علَم­چینی و علَم­واچینی در روستای شاه شهیدان (عمارلو)

تورج رهبرگنجه

مقدمه
علَم یا جریده یکی از وسیله­های نمادین به کار رفته در آیین سوگواری در میان شیعیان است .­این وسیله چوبی و بلند ارتفاعی حدود پنج تا شش متر دارد که رأس آن را با پنجه­ای فلزی از جنس برنج و پارچه­های مشکی و رنگین می­پوشانند .در علَم­بندی اغلب از پارچه­های سبز به نشانه مظلومیت و محبوبیت امامان معصوم)ع(، قرمز به نشانه سرخی خون و شهادت آن بزرگواران و سفید که بیانگر سیمای نورانی آنان بوده  استفاده می­شد. نگاره­های علَم را اغلب تصاویری از طاووس­، کبوتر، چهار­گلدان و طوطی در دو طرف تشکیل می­داد. علَم­ها در گذشته اغلب یک تیغ بودند که با مرور زمان به علَم­های سه­تیغ، پنج­تیغ، هفت­تیغ و ... تا بیست ویک­تیغ مبدل شدند.

قدیمی­ترین علَم­های ایرانی در موزه» توپکاپی [1]«استانبول ترکیه نگهداری می­شوند. این علَم­ها که نمونه­ای از علامت و نشان قبایل مختلف ایرانی است، در عصر حکومت ترکمن­های آق­قویونلو و قره­قویونلو وجود   داشته است )بلوکباشی، 147:1380(که دسته­های مذهبی در مراسم و آیین های مختلف از آن استفاده        می­­کردند. اولین نمونة این علَم­ها که پس از رواج تشیع در عهد صفوی مورد استفاده قرار گرفت عبارت بود از صفحه­ای آهنین به صورت تیغه­ای باریک و بلند که در رأس آن علامت و نشان سنتی و قومی قبیله قرار داشت و شعیان نام الله، محمد­)ص (و علی) ع (­و بعضاً نام مبارک و مقدس پنج تن آل عبا را به صورت   نقره­ کاری یا کنده­کاری بر آن می­افزودند. تیغه باریک و بلند آهنی با صفحه­ای مدور در انتهای تیغه قرارداشت که دارای قابی از فلز بود .

دور این قاب را با شکلی چون سر اژدها تزیین می­نمودند. تصویر این نوع علَم ها را در مینیاتورهای قرن 15

میلادی می­توان دید­ (همان165: ) .

این علَم­ها بر روی دسته­ای چوبی با قاب فلزی قرار می­گرفت و پیشاپیش دسته­های عزاداری حمل می­شد.  در دوره­های بعد خصوصاً در دوران زندیه و قاجار تزیینات متعددی به آن افزوده شد و عزاداران در ایام سوگواری با بزرگداشت و تشریفات آنها را به کار می­بردند. علَم در میان وسیله­های نمادین به کاررفته در مراسم دینی، به خصوص در آیین سوگواری عاشورا خودنمایی می­کرد. به کسی که علم را حمل می­نمود     »­علَم کِش« می­گفتند. علَم کِش­ها معمولاً افرادی تنومند­ بودند که توان حمل علم را داشتند­. بعضی علَم­کِش­ها سالیان سال علَم را بر دوش می­گرفتند.  نذر زیر علَم قرارگرفتن و یا حتی برای یک قدم تکان دادن علَم رسمی است که امروزه نیز در بیشتر روستاها و شهرهای کوچک و بزرگ صورت می گیرد. علَم کم­کم نشانة مقدس عزاداری معرفی شد.

 

علَم بندی: علَم واچینی

علَم بندی مراسمی است که معمولاً در اغلب بقاع گیلان طی آدابی خاص انجام می­گیرد و معمولاً تا قبل از شروع ماه محرم در تمام بقاع، مساجد و دیگر اماکن مقدس کار علَم بندی) بستن علَم­­ها( خاتمه می­یابد. در گیلان علَم­ها را چوب های مخصوصی تشکیل می­دهند که معمولاً مرغوب­ترین نوع چوب­های منطقه­اند.

