چهارشنبه, ۱۹ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 8 May, 2024

مجله ویستا

درباره نورالدين زرين كلك؛ جادوى نقش هاى متحرك

احمد جلالى

نورالدين زرين كلك را به حق پدر انيميشن ايران مى شناسند. نه از آن خاطر كه آورنده يا ابداع كننده هنر هشتم به سرزمين بهزاد و مينياتور باشد. شايد انتساب اين لقب بامسمى بيشتر به خاطر مويى است كه او براى انيميشن سفيد كرده است و چهره اى كه از شدت تحمل رنج و مشقت در اين وادى پير و پيرتر شده است. او نوادهٔ میرزا تقی خان مدیر بنیان‌گذار آموزش نوین در همدان است. میرزا تقی‌خان خود از یاران رشدیه موسس مدارس جدید بوده است…

دكتر نورالدين زرين كلك، متولد ۲۰ فروردین ۱۳۱۶ مشهد

دکترای داروسازی (دانشگاه تهران) ۱۳۴۱

کارگردانی انیمیشن (آکادمی سلطنتی بلژیک) ۱۹۷۲،

فیلم عروسکی (استودیو ییرژی ترنکا) تأليف و تصويرسازى كتاب هاى درسى، كودكان ، مجلات و ... ۱۹۷۵

طراحى، فيلمنامه و كارگردانى فيلم هاى انيميشن

گرافيك پوسترهاى پزشكى و دارويى، بروشور، كتاب و بسته بندى و ...

تأسيس اولين مدرسه انيميشن (فوق ديپلم) در سال ۱۳۵۳

تأسيس اولين دوره دانشگاهى انيميشن (فوق ليسانس) در سال ۱۳۵۶

عضو آسيفاى بين المللى (انجمن كارگردانان انيميشن) از سال ۱۹۷۱ تا ۲۰۰۲

عضو هيأت مديره آسيفاى بين الملل از سال ۱۹۸۸ تا ۲۰۰۰

تأسيس آسيفاى ايران و رئيس هيأت مديره آن از سال ۱۳۶۶ تا ۱۳۸۰

عضو هيأت مديره خانه سينما از سال ۱۳۷۹

كسب عنوان پرزيدنت آسيفاى بين المللى در سال ۲۰۰۴

مهاجرت به امریکا

آثار

فیلم ها:

وظیفهٔ اول (بلژیک) ۱۳۴۹

زمین بازی بابوش (بلژیک) ۱۳۵۰

فیلیپو و قطاری از هنگ کنگ (بلژیک) ۱۳۵۱

تداعی۱۳۵۲

اتل متل۱۳۵۲

راهی به همسایه۱۳۵۳

دنیای دیوانه دیوانه دیوانه۱۳۵۴

امیر حمزه دلدار و گور دلگیر۱۳۵۵،

چشم تنگ دنیادار۱۳۶۱،

ابر قدرت‌ها۱۳۶۵،

سند باد،(هالیوود، ناتمام) ۱۹۸۷-۱۹۹۱،

مسکو۱۹۹۹،

هویت۱۳۷۸،

پود۱۳۷۸،

شازده کوچولو۱۳۸۶،

در سازمات ملل (دردست تولید) ۱۳۸۶،

کتاب و کاریکاتور

کاریکاتور و تصویرسازی برای روزنامه‌ها و مجلات۱۳۳۰ تا ۱۳۴۰،

کتاب‌های درسی ابتدائی (اول تا چهارم) ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۸،

