پیچیدگی و تنوع چالش‌های شهری

بئاتریس ژیبلن برگردان کامبیزمشتاق گوهری

نگرش ژئوپلتیک با به‌کارگیری منطق جغرافیایی و بهره‌مندی از شیوه‌های ارزیابی سرزمینیِ در محدوده‌هایی گاه بسیار دور از هم، امکان تحلیل رقابت‌های قدرت را به‌گونه‌ای فراهم می‌آورد که نیروهای حاضر در صحنه رقابت به روشنی مشخص شوند. گرچه همه جنگ‌ها از یک درگیری آغاز می‌شوند اما همه درگیری‌ها لزوما به جنگ ختم نمی‌شوند. نگرش ژئوپلتیک می‌تواند با قرار گرفتن در مقیاس‌های متفاوت و با توجه به درجه پیچیدگی، وزن و اندازه سرزمینی یک چالش، آن را تحلیل کند. این نگرش را می‌توان در ابعاد یک شهر با بحران‌های شهری و چالش‌های آمایشی‌اش نیز مورد استفاده قرار داد. 

تحلیل یک چالش شهری پیچیده است زیرا اگر پدیده‌های ژئوپلتیکی که در آن نمود می‌یابند، محدوده‌های کوچکی را شامل شوند، درهم ریختگی دلایل و عوامل در آن، می‌تواند به پیچیدگی چالش‌هایی باشد که در محدوده سرزمینی بسیار وسیع‌تر رخ می‌دهد. حتی گاهی پیش می‌آید که تاثیر یک درگیری شهری در فضایی گسترده پخش شود، برای مثال شهر بیت‌المقدس نمونه یک چالش مذهبی- فرهنگی است که درگیری‌هایی را در سطحی وسیع موجب شده است. به همین دلیل برخی از چالش‌های شهری نیاز به رویکردی ویژه دارند و باید سطوح مختلف تحلیل از جمله تحلیل فضایی، محلی، منطقه‌ای، ملی و حتی بین‌المللی را در بررسی آنها به کار گرفت. در پیوند با تحلیل‌های مکانی، رویکرد ژئوپلتیک شهری به نوعی تحلیل زمانی نیز وابسته است تا بتواند برش‌های زمانی مختلفی از تاریخ را نیز مورد توجه قرار دهد.

همان‌طور که در مورد انواع گونه‌های رقابت قدرت معمول است، آن دسته از رقابت‌ها که در محدوده یک سرزمین، یک شهر یا یک محله اتفاق می‌افتند معمولا ناظر به چالش‌های مشخصی هستند. همچنین این رقابت‌ها در تلقی‌ هر یک از رقبا از سرزمین مذکور، سهیم‌اند؛ تلقی‌ای که همچون موضوع اصلی در مرکز رقابت بازیگران صحنه است. امروزه بیشتر از هر زمان دیگری شهر مکان بروز درگیری‌های مختلف است، این امر هم به‌طور طبیعی حاصل رشد گسترده شهرنشینی و تراکم بی‌سابقه جمعیت در سطح جهان است؛ جمعیتی که امروز به رکورد تاریخی 10 میلیارد نفر رسیده است. اگر رقابت‌های قدرت در محدوده‌های کوچک‌مقیاس دربگیرند، می‌توانند در شهرهایی با تراکم جمعیتی میلیونی بر هزاران تا میلیون‌ها نفر تاثیرات قابل توجهی بگذارند. این تمرکز فضایی و جمعیتی به‌طور مشخص تحلیل‌های ژئوپلتیک شهری را پیچیده‌تر و مشکل‌تر می‌کند، زیرا تنوع و کثرت بازیگران صحنه و سطوح قدرتی که از آن برخوردارند در معادلات رقابت و درگیری تاثیرگذارند و این درگیری‌ها بسته به پیچیدگی و اهمیت چالش‌های پدیدآورنده‌شان ممکن است شکلی افراطی به خود بگیرند.