  علم­بندی در بقاع قدیمی معمولاً با تزییناتی فلزی به ویژه در قسمت بالا ی علَم همراه است . یکی از بارزترین علا ئم آن، دو سر اژدها در دو طرف علَم است. در بقعه آقا سید ابوالقاسم واقع در بویه اشکو­، از علَمی با اژدهای دو سر استفاده می­شود. نمونة همین علَم در بقعة آقا میر­مظفر در سوستان از توابع لاهیجان دیده می­شود که بسیاربزرگ و از جنس مفرغ است . بقعة اژدها بلوچ در لشت نشاء نیز علَمی مشابه دارد.

علَم­بندی در گیلان با روشن­کردن شمع، نذر و نیاز و حاجت خواهی همراه است . شخصی که» علَم دار« نامیده می­شود، علَم را آهسته در بین مردم و در پیشاپیش سوگواران حرکت می­دهد تا زنان، مردان، دختران و پسران با بستن تکه­های پارچه و یا سنجاق کردن پول به آن به نذر خود وفا نمایند.­ در علم­بندی شاه شهیدان   72  تکه پارچه های رنگی ارزشمند به نیت 72 شهید کربلا بر بدنه علَم چوبی یا فلزی نصب می­شود.

روستای شاه شهیدان در منطقه­ای خوش آب و هوا قرار گرفته و محوطه­ای عظیم که در نزد اهالی به صحرای شاه شهیدان معروف می­باشد آن را احاطه کرده است. این محوطه را از آن جهت صحرا می­نامیدند که با آغاز مراسم علَم­چینی و حضور قریب 50 هزار نفر در این منطقه که با مراسم سینه­زنی و عزاداری توأم است و آنان را به یاد شور و غوغای صحرای کربلا می­اندازد. مردم روستاهای اطراف از مناطق سیاهکل تا رحمت آباد رودبار از ابتدای طلوع آفتاب خود را کم­کم به منطقه شاه شهیدان می­رسانند تا مراسم علَم بندی را تماشا کنند. عَلم بعد از سه بار گردش بر دور حرم شریف، بعد از اقامه نماز ظهر و عصر در مراسمی بی نظیر و باشکوه در میان دستان هزاران عاشق اهل بیت) ع (به حرکت درمی­آید. ساکنان این روستا در تابستان 15 خانوار و در زمستان 45 خانوار هستند. هر تکه پارچه­ای که بر بدنة علَم بسته می­شود در حقیقت خواهش و تمنای یک حاجتمند است که از بقعه و یا امام زاده محل علَم­بندی دارد.

مراسم علَم بندی در ماسوله که به آن »طوق بندی «­گویند در هفت شب اول محرم انجام می­گیرد­، ولی در هر بقعه­ای در یک شب بخصوص و طی آدابی ویژه انجام می­شود. کسانی که در مراسم علَم­چینی شرکت  می­نمایند در مراسم علَم واچینی) بازکردن علَم­ها  (نیزحضور دارند.

 آنچه در مراسم علَم­واچینی قابل توجه است این که در طی ماه محرم کسانی که نذر و نیاز داشته و با بستن تکه های پارچه و یا الحاق پول به علَم از بقعة محل علَم­بندی خواهش و تمنا داشته و نیازهای آنان برطرف می­شده است، با قربانی کردن گاو و یا گوسفند و طعام دادن به زائران و یا شرکت­کنندگان در مراسم علَم­واچینی[2]  نذر خود را ادا می­نمودند.

مراسم علَم­بندی و علَم­­واچینی که از رسم­های بسیار کهن و رایج در گیلان می­باشد به سه صورت : سنتی، نیمه­سنتی و مذهبی رایج است .­علَم­بندی سنتی امروزه فقط در نقاط مرتفع کوهستان­های گیلان صورت می­گیرد که نشان از یادگارهای گذشتة تاریخ گیلان دارد. علَم­بندی نیمه سنتی در حقیقت همان مراسم سنتی است که با معتقدات دینی و اسلامی درهم آمیخته و در تعدادی از بقاع گیلان  در مناطق کوهستانی و جنگلی  رایج است.

علَم­