چهارراه تمدن‌ها (بخش ایران) ۱۳۴۲،

افسانهٔ سیمرغ۱۳۴۴،

امیرحمزه صاحب قران و مهتر نسیم عیار۱۳۴۶،

کلاغ‌ها۱۳۴۷،

زال و سیمرغ۱۳۵۱،

قصه گل قالی۱۳۵۲،

قصه کرم ابریشم۱۳۵۲،

نوروزها و بادبادک‌ها۱۳۵۳

کورش شاه۱۳۵۳

وقتی که من بچه بودم۱۳۵۳

زال و رودابه۱۳۵۴

افسانه‌های آسیائی۱۳۵۵

اگر می‌توانستم۱۳۶۱

آ اول الفباست۱۳۶۵

کارخانهٔ همه کاره ۱۳۶۸

از آب‌ها ۱۳۷۴

قضیه فیل و فنجان 1386

سایر فعالیت‌های هنری

عضو انجمن جهانی فیلمسازان انیمیشن (آسیفا) از ۱۹۷۱ (۱۳۴۹)

عضو هیئت داوران فستیوال‌ها و جشنواره‌های ملی و بین‌المللی انیمیشن و تصویرسازی از ۱۳۵۱

موسس و مدرس اولین مدرسه انیمیشن ایران۱۳۵۳

موسس و مدرس دانشکدهٔ انیمیشن (دانشگاه فارابی) ۱۳۵۶

بنیانگذار انجمن فیلمسازان انیمیشن ایران (آسیفاایران) ۱۳۵۶

عضو هیئت مدیرهٔ انجمن جهانی فیلمسازان انیمیشن (آسیفا) از ۱۹۹۱ تا ۲۰۰۰ (میلادی)

رئیس انجمن جهانی فیلمسازان انیمیشن (آسیفای بین‌الملل) از۲۰۰۳ تا ۲۰۰۶ (میلادی)

جوایز

کتاب برگزیده سالشورای کتاب کودک ایران برای کتاب افسانه سیمرغ۱۳۴۸

نشان بهترین کتاب سال یونسکوی ایران برای کتاب کلاغ‌ها ۱۳۴۹

نشان بهترین کتاب سال یونسکو (توکیو/ژاپن) برای کتاب کلاغ‌ها.۱۹۷۰

سیب طلائی بی ینال براتیسلاوا (چک اسلواکی) برای کتاب کلاغ‌ها. ۱۹۷۱

جایزه برای مدارس انیمیشن فستیوال بین‌المللی فیلم آنسی (فرانسه) برای فیلم وظیفه اول. ۱۹۷۱

جایزه کلوتید کوپی/ فستیوال ملی فیلم بلژیک برای فیلم وظیفه اول. ۱۹۷۱

نشان کتاب برگزیده سال (شورای کتاب کودک ایران) برای کتاب وقتی که من بچه بودم. ۱۳۵۴

دیپلم افتخار فستیوال بین‌المللی فیلم سان فرانسیسکو (آمریکا) برای فیلم تداعی. ۱۹۷۵

جایزه بهترین سناریو فستیوال بین‌المللی فیلم سالونیکی (یونان) برای فیلم دنیای دیوانه دیوانه دیوانه. ۱۹۷۶

لوح افتخار فستیوال بین‌المللی فیلم شیکاگو (آمریکا) برای فیلم دنیای دیوانه دیوانه دیوانه. ۱۹۷۶

جایزه نقره فستیوال بین‌المللی فیلم انیمیشن پرتقالبرای فیلم دنیای دیوانه دیوانه دیوانه. ۱۹۷۶

لوح سپاس فستیوال بین‌المللی فیلم قاهره (مصر) برای فیلم دنیای دیوانه دیوانه دیوانه. ۱۹۷۶

جایزه بهترین سناریو فستیوال بین‌المللی اوبرهاوزن (آلمان) برای فیلم دنیای دیوانه دیوانه دیوانه. ۱۹۷۶

دیپلم افتخار فستیوال بین‌المللی فیلم پاریس (فرانسه) برای فیلم دنیای دیوانه دیوانه دیوانه. ۱۹۷۶

دیپلم افتخار فستیوال بین‌المللی فیلم جیفونی (ایتالیا) برای فیلم امیر حمزه دلدار و گور دلگیر. ۱۹۷۸

دیپلم افتخار هانس کریستین آندرسن برای کوشش‌های عمرانه در تصویر سازی کتاب کودک.