چالش‌های شهری به شدت متنوع و گوناگون‌اند و زمانی که به جنگی داخلی بدل می‌شوند، می‌توانند بسیار مرگبار باشند، مثل جنگ داخلی بغداد در همان سال‌های سقوط صدام که موجب بروز درگیری فرقه‌ای شد و شیعه و سنی‌ را به جان یکدیگر انداخت. در جریان جنگ داخلی در بیروت بین سال‌های 1975 تا 1990 نیز اوضاع از همین قرار بود و در سال 2000 هم که شرایط از نو بسیار وخیم شد، درگیری‌ها در بیروت قربانیان بسیاری گرفت. نمونه دیگری از این دست، جنگ کلاسیک گروزنی در چچن است که بین سال‌های 1994 و 1996 توسط ارتش روسیه به شدت بمباران شد. به‌طور کلی در درگیری‌هایی از این دست حفظ کنترل پایتخت، چالشی جدی در جریان تصاحب قدرت محسوب می‌شود و به همین دلیل پایتخت‌ها غالبا مکان درگیری‌های بسیار خشونت‌بارند. از سویی دیگر مبارزه در فضاهای شهری از مشکل‌ترین نمونه مبارزات است چرا که فضاهای پنهان میان ساختمان‌ها، حضور شهروندان عادی و اجبار در نابود کردن هدف‌های مشخص، با هم در تعارض‌اند. معمولا این نمونه از مبارزات نیازمند تعداد زیاد نفرات است و از دست دادن تعداد قابل توجهی از افراد را به دنبال دارد. البته جز این‌گونه درگیری‌های مرگبار، نمونه‌های دیگری از درگیری‌های شهری هم وجود دارد که بیشتر در فضاهای بسیار متراکم جمعیتی رخ می‌دهند که نرخ رشد قابل توجهی دارند.

 پایتخت‌های اقتصادی و سیاسی کشورهای جهان سوم در سی سال اخیر رشد شهری قابل‌توجهی را تجربه کرده‌اند؛ رشدی که کلان‌شهرهای چند ده میلیون نفری را پدید آورده است. این رشد جمعیتی موجب رشد طبیعی شهر و شکل‌گیری مهاجرت‌های داخلی و خارجی می‌شود. دو برابر و سه برابر شدن تراکم جمعیتی یک شهر بدون تنش و درگیری محقق نمی‌شود. افزایش جمعیت فراتر از ظرفیت، در برخی محلات موجب بروز چالش‌هایی نظیر مشکلات پیچیده در خدماتی چون حمل و نقل، انتقال زباله، احداث و تعریض خیابان‌ها، توسعه شبکه آب شهری و شبکه برق می‌شود. این موضوعات باعث درگیری میان مصرف‌کنندگان و حاکمیت و حتی گاهی میان خود مصرف‌کنندگان می‌شود. کسانی که برای این خدمات هزینه می‌کنند و آنها که به شکلی غیرقانونی از آن خدمات بهره می‌برند، مالکان قانونی و غیرقانونی املاک، همواره درگیر چالش‌هایی پیوسته از این دست هستند. همین‌طور در این کلان‌شهرها برخورد با بی‌عدالتی‌های حاد طبقاتی به دلیل نزدیک بودن محلات فقیر و غنی بسیار شدیدتر است؛ شرایطی که در برخی موارد به برخوردهای خشن اجتماعی و شورش و غارت بدل می‌شود. به این عوامل که موجب تنش و درگیری در حوزه‌های اقتصادی و سیاسی می‌شوند، باید آن دسته از مشکلات را که سبب رقابت‌های قومی و مذهبی می‌شوند نیز اضافه کرد. بنابراین مطالعه تحلیلی کلان‌شهرها با رویکردی ژئوپلتیک می‌تواند ظرفیت تنش‌های موجود و چالش‌های احتمالی آینده را برآورد کند و با مدل‌سازی‌های جمعیتی - کالبدی امکان تعیین راهبردهای کوتاه و بلندمدت را برای برنامه‌ریزان شهری و فعالان حوزه‌های سیاسی - امنیتی فراهم آورد. 

 

1- بئاتریس ژیبلن جغرافی‌دان و استاد موسسه ژئوپلتیک فرانسه در دانشگاه پاریس 8 و سردبیر مجله جغرافیایی مشهور «هرودوت» است که با مشارکت «ایو لاکُست» تئوریسین مشهور فرانسوی در زمینه ژئوپلتیک و پایه‌گذار این مجله طبع و نشر می‌شود. این مطلب ترجمه بخشی از پیشگفتار کتاب جدید این نویسنده تحت عنوان «درگیری‌ها در جهان، رویکرد ژئوپلتیک» است که در سال 2011 از سوی انتشارات «Armand Colin» در پاریس چاپ شده، بخش‌هایی از این کتاب با اجازه نویسنده به‌طور پیوسته و به فراخور موضوع در این مجله به طبع خواهد رسید.

 

این یادداشت در چارچوب همکاری رسمی انسان شناسی و فرهنگ با مجله «نمایه تهران» منتشر می شود.  یکشنبه ها و جهارشنبه ها گزیده ای از مطالب این نشریه را در انسان شناسی و فرهنگ بخوانید   

ویژه‌نامه‌ی «هشتمین سالگرد انسان‌شناسی و فرهنگ» 
http://www.anthropology.ir/node/21139

ویژه‌نامه‌ی نوروز 1393 
http://www.anthropology.ir/node/22280