگ و بێڕەنگ و بێ ئەحساسا؟

ژیار سڵامەتیان

آيا هورامان جامعه­ اي منگ، بي صدا و بدون احساس است؟- نويسنده در اين جستار سعي بر آن دارد تا ثابت كند كه جامعه هورامان دچار رخوت و خمودگي بخصوص در حوزه فرهنگ، زبان مادري و ادبيات شده است. صرفنظر از تلاشهاي چشمگير و ستودني عده­اي از روشنفكران واقعي و دلسوختگان زبان، فرهنگ و ادبيات هزاران سالة هورامان، متاسفانه جامعه هورامان دچار رخوت و سستي بيش از اندازه اي در خصوص فعاليت هاي فرهنگي و زباني شده است. شايد باور اين ديگاه سخت و تا حدودي نگران كننده باشد. اما به استثناي فعاليت دو دههة گذشته در حوزه زبان و ادبيات هورامي، فرهنگ هورامان به مدت چندين ده دهه مي باشد كه دچار چنين سرنوشت تلخي شده است. نويسنده با ارائه ادله و مداركي موجود و عيان چنين حقيقت تلخي را واكاوي كرده و راههاي برون رفت از آن را ارائه كرده است. 

داخو هەورامان کومه‌ل‌گایوه کپ و کاس و بێدەنگ و بێڕەنگ و  بێ ئەحساسا؟

 (ئانالیز، ئاسیب ژناسی، ڕاکار) 1/5/1394 ک، ڕۆجیاری

 

مشۆم ددان بنیەیمێ پانەیرە کە جامعەکەما جامعێ کپا، یانی هیچ دەنگێش چوە نمێ، سلوولەکا جەسەیش نیمە مەردێنێ، وەرمش کەوتەن پۆرەو هایش نەبیەنۆ، ئێنە پیسشا وسەن دلێ چاڵە قووتێ کە سەرەرە تا بنۆ باڵیش قووت دریان، ناقونچی گێرەنە جامعەو هەورامانی جیاتی ئانەیە چڵاکیۆرە خوای خوۆ .  ئی جامعە تا ئیسە چن جارێ دەسش بەردەن وڵۆ ماریرە هەر جارێ چن جۆرە مارا گەسەن بەڵام ئیسەیچ کە ئیسەن دەسبرداروو دەسە مارانگەزەکەیش نمەبۆنە ، وەختێ پێونیش(نگاهش میکنی) ماچی  داڵا، بەڵام وەختێ ملۆ ڕانە ماچی کیسەڵینە پاش نیان دڕەیارە. 100ساڵێ پسەو مرۆچا تەقەلا مدا بەڵام وێشان سەمەرەو وێشان نمەوەران، جامعێو کە ئەختیاروو ئانەیش نیا کە جە وێش واکونش نیشان دۆ باسوو تەنگوو چەلەمەکاو ژیوایش کەرۆ، باسوو هوویەتیش کەرۆ، جامعێوی کە ئەختیارش هەن دەسوو خەڵکێ تەریوە، ئینە لاو منۆ گەورەتەرین سەرشۆڕی و سەرنزمیا، شایەت ملەتەکەو نیلسۆن ماندلایچ ئێنە بە پەست و وێقلانە تەماشا نەکریابۆ، ئاخۆر ئا چەرمە پۆسا کە زوڵم کەرێنێ سیاو پۆسەکا لانی کەم چێوێ عەینی هەر چن خەلافوو ئینسانیەت و کەرامەتوو ئینسانیشا بێ، ئادیچ واچێنێ ملەتوو نلسۆن ماندلای سیاو پۆسێنێ دەرەجێ هەنێ واروو چەرمە پۆسەکاوە، ئەی داخم ملەتوو کوردی پەی نابوود کەردەو کەرامەتی ئینسانی هەورامیەکا چە تەوجیهێ بارۆوە،؟ خۆ نمەکریۆ کەسێ بێ دەلیل زوڵم کەرۆ کەسێتەری؟، دەی حەتمەن کورد نژادێ پاکتەر جە خەڵکوو هەورامانین، ئەگەر نەبیایێ مەشیایێ زاڕۆڵێ کوردوو هەولێری چنی زاڕۆڵێ هەورامی نیشتەجێ   بیارێ و تەوێڵێ و خورماڵی و هەڵبجەی بەرابەرێ بیایێنێ، بەڵام وینمێ زاڕۆڵێ تەوێڵەیی بە ئیجبار مشۆم زوانوو زاڕۆڵێ هەولێری بوانۆ، چوون کورد یاوان پا قەناعەتە کە زوانوو ئی ئینسانە هەورامیەیە جە تەوێڵێنە هنۆ بەشەری نیا و دەردەو وانای و ژیوای نمەوەرۆ. ئینە لاو منۆ گەورەتەرین ستەمی ئینسانی و گەورەتەرین نژاد پرسی کوردا نیشان مدۆ. هەر ئی ڕاوینە نژاد پرسەو کوردا تەشەنەش ئەسان پەی هەورامانوو ئێرانی، جە هەورامانوو ئێرانیچەنە زوڵم و ستەم ملوو خەڵکە کپەکەو هەورامانیرە، و دەسەکەمیێش جە هەورامانوو عێراقی نیا، ئینە ئاژەو راسەقینەو ئیدیمیا کە من باسش سەر کەروو، خەڵکوو کوردی جە ئێرانیچەنە گەرەکشا هەر ئا مۆدلە زهنیە دەسەڵاتدارانێ کە جە هەورامانوو عێراقینە حزبە سەقەتەکا پارتی و یەکیەتی بەراش راوە، ئادیچێ بە راوینوو حزبە مەژگ سۆتەکا کۆمەلەو دێمۆکراتی ئی مۆدلێ جە هەورامانوو ئێرانینە  پیادە کەرا. جە ئێرانیچەنە پیادەش کەرا ملوو خەڵکوو هەورامانیرە، ئەدەبیاتی سیاسی خەڵکوو کوردی ئەدەبیاتێ ئینسانی و سەروو بنەما هەق وازی و بەشەر دۆسیوە شناجش نەبەسیان، ئەدەبیاتی کەلامی ئی خەڵکەی ئەدەبیاتێ مەنا جیای جە دێمۆکراسی و مەدەنیەتیا، جە ئێرانەنە هەر چی چێوا چێروو پەلکەو  کورد و کوردایەتینە مەعنا مدۆ، حەتا دەوڵەتوو ئێرانیچ سەروو گاریگەری ئا سیستمە فکریوە خەڵەتیان و تەماموو خەڵکوو لر و هەورامی و لەک و مەسیحی و یەهوودی و هەر دین و ئائینێ جە ئوستانەکا کورسان و کرماشانینە بە نامێ کوردیوە وینۆ. کوردوو ئێرانی بە وجوود ئاماو هەر جۆرە ئاخێزێ چە فەرهەنگی و چە سیاسی جە هەورامانەنە بە دژوو وێش مدۆ قەلەم، ئینە بە شێوێ عەمەڵی ڕۆخساروو ئانیشاشاوە کە بە نامێ فەرهەنگ پرس و کوردپەروەری شناسیاینێ پێویۆ، ئادێ هیچ کەسشا لاوە گرنگ نیا، وەختێ باسوو کوردی کەرا، هەورامیچ کەرا بە مڵکوو باوایشا و زوان و فەرهەنگەکەیش تا وا یاگێ مارارە وار و دەسکاریش کەرا تا بۆ بە پیازداخوو چاشتۆ زوانی کوردی، و واروو زوان کوردیوە منووسا شێوەزاری هەورامی و زاراوەی هەورامی، یانی مەبەست ئانەنە هەورامی کوردی بە وجوود ئاوردەن هەورامی وێش زوانش نیا ئانە زوانی کوردیا کە وجوود مدۆ بە هەورامی، هەورامی بیەیش بەسیانۆ بە کوردیوە،  چینەی خراوتەر ئینەنە کە هەورامیەکا ئەختیارشا نیا کە بێ نامێ کوردی نامێ وێشان و زوانەکەیشان بەرا، ئی سیستمە زهنیە کارێوەش کەردەن بە خەڵکوو هەورامانی کە تەنانەت جە وێقلەتەرین دەگا هەورامانینە هەورامیەکا نمەتاوا باسوو زوان و فەرهەنگ و هوویەت و خاک و نیشتمانیشا  بە ئازادانە و وێپایانە کەرا، نیشتمانێ کە بڕێ وردە نۆکەرێ(خردە نوکر) بە زێدش مدا قەڵەم؟ نامێوی بێ مەعنا و بێ مەفهووم کە جە هەورامانەنە بە ئەنازەو (قالۆرێ وشکی) ئەرزش و ئێژایی و مەعناش نیەنە، ئینە گەورەتەرین خیانەتا کە بڕێ قەڵەم ورەش و نۆکەرە  هەورامیەکا حزبە کوردیەکا وەششا کردەن و گەرەکشانە ورازاش و بڕاش باڵاو خەڵکە ستەم دیەکەیمارە جە هەورامانەنە تا شایەت بتاوا بیاوا بە مەبەست و یاوگە پوەڵە حزبیەکەیشان، بەڵام وێشان خاس مزانان کە ئی ڕاگا ئادیشانە گێرتێنە جە نەهایەتەنە جە لاو جوانە زینە و ویربەرزەکاو محاڵوو مدرامانی و هەورامانی بۆ بە خوڵە پۆرتەو کریۆوە دلێ چەماو وێشان، پەی ئانەیە باسوو نیشتمان و زێدیتا پەی برمانوو بە وردی سەرەنجەو ئی باسەیمە دەیدێ تا پەیتان ڕۆشن بۆوە مەعناو نیشتمانی چێشەنە ئایا هەورامان پەی ئینسانە هەورامیەکا نیشتمانا یا زێدا؟ نیشتمان یانی چێش؟: نیشتمانوو  هەر ئینسانێ بە گردی بە دوێ جۆرێ جیاوە کریۆوە کە هەروە جۆرەرە ئینسانەکا متاوا ئا یاگێ یا ئا سەرزەمینەی بە نیشتمانوو وێشان بدا قەڵەم. نیشتمان بە گردی بە دوێ جۆرێ تەماموو دنیاینە و گردوو وڵاتەکانە مژناسیۆ و بڕیۆ باڵاو هەر ئینسانێرە، چێگەنە من هەروەتا بە ڕۆشنی پەی شی کەرووە: نیشتمان یا ونی دیاریش کەرۆ یا خاک،(ونی و خاک)  ونی: یانی ئانە کە  زاڕۆڵێ هەورامی جە ئەدا و تاتێ هەورامی  جە ئەدا بۆ، ئی زاڕۆڵە نیشتمانش هەورامانا، ئەگەر تەنانەت ئینگلیسیچەنە جە ئەدا بیەبۆ، مادام کە ئەدا  و تاتەش هەورامانیێنێ وێچش هەورامانی مژناسیۆ، ئی سیستمێ تەماموو وڵاتەکا دنیای پەسەنە کەردێنە و پسەو یاسای مەدەنی وسێنەشانە دلێ ڕێسا و یاسا بەین المللەیەکەیشا، سیستمێتەر پەی دیاری کەردەو نیشتمانی سیستموو خاکیا، یانی کەسێ کە سەروو کام خاکیوە جە ئەدا بیەبۆ نیشتمانش کەرۆ ئا یاگێ، پەی نموونەی ئەر زارۆڵێ هەورامانی خەڵکوو شاروو پاوەی یا نۆتشە و یا یۆ جە دەگاکا هەورامانی کە ئەدا و تاتەش هەورامانیێنێ، بەڵام زاڕۆڵەکەشا جە سوئدەنە جە ئەدا بیەبۆ، ئا زاڕۆڵە هەقوو ئانەیشە هەن کە سوئدی یا هەورامانی کەرۆ بە نیششتمانوو وێش، بەڵام ئانەی مشۆم زانمێ کە 99دەرسەدوو سیستمەکا جەهانی پەی دیاری کەردەو نیشتمانی، سیستموو (ونێشا) قبووڵ کەردەن، تەنانەت ئا کشوەرا کە هەنگووس شمار سیستوو خاکیشا قبووڵ کەردەن هەمزەمان سیستموو ونێچشا قبووڵا،  ئیسە پەرسەکێما ئینێنە ئایا هەورامیەکا نیشتمانشا کوردستانا و زێدشا هەورامانا، یا نە؟، وینمێ هەورامیێ کە خەڵکوو پاوەیا، جە شاروو پاوەینە سەر بە محاڵوو هەورامانی جە ئەدا بیەن و ئەدا و تاتەش هەورامانیێنێ، دیارا کە نیشتمانش هەورامانا، و زێدش کەرۆ پاوە، زاڕۆڵێ هەورامانی کە ئەدا و تاتەش خەڵکوو نۆتشەیا بەڵام جە ئەیالەتوو تکزاسوو ئەمریکاینە جە ئەدا بیەن، بە پا سیستموو هەورامانی ئی کورە، تەمامەن هەورامانین، بە پا سیستموو ئەمریکای، ئی کورە متاوۆ هەم هەورامانی بۆ هەم ئەمریکایی، جا یاگێ پەرسێ ئانێنە کە چی دەهەنە کە دەهەو ئاگایی و تەقاوەو ژیری و وەڵا بیەو ئەتلاعاتیا، چی ئی ئینسانە سەروەنەشێویا هەورامیا، نیشتمانشا هەڵای مشەخەس نیا، چی کەس نیا واچۆ من کوروو فڵانەکەسیەنا جە فڵانە دەگاو نیشتمانوو هەورامانینە جە ئەدا بیەنا، بەڵێ ئینە گەورەتەرین بەدەبەختین گەورەتەرین زوڵما وەنەو ئینسانێ کە نیشتمانوو وێش سووک کەرۆ پەی نیشتمانێ کە نە ئەهلوو واگەیا نە ئەداو تاتەش واگەیێنێ و نە چا جە ئەدا بیەبۆ،  نە یەک جە سەد پەیوەنی تاریخی و کۆمەڵایەتی و سیاسی و فەرهەنگیش بیەبۆ پەنەش، پسەنە کاورایێ هەورامی دماو 50ساڵا ژیوای جە هەورامانەنە زاڕۆڵێش بۆ زاڕۆکەش داعیە کەرۆ واچۆ من مۆکریانەنە جە ئەدا بیەنا ئەدام و تاتەم کوردێنێ پەس نیشتمانوو من کوردستانا، ئینە گەورەتەرین بێ شعووری تاریخیا گەورەتەرین مل کەجی ئینسانیا. جا خۆ ئی ئەدبیاتە بێ ئەو نیا کە جە هەورامانەنە ئێنە ڕیشە مجۆرە تا وا یاگێ خەڵکوو هەورامانی وێش بۆوە دژوو تاریخ و فەرهەنگ و هوویەتیش و  تەنانەت نیشتمانەکەیش تا پلەکانۆ زێد بیەی و سەرشۆڕی بارۆرە واری، کورد ماچۆ ئەگەر هەورامی واچۆ من کورد نیەنا و هەورامینا، کوردستان نابوود کریۆ و هەورامانیچ نمەتاوا تا قامی قیامەت ئازادێ با و بیاوا بە هەقەکەیشا، و کورد فەرماوۆ مشۆم هەورامی جە چوارچۆ سیاسەتە پوەڵەکاو کوردینە داواکاری پەی هەقەکاش کەرۆ، ئایا خەڵکوو هەورامانی ئینسانێ نیەنێ کە بێ کوردی وێشان ئازادێ با و بیاوا ئازادی و بیاوا بە هەقەکاشا، ئینە پەرسێوەنە کە من داواچم هەن پەیش، بەڵێ هەورامان خەڵکێوەش چنەن کە ویەردێ دوور و درێژێش هەن و متاوۆ وێش پەی وێش پەی نیشتمانەکەیش سیاسەت کەرۆ، کۆمەڵگاکەیش بە شێوێ مەدەنی و ژیرانە جە راساو وەڵکەوتەی ئێقتسادی و فەرهەنگینە ڕێک وزۆ، ئینە پنەش ماچمێ ئازادی ئینسانی. ئینە نزمتەرین هەق و تەبێعیتەرین هەقوو هەر جامعێوی ئینسانیا کە گەرەکشا ئینسانانە بژیوۆ و سەربەرزانە ڕوەو وەشبەختی هەنگامەکاش هۆرگێرۆ.

 

کپی هەورامانی و هەورامیەکا  کاما

 

خەڵکانێ کە وەراچەمشاوە ساڵانە بە سەدان جوانش گنۆ شۆنەو مادەی هۆشبەری و جەسەیش نابوود کریۆ، کۆمەڵگایێ کە گەورەتەرین ئەدەبیاتی کەلامیش(تەلاق وسەیا و بازی کەردەی بە کەرامەتوو ژەنێن) بەڵێ ئینە هەورامانا، کۆمەڵگایێ کە موهێمتەرین ئەندامەکاو جەسەیش یانی زوانەکەش وەراچەمشۆ ملۆ بەینەنەو هیچ جووڵێ جە وێش نیشان نمەدۆ، جا ئینە کپ بیەی نەبۆ پەس چێشا؟، هەرچن ئەگەر کاس بیەیچش پنە واچمێ دیسان کەما واتەن، هەورامان جامعێوی بێدەنگ، بێڕەنگ، بێ ئەحساس پەی پەرسە کۆمەڵایەتیەکان. جامعێو کە هۆرپڕای بیەن بە عادەتوو شەو ڕۆیش، بەڵام دلێنەش وریانەرە جە تەنگوو چەڵەما جە بێکاری و بێگاری و نابوودی ژیواگاو هەورامانی و جە تەنگوو چەڵەمەی کۆمەڵایەتی گێرە تا زاڵ بیەو مەژگی سنەتی و دماکەوتەو تەسک فکری، گرد دلێنەو ئی جامعەو هەورامانینێ. یاگێ پەرسێن کە چی خەڵکوو هەورامانی جیاتی ئانەیە پەی ئی نەوەشیاشە دەوا و دەرمان بێزۆوەو پاسمانوو دماکەوتەو کۆمەڵگاو هەورامانی کەرۆ، هۆرپڕای بیەن بە قورسی ئستامینۆفۆن و هەر وەخت ویرووسەکێ پەی زۆر ئاورد و نەتاواش داواچوو تەنگوو چەڵەمەکاو ژیوایش دۆوە، گنۆ هۆروە ئامای و هۆرپڕای و وێش بە گراڵێ درۆین بە جل و بەرگ هەورامیانە ڕازنۆوە، نابەلەد ماچۆ هەورامان یاوگەو وەشبەختیا، کە چی نمەزانۆ دلێنەو ئینیشا پەڕا جە هیچی. جامعەی کپ ئانەنە کە نووکوو چەنێ دەی برژانگاش، برژانگێش جمە نەکەرا، کپ ئینسانانێوەنێ کە فەقەت تەماشا کەرا، کپ خەڵکێوا کە نمازۆ هیچ سڕ و تەنگوو چەلەمێوەش خەڵک وینۆش. هەزار داب و نەریتێ پیس و کەسیف و نائینسانیێ هەڵای جە محاڵوو هەورامانینە ڕەسمێنێ، جە خەتەنە کەردەو کناچا گێرە تا بە نابەدڵی دای شوو کناچا، تا شەڕ و ئاژاولەو تایفەگەری و عەشیرەگەری، گرد نیشان جە جامعێوی بەسیا و کپ  و کاس و بێ ئەحساس و وەڵنەکەوتەی مدۆ.

نەقشوو ڕۆشن ویر و تەبەقەو ویرمەندوو هەورامانی جە وریا کەردەیوەو خەڵکوو هەورامانی

هەر جامعێ پەی یاوای بە ئامانجە بەرزە ئینسانی و پەی ئاگاوەکەردەو تاکەکاش جە ئاژەو جامعەکەیش و وەڵ وسەو ویەرە فەرهەنگی و ئێقتسادی جامعەکەیش و پەی داواکەردەو هقۆقە بنەڕەتی و ئیساسیەکاش، پەی یاوناو جامعەکەیش پەی مەرزوو وەشبەختیەکا ژیوای، تەبەقێ ئینسانێ چنەش سەر هۆرمدا و ئی ئەرەکە موقەدەسەیە گێرا دەسۆ، و چا یاگێوە دەسکەرا بە هایاوەکەردەو خەڵکوو جامعەکەیشا. هەورامانەنە ئیسەیچ کە ئیسەن ئی تەبەقە وەش نەبی و ئادیچ یەک دەلیلش هەن؛ زاڵ کەردەو و گەورە ویناو مەنافعی تاکە کەسی ملوو مەنافەعوو گردینوو هەورامانی، شایەت عەلەکی نەبۆ کە پێسە خەڵکوو هەورامانی کەوتەن قەراخوەو جە ڕەوتوو وەڵکەوتەو ملەتەکا جیا مەنەن، هەر چن بێگاری و کوردایەتی، خاڵێ فرە گەورێنە پەی ئی دماکەوتەیە بەڵام ڕۆڵ و نەقشوو هەورامیە باسەواد و ویرمەندەکایچ جە دماکەوتەو خەڵکوو هەورامانینە کەمتەر جە بێگاری و کوردایەتی نەبیەن. ئیسەیچ کە ئیسەن هەر چنی هەورامیەکاشا بەشێ کەردێنێ ملوو چن حزبارە، وێچشا نمەزانا پەی چە ئامانجێ ویاوگێ گژیا. ئانیشایچ کە وێشان بە داعیە داروو گەشاوەزی و ویرمەندی و تەحسێڵ کەردە مدا قەڵەم، هەر ئی بەڵاشا سەر ئاماینە، و بەڵام ئێدێ بە شێوێ ئاگاهانە و وێ هۆرچن ئی ڕاگاشا هۆرچنیێنە، ئینسانێ باسەوادێ فرێما  هەورامانەنە هەنێ کە وەختێ لاشانە باسوو ویەردە و هوویەت و فەرهەنگ و هەق و هقۆقوو هەورامیەکا کەری، گۆشاشا ماخەنا و وێشا مدا کەڕ و کاسی و کپیرە.  جار جاریچ بەڵێت پەی کەرا تا وا یاگێ کیفانەو پووڵەکەیشان نەگنۆ خەتەر مێنێ چنیت، ئی کەسێ کە من باسشا کەروو مەشیایێ ئارۆ، ژیوای فەرهەنگی و سیاسی  کۆمەڵایەتیشا جە ڕاو خزمەت بە خەڵکوو هەورامانی و جە راو ئاگاوەکەردەو خەڵکوو هەورامانی و ڕوەو وەشبەختی و لابەردەو نەوەشیەکانوو خەڵکوو هەورامانی باس کەردابیایێ، نەکا هەر یۆشا بیەن بە لەتەرە ڕێسوو یانەو ئەربابێ، خزمەت بە هەورامانی فەقەت هەرمانێ مادی یا هەرمان کوشنایرەو و مەسیر ویەرنای نیا، بەڵکوو وەشکەردەو و زینەکەردەو وجوودێوی تاریخیا کە پەی هەزاران ساڵی ملۆ، جە هەورامیەکا کنیانۆ. گەشاوەز یا کەسێ کە خەڵکوو هەورامانین و داعیەو ڕۆشنویریش هەن، حەتمەن مشۆم جامعەکەو وێش و تەنگوو چەڵەمەکاو خەڵکەکەیش لاو موهێمێ با تا جا ڕاگاوە وێش پسەو ڕۆشنویری برمانۆ، ئێنا کەسێ کە خەڵکوو هەورامانین و وێش بە ڕۆشنویر مدۆ قەڵەم بەڵام سەروو بەیسە یخەکا ئالائاسکای و خوڵە پۆرتەکۆ سارا عەرەبستانی، قاژنگەکا جەزیرەو قشم و کیشی باس کەرۆ و منویسۆ، ئانە نەک هەر نامێش ڕۆشنویر نیا بەڵکوو متاوی پسەو فڵانە کەسی وات، ئی نۆعە کەسێ، نامێشا ویرووس و قەڕنێن، بە راسی چامنەن کەسێ کە شەو ڕۆ باسێ و ئی پاسار و ئۆ پاسار و ئی یانەو ئۆ یانەو ئۆ مەکتەب و ئی مەکتەب کەرۆ و سبات و ئەوەمەنەی شەخسیەتیش نیا، ئەژناساو ئی جۆرە بنیادمەیە پسەو ویرووسی فرەفرە خاستەرا تا نامێسان بنیەی ڕۆشنویر. ئی کەسانە زەربەی فرەشان دان ئۆ خەڵکوو هەورامانی کە ڕۆ بە ڕۆیچ ئی زەربە فرەتەر پێویۆ، بە هایاوەکەردەو خەڵکوو محاڵوو هەورامانی جە لاو وڵات پارێزاو ویرچەمەو هەورامانی ڕۆ بە ڕۆ کەس و ناکەسوو محاڵەکەویما فرەتەر پەی خەڵکوکەیما دیم ئاشکرا بۆ. ئینە گەورەتەرین خاسیەتش ئانەنە کە جە دماڕۆنە کەس نمەتاوۆ بە نامێ ڕۆشنویریوە زوان وئەدەبیات و فەرهەنگوو هەورامانی جە راساو مەنافعی تاکی وێشەنە ورەشۆ و باسش سەر کەرۆ، چوون جامعەو هەورامانی ڕوەو ئاگایی و هایاوەبیێوی بە تەمام مەعنا پا هۆرگێرۆ.

مەنفەعەت تاکەکەسی

ژیوای شەخسی  یا تاکەکەسی نمەبۆ بۆ بە مەعیار یا کێشانەو ئامانجە کۆمەڵایەتی و ئەهدافە فەرهەنگیەکا هەورامانی. نمەزانوو فڵانەکەس سەرۆک کۆماروو عێراقیا، فڵانە هەورامی رەەئیسوو بانگوو ملیا، فڵانە هەورامی رەئیسوو نەوتۆ هەرێموو کورسانیا، فڵانە هەورامی ئیمام جەماعەتوو شاروو هەولێر یا کرماشانیا، یا نمایندەو مجلسی هەورامیا. فڵانە یاگێنە 100هەورامیێ هەرمانە کەرا. فرەو خەڵکی وەختێ ماچی هەورامی جە ویەروو ئێقتسادی و فەرهەنگینە زوڵمش وەنە مشۆ، بێ ئانەی زانۆ مەبەستوو جەنابیت چێشا، بە ئیشتیبا داواچێ جە ئی قەوارەیە کە سەرۆ باسم کەرد تەحوێڵت مدۆ و بە پەلە سەرپۆش وزۆ سەروو پەرسەکات حەتا مشۆشۆنە تۆمەتبارت کەرۆ کە هەورامیەکا زوڵمشا کەردن وەنەو فارس و کوردی. جە داواچوو ئی کەسانە من ماچوو: وەڵ هەر چێوێنە ئەشیۆ ئێمە بەینوو مەنفەعەتی شەخسی و تاکەکەسی ئینسانە هەورامیەکا چنی ویەروو کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی جیاوازی ئی دوە ویەرەی وەرچەم گێرمێ، هەر ئینسانێ پەی ژیوای تاکەکەسی وێش مەنافعانێوەش هەنێ بەڵام ئی مەنافعا هیچ پەیوەنیێشا بە مەنفەعەتی جەمعیوە نیا، کەس نمەتاوۆ بە یاوای بە مەنفەعتی تاکی وێش و خانەوادەکەیش، داعیەو ئانەیە کەرۆ کە واچۆ من یاوانا بە مەبەستە کۆمەڵایەتی و فەرهەنگیەکایچم، پێوەرە قاتی کەردەو ئی دوە مەسەلە گەورەیە متاوۆ ئێمە جە مەسەلۆ هەورامانی خراب بیاونۆنە، هەرمانە جە ویەروو فەرهەنگ و کۆمەڵگاینە، ئەوەڵەن بە شێوێ جەمعی کریۆ دماتەریچ گردوو جەمعەکێ سوودش چنە بەرۆ، تا زەمانێ هەرمانێ جەمعیە قازانجش پەی تەماموو خەڵکەکەی نەبۆ، ئی هەرمانێ ملۆنە یانەو هەرمانە شەخسی و تاکەکەسیەکان. پەی نموونەی وەختێ ماچا ئاشتی هەورامی(وەزیروو سامانە سرۆشتیەکا هەرێموو کورسانیا). مەبەست ئانە نیا کە ئاشتی هەورامی چوون هەورامین و بە هەورامی قسێ کەرۆ، ئێتر بە ئەرەمەرزیاو ئادی دلێ سامانە سرۆشتیەکانە، قازانج و سوود میاوۆ لاو گردوو هەورامیەکا، ئینە کەبە من واچا هەورامیێ رەئیس جمهوورو یا سەرکۆماروو عێراقیا، هیچ ئەحساس بە من ڕوە نمەدۆ هیچ جیاوازیێوەش چنەو ئانەیە نیا کە واچا یۆ کورد یا فارس بیەن رەئیس جمهوورو وەڵاتێ، چوون  جە هەر سوورەتەنە هەرمانەو ئادی شەخسیەنە و هەرمانەو من کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی و جەمعیەنە،  مەبەستم ئانەنە کە کەسێ هەورامی متاوۆ پەی بە گا ئاوردەو مەنافعە تاکیەکاش دەس دۆ هەر کارێو، بەڵام ئینە نمەبۆ پسەو خزمەتگوزارو گردووو هەورامانی بدریۆ قەڵەم چوون پێوەرە قاتی کەردەو ئی دوە چێوەی جۆرێ جە ئەنەنەیاوای جە مەسەلە ئەسڵیەکا وزۆ وەرو پایاما. ئاشتی هەورامی پەی منی هەورامی و کۆمەڵگا هەورامانی، هیچ قازانجێوەش نیا، چوون ئەساسەن ئاد وێش ئامانجێ تایبەتێ دنباڵ کەرۆ و ئا ئامانجاشە کە سەرشا گژیۆ نەک هەر پەیونیشا بە خەڵکوو ئێمەوە نیا بەڵکوو مشۆشۆنە جە بڕێ جارایچەنە بە دژ یا لانی کەم بە چەپوانەو ئامانجە فەرهەنگی و ئێقتسادی و کۆمەلایەتیەکا هەورامانی هەرمانە کەرۆ،. بەڵام وەختێ کەسێ کە ژیواو وێش جە راساو تەماموو خەڵکوو هەورامانینە منیۆرە و بە کردار خەریکا خزمەتی فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی و ژیوگا پارێزی و هەزار خزمەتێ کۆمەڵایەتیێ تەر کەرۆ بە خەڵکوو هەورامانی بێ ئانەیە کە مەنافعێ تایبەتەش بۆنە. ئینە ئینسانێوا کە لاو خەڵکوو هەورامانیوە ئێژایی تایبەتش هەن و نەسل بە نەسل خەڵکەکەما جە هەورامانەنە پەیش هەن سەروو ئەدەبیاتی کەلامیشوە باسش کەرۆ و مەدح و ستایشش کەرۆ. چوون ئی ئینسانە بە هەق خزمەتگوزاروو گردوو خەڵکیا، خزمەتگوزاروو فەرهەنگێوا کە تەماموو خەڵکوو هەورامانی چنەش سوود بەرا. پەس هەر چنە ئی فەرهەنگە بەرزوە بۆ، بە مەعناو ئانەیەنە قازانجی فرەتەر یاوان بە خەڵکوو هەورامانی. و ئینە لاو منۆ گەورەتەرین هەرمانەکا مژماریا. جە نەهایەتەنە ئەشیۆ ئانیشا کە بە راسی و بە واقعی و پەی ئامانجە بەرزەکا تەماموو خەڵکوو هەورامانی هەرمانە کەرا چنی ئانیشا کە سەرەشا هەن دلێ قازانەو یانەو وێشانە جیاوازی تەمام بنریۆ، تا پەرسەکا هەورامانی خاستەر بتاومێ لەیەک دەیمێ.

نەقد و ئیراد گێرتەی جە خەڵکوو هەورامانی، بە ئامانجەو نیشان داو راگایێ درۆستەریا.

من پا باوەڕەنا مشۆم ڕەوتی فکری و فەرهەنگی دلێ وێشەنە مونتەقد و ئیراد گیرێش با و ڕا دۆ کە ئیراد گێرا وەنەو هەرمان و کارەکاشا و جە گردی موهێمتەر مشۆم کەسێ کە گەرەکشا خزمەت کەرۆ بە هەورامانی، وەڵێ گرد چێوێنە وێش جە وەراوەروو عالتەر کەردەی و درۆس بەردەی راوەو هەرمانەکا موتەعەهد بۆ، نەکا هەر ڕوێ و هەر یاگێوە شەنە کریا ئادیچ پارە سمەری دۆ وارە، کەسێما هەنێ جە هەورامانەنە تووشیاروو خراب ئەنەیاوای جە نەقشوو ڕۆشنویری بیێنێ، ئەرەجیۆشا بە دوێ نەقد و ئیرادێ متاوا نەقشوو ڕۆشنویرێ گێڵنا، بەڵام تا وا یاگێ من یاوابوونە هەر جە جۆلین بەندا و تا سارتر و گوتە و ئیدوارد سەعید و لنین و چنها ئینسانی ڕۆشنویر کە باسوو نەقشوو ڕۆشن ویری کەرا، ئی شناسە پەی ئی کەسا نمەشیۆ، نموونێ وەرچەمتا پەی مارووە. کەسما هەن دلێ وڵاتوو هەورامانینە وێش بە داعیەدار و ڕۆشنویر مدۆ قەڵەم، وەختێ باسوو هەورامانی کەرۆ جگەم جە تانە و تەشەر و خرابە واتەی هیچێ تەرش نیا پەی واتەی، بەڵام وەختێ ملی زانی ئی بنیادمە واقعەن دەغدەغەو ژیوایش چێشا؟ میەی چۆلاوە بیەن بە نۆکەروو  ویرێوی تەسک و پووچەڵی و وابەسە بیەن بە کەسێ کە وێش باوەڕش پنە نیا، جا ئینە گەورەتەرین زەربەی کۆمەڵایەتیا کە یەک دانە ئینسان کە داعیەو ڕۆشنویری کەرۆ متاوۆ دۆوەنە ئۆ هەورامانی، کەسێ کە ڕازی نیا یەک هەنگام هەتا وێقلانێ جە راساو خزمەتی فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی بنیۆ پەی هەورامانی و نمێنە مەیدان تەنانەت پەی  سووک کەردەو ئازارەکا کۆمەڵگای هەنگامێ وێقلانێ بنیۆ، کەسێ کە کۆمەڵگاکەو وێش جگەم جە لاقرتی کەردەی نمەوینۆ چێوێش چنە بۆ، و هەنگامە نمەنیۆ تا کۆمەڵگایێ سالمە شناج بنیۆ، کەسێ کە هەرمانەش چەناکە دای زیاتەر هیچ تەر نیا و شەو  و ڕۆ ئیدەئالش بیەن بە عەیب ئێسەیۆ و گاڵتە جاڕ قەرار داو خەڵکوو هەورامانی، دڵنیانا کە یەک دانە ئامانجی گەورەش نیا پەی کۆمەڵگاکەیش. ئی نموونا جە دلێ وڵاتوو هەورامانینە فرە وەرچەمێنێ، من کە نەقد کەروو جە هەورامانی، وێم زانوو کە مشۆم پاو نەقدەکامەنە مدروو و لانی کەم گراڵێ درۆس و وەشتەرین ڕاحەل پەی کۆمەڵگاو هەورامانی مەژگمەنە بۆنە و وزووش وەرچەموو خەڵکەکەیما و چی ویەرۆ دما بە دما نەقدەکام راحەلەکاو وێچم ئیجرا کەروو و وزووشا وەرپەنگوو نەقدەکام تا بە جۆرێ جە جۆرەکا با بە قوڵفووبەس و کۆمەڵگا هەورامانی وێش ڕاگای عالە هۆرچنۆ. ئینە نەقشوو منا نە زیاد نە کەم. پسەنە من واچوو خەڵکوو فڵانە دەگای بێ سەوادێنێ بەڵام هیچ وەخت ڕاحەلێ نەدەو پەی باسەواد کەردەو خەڵکەکەی، ئینە گەورەتەرین وەرپەنگوو هەرمانا ئارۆ هەورامیەکان کە بە دڵنیاییوە زەربەی پتەوش دان ئۆ هەورامانی و ئیسەیچ کە ئیسەن فەرهەنگوو نەقد و ئیراد گێرتەی هەڵای دلێ ئێمەنە کاڵ و خاما.

تا ئازارەکا هەورامانی نەژناسمێ نمەتاومێ پاسمانشا کەرمێ

بەڵێ، ڕاسا پەی حەل کەردەو هەر مشکڵ و تەنگوو چەڵەمێ وەڵێ گرد چێوێنە مشۆم بلمێنە دلێ تان و پۆ هەرمانەکێ و دیماو دەر گێڵمێ شۆنەو تەنگوو چەڵەمەکارە، وێما چوار سەوەروو تەنگوچەڵەمەکا وینمێ، زانمێ ئەسڵوو تەنگوو چەڵەمەکەی چکۆوە سەرەش هۆردان، بەڵێ ئێمە جە ڕۆ ئارۆیوە پسەو کەسێ هەورامی مشۆم پسەو دوکترێ هەرمانە کەرمێ، جامعەو هەورامانی نەوەشا، مزانمێ کە هەناسێ دماینێ کێشۆ، بەڵێ ئەگەر ئێمە بیمێ دوکتر و ئی جامعەیە و گەرەکما بۆ پاسمانش کەرمێ، ئەوەڵ جار ملمێ سەر وەختوو ئانەیوە کە زانمێ  ئی جامعە نەوەشیەکەش چێشا، دمای ئینەی ملمێ سەرچەمەو وەش بیەو ئازارەکێ و نەوەشیەکەی مێزمێ، دوکترێ کە سەرچەمەو نەوەشیەکەیش ئێسە بۆوە، بە دلنیاییوە هیچ وەخت نەوەشەکەش جە دەس نمەشۆ، و ساق و سالمش کەرۆوە، بەڵام دوکترێچ کە عەلەکی و بێ مبالات و بێ ئەنەیاوای جە سەرچەمەو نەوەشیەکەی بێ و دەسکەرۆ بە جەڕاحی نەوەشیەکەیش بە دڵنیاییوە هەر چی هەرمانە کەرۆ نەوەشەکەی فرەتەر و فەرەتەر رەنجنۆ، جا ئینە نموونێ عالا تا ئانیشانە کە گەرەکشانە هەرمانێ یا هەنگامێ هۆرگێرا پەی هەورامانی و کوچالێ جە ئازار و نەوەشیەکا جامعەکەیشا پاسمان کەرا، خاستەر ئانەنە وەڵێ دەسبەکار بیەیشا بلا و زانا سەرچەمەو نەوەشیەکەو ئی جامعەیە چکۆوە سەرەش هۆردان، ئەگەر ئی ڕاشا بڕیە بە دڵنیاییوە ڕای دماینە ئاسانتەر میاواش پنە. فرەو ئا کەسانا کە ئیسە هەورامانەنە بە خزمەتگوزاروو هەورامانی مژناسیا هەڵای نمەزانا  نەوەشی ئی جامعەیە چێشا، بڕێچ کە تا پۆپە لواینێنە چێروو لۆسێ نەوەشیەکا ئی جامعەیە،  سەرچەمەو نەوەشیەکەیشا ئێسەنۆ، بەڵام وەختێ گەرەکشانە نەوەشیەکا ئی خەڵکەی پاسمان کەرا، نمەزانا جە کام پاسمانی ئێستفادە کەرا جار جار نەوەشیەکەی بەراوە بن بەرەی وارین و جار جاریچ هەرمانەکاشا هومێد مدا بە خەڵکوو هەورامانی، بەڵام هەر چی بۆ ئایندەو هەورامانی هەن دەسوو ئی ئینسانە گەوراوە کە بە راسی تاریخوو هەورامانی بڕیان باڵاشارە. و بە ئومیدوو هەورامانی مژناسیا.