لوح تقدیر نمایشگاه کتاب بولونیا (ایتالیا) برای کتاب آ اول الفباست. ۱۹۸۷

جایزه ویژه هیات داوران جشنواره تهران برای فیلم ابر قدرت‌ها. ۱۳۶۸

جایزه ویژه هیات داوران بی ینال بین‌المللی کتاب تهران برای کتاب ملا نصرالدین. ۱۳۷۸

جایزه موزه ایلوستراسیون توکیو (ژاپن) برای کتاب ملا نصرالدین. ۲۰۰۰

عنوان جواهر قرن (بیستم) از فستیوال بین‌المللی فیلم آنسی (فرانسه) برای فیلم دنیای دیوانه دیوانه دیوانه۲۰۰۰

زرين كلك متولد ۱۳۱۶ مشهد است و با آنكه دكتراى داروسازى اش را از دانشگاه تهران گرفته، پس از ۱۰ سال فعاليت مستمر توانست تصويرگرى كتاب هاى درسى و جيبى را در بلژيك بياموزد و البته در اين مدت و بين سال هاى ۱۹۶۹ تا ۱۹۷۲ در آكادمى سلطنتى بلژيك در اين حرفه به تحصيل بپردازد و مدرك ليسانس اش را در اين خصوص از اين آكادمى دريافت كند. او در سال ۱۳۵۳ نخستين مدرسه انيميشن ايران را در كانون پرورش فكرى كودكان و نوجوانان تأسيس كرد و سه سال بعد در دانشگاه فارابى ـ دانشگاه هنر امروز ـ رشته انيميشن را راه اندازى كرد و مشغول تدريس در آنجا شد. او در طول سال هاى مستمر فعاليت در اين حرفه چندين فيلم انيميشن ساخت و ۲۰ كتاب براى كودكان نقاشى كرد و ۷ كتاب نوشت كه نتيجه آن گرفتن ۴۰ جايزه از جشنواره هاى مختلف داخلى و خارجى و نمايشگاه بين المللى كتاب بود. آخرين خبرى كه از زرين كلك در رسانه ها منتشر شد و همه را خوشحال كرد، خبر انتخاب او به سمت «پرزيدنت» آسيفاى بين المللى است. اهميت اين انتخاب به قول حسين ضيايى كارشناس انيميشن وقتى بيشتر مى شود كه درمى يابيم در جهان متبلور از انديشه و صلح و «جنگ» بدون هيچ محدوديت و سابقه سياسى يا جغرافيايى، انسان هايى برگزيده مى شوند كه نه تنها براى ملت و كشور خود محترم هستند، بلكه به واسطه اين احترام، براى جهانيان والا و گرامى مى شوند.

انتخاب زرين كلك به رياست آسيفا زمانى اهميت بيشترى مى يابد كه بدانيم اين تشكل كه خود وابسته به يونسكو است، براى مقابله با انيميشن هاى تجارى هاليوودى برپا شده است و هدفش حمايت معنوى و اخلاقى از انيميشن «آرت» است و همه ساله جشنواره هاى متعدد هنرى را برگزار مى كند. آنچنان كه هم اينك در بيش از ۱۰۰ كشور جهان شعبه و وابسته دارد.

باز هم به قول حسين ضيايى، آسيفاى بين المللى، بيشتر به سبب وابستگى به زرين كلك به انيميشن آرت و ارتباطات تجريدى و بلافصل وى، به او اعتماد كرده و تا آنجا ترغيب شده كه كسوت «پرزيدنتى» را به او اعطاكند. شايد انتخاب اوبه اين سمت و عنوان بتواند مرهم كوچكى باشد بر زخم هاى كهنه و ديرپاى هنر انيميشن در ايران كه الحق و الانصاف به رغم تمام مهجوريت و غربتى كه متحمل مى شود همچنان هنرمندانه و سخت گيرانه به حيات خود ادامه مى دهد. خود زرين كلك درباره هنر انيميشن در ايران مى گويد: «در ايران، انيميشن داراى مشكلات مزمن و حادى است. يك سلسله دلايل پشت قضيه است كه براى طرح آنها بايد سمينارهايى برگزار شود و ساعت ها به آن پرداخت. اما در كل، نخستين مشكل اين است كه

انيميشن به سبب ظرفيت هاى خاص خودش، زيرسايه سنگين سينماى اكران (فيلم سينمايى) تقريباً محو شده و جايى براى نفس كشيدن پيدا نمى كند. مشكل دوم اين است كه فيلم هاى انيميشن براى خريد مشترى ندارد

و برخلاف فيلم هاى سينمايى كه ضابطه مندى مشخص، سانس بندى و سالن سينما دارند و همه چيز شان قطعيت پيدا كرده، بلاتكليف اند و به جز مواردى خاص چون جشنواره ها، كتابخانه ها، مجامع فرهنگى خاص، جايى براى عرضه ندارند. بنابراين در مسائل توليد هم، كسى به سرمايه گذارى در اين نوع سينما تشويق نمى شود.»

او معتقد است تنها مفر علاقه مندان براى ارائه و عرضه آثارشان تلويزيون و صدا و سيماست كه آن هم يك سيستم دولتى است و آنجا هم با نگاه و ذائقه خاصى به پخش اينگونه آثار هنرى مى پردازد و اين تنها مشترى هم مشترى بى قيد و شرطى نيست و به عبارتى مشترى بدون رقيب است و علل ركود توليد انيميشن به اين ترتيب در يك نگاه كلى اين گونه قابل تبيين است.

وقتى از زرين كلك درباره سطح معيار توليد انيميشن در ايران از نظر كيفى سؤال مى شود پاسخى شنيدنى مى دهد و مى گويد: «اگر بخواهيم در اين باره به بررسى كيفى بپردازيم و پتانسيل انيميشن در ايران را مورد كنكاش قرار بدهيم بايد بگويم كه بنده وضعيت انيميشن را در چند كشور اروپايى و آمريكايى ديده ام و از نزديك با آنها آشنا هستم، در اين باره مى توانم بگويم كه ما از پتانسيل خوبى براى انيميشن برخورداريم و استعدادهاى لازم يا حداقل استعدادهاى قابل پرورش در ايران براى اين كار وجود دارد، حتى از برخى از كشورها هم از بابت آموزش اين رشته آماده تريم. قطع نظر از اينكه دانشكده هاى ما كيفيت آموزشى شان در چه سطحى است، حداقل مى توان گفت كه ما رسماً داراى دو دانشكده در سطح كارشناسى ارشد، يك دانشكده در سطح كارشناسى هستيم و از قرارى كه من شنيده ام تعدادى هم با بورسيه براى دريافت دكترا به اروپا اعزام شده و مى شوند و حتى در خود ايران هم زمزمه كلاس هاى دكترا براى انيميشن شنيده مى شود و اين خبر ها خبر بسيار خوبيست.»

دكتر زرين كلك قبول ندارد كه جزو نسل اول انيماتورهاى ايرانى است و معتقد است كه نخستين قدم ها را براى انيميشن در ايران كسانى چون «نصرت الله كريمى»، «اسفنديار احمديه» و «جعفر تجارت چى» برداشته اند.

با اين حال به اين نكته معترف است كه «از نظر معنوى، بنده تفكر انيميشن اروپايى را به ايران آوردم. اين تفكر نوعى انيميشن فرهنگى و روشنفكرانه بود كه پايگاه و جايگاه اصلى آن در اروپاى آن زمان و در رقابت با تفكر تجارى انيميشن آمريكايى بود.»

شايد منظور اصلى زرين كلك از انيميشن اروپايى همان هنر جادويى انيميشن اروپايى شرقى است. براى همين هم هست كه دلبستگى خود را به آن انيميشن منكر نمى شود. در اين باره مى گويد: اروپاى شرقى كه بعد از جنگ جهانى دوم در حصار كمونيسم به سر مى برد، به دلايل سياسى صاحب يك نوع خلقيات اجتماعى شده بود كه آثارش در نمودهاى فرهنگى آن مانند ادبيات، سينما، تئاتر و ساير هنرها بروز مى كرد. انيميشن يكى از بهترين وسايل و ابزارهاى اين جلوه گرى هنرى و سياسى بوده چرا كه به دليل محدوديت آزادى بيان و فشارهاى دولتى، هنرمندان از بيان دردهاى اجتماعى محروم بودند و در جهت دستيابى به ابزارهاى بيانى غير قابل كنترل بودند تا با آن بتوانند به يك نوع بيان برسند و از تعرض دولت ها شان در امان باشند. يكى از بهترين اين زبان ها زبان انيميشن بود. بنابراين ما در اين دوران چهل ساله شاهد روييدن نوعى از سينماى انيميشن در بلوك شرق هستيم كه زير پوسته ظاهرى، به بيان مطالب عميق ترى مى پردازد و بيشتر به او مانيسم (انسان گرايى) توجه دارد. وقتى قرار است در باره آينده هنر انيميشن در ايران صحبت شود مزاج زرين كلك كمى تلخ مى شود و اين شايد ناشى از نگاه واقع بينانه اى است كه او نسبت به مسائل پيرامونى اين هنر در ايران دارد. او واقعيت انيميشن را در ايران چندان خوب نمى داند و مى گويد: بايد اعتراف كنيم كه ايران در اين بازار جهانى، بى نصيب مانده است. هرچند از لوازم و ابزار كافى برخوردار بوده است كه مهمترين آن نيروى كار ارزان در ايران است يعنى همان چيز ى كه كليد پيشرفت و پيش افتادن آسياى دور تلقى مى شود.» او معتقد است اگر ما، با ارائه روش هاى دوستانه، به جايگاه خود در خانواده جهانى بازگرديم و اعتماد از دست رفته را باز يابيم، مى توانيم در بازار مكاره توليد و عرضه و فروش و سود فيلم هاى انيميشن مصرفى سهيم بشويم. بدون اينكه از ارزش هاى انسانى و والاى فرهنگ غنى و ايرانى خود دست بشوييم. آيا مى توان به صنعتى تر شدن هنر انيميشن در ايران اميدوار بود؟

آيا هنرى بودن با صنعتى و تجارى بودن انيميشن منافات پيدا مى كند؟ زرين كلك در اين باره حرفهاى شنيدنى دارد. او معتقد است كه هر شاخه هنرى بايد راه صنعتى شدن خود را هم پيدا كند و اين يك قاعده عمومى است و انيميشن هم در ايران از اين قاعده مستثنى نيست. «هنر در ذات خود بايستى ناب و خالص باشد. و فقط در خدمت بيان مقاصد هنرمند به كار رود. مقاصدى كه معمولاً بازبان هنرى ديگرى قابل انتقال نيست. اما اين مطلب راه را براى صنعتى شدن يا عمومى شدن هنر نمى بندد. برعكس بايستى گفت كه اين ها هر دو سرچشمه واحدى دارند و تنها مسير هاى متفاوتى را طى مى كنند. مثل آبى كه از چشمه جدا مى شود. مى تواند به دريا بپيوندد و يا مى تواند به كشتزارى برسد و صرف روياندن گياهان و درختان بشود.»

از نظر او اين مورد آخرى را مى توان به صنعتى شدن هنر تشبيه كرد. در اين باره مى گويد: «گاه فيلم در ذات هنرى خودش باقى مانده و گاه هم بلافاصله مورد تأييد سرمايه گذاران قرار گرفته و تبديل به يك جريان توليدى تجارى شده و مصارف و مخاطبان خود را داشته است.»

از نظر او توليدات صنعتى كه براى مصارف عمومى عرضه مى شود، همواره با اين خطر مواجه هستند كه ناخالصى آنها زياد باشد و يا به عبارت ديگر ميزان خلوصشان كمتر شود. «خطر اين هست كه فيلمى با نيت تجارى و خالى از هنر ساخته، توليد و توزيع شود و به دست مخاطبان هم برسد. اما نه تنها مفيد نباشد كه مضر هم باشد.» حرفهاى زرين كلك درباره دوران تاريخى انيميشن و ارتباط آن با دولت حرفهايى پر مغز است. او معتقد است هنر و صنعت انيميشن در ايران از ابتدا دچار كم خونى بوده است. «حتى در دوران قبل از انقلاب در اين بخش و تعامل آن با دولت و حكومت مسأله داشتيم. هر چند در ابتدا كسانى در اين وزارتخانه (فرهنگ و هنر) مثل اسفنديار احمديه، جعفر تجارت چى، نصرت كريمى، نفيسه رياحى و ... در واقع سنگ بناى انيميشن را گذاشتند، اما در ادامه از وجود اين افراد استفاده لازم و كافى شد. بطورى كه آقاى نصرت كريمى كه درس انيميشن را در چك اسلواكى خوانده بود، بعدها به طرف سينماى زنده تمايل پيدا كرد و در كارگردانى و بازيگرى فعاليت كرد و در آن توفيقات بيشترى هم كسب كرد.»

او معتقد است در دوران پيش از انقلاب انيميشن ايران بيمار بود و تشكيلات آن براى ايجاد شغلى براى آقاى پهلبد ساخته شده بود و چندان به اين حرفه توجهى نمى شد و انيميشن اگر چه در وزارت فرهنگ و هنر زاده شده اما ناقص الخلقه ماند و دوران رشد خود را طى نكرد. « بعدها كانون پرورش فكرى كودكان و نوجوانان وظيفه حضانت از اين نوزاد را برعهده گرفت و به دليل جوان و تازه نفس بودن و داشتن مغز هاى سازمان ده و رشد يافته اش توانست به سرعت كمبودهاى وزارت فرهنگ و هنر آن موقع را جبران كند.»

به هر حال انيميشن ايران مديون زرين كلك ها است. كسانى كه بادست خالى و صرفاً براى عشق وعلاقه خود بدون هيچ ادعايى زحمت كشيدند و به پاى بالندگى اش مو سفيدكردند و خون جگر خوردند و با انواع بى مهرى ها و كمبودهاى آن ساختند. در اين ميان آنچه نبايد فراموش شود اين نكته است كه در تاريخ نگارى هنرى اين مرز و بوم اتفاقاتى همچون «راه اندازى دوربين هاى تك فريم تصويرگرى كتاب كودك در كانون پرورش فكرى كودكان و نوجوانان، تأسيس آسيفاى ايران و طراحى دانشكده هاى انيميشن با نام زرين كلك ،هم آميزى اجتناب ناپذير دارد.

- این مقاله ابتدا در مجموعه «مهرگان» و در جشن نامه مشاهیر معاصر ایران به سفارش و دبیری محسن شهرنازدار تهیه و منتشر شده است. پروژه مهرگان در موسسه فرهنگی- مطبوعاتی ایران به انجام رسید؛ به معرفی نخبگان ایرانی متولد 1290 تا 1330 خورشیدی می پرداخت. بخشی از این پروژه سال 1383در قالب کتاب منتشر شده است.

-ویرایش نخست توسط انسان شناسی و فرهنگ: 1394

-این نوشته خُرد است و امکان گسترش دارد.برای تکمیل و یا تصحیح اطلاعات نوشته شده، به آدرس زیر ایمیل بزنید:

elitebiography@gmail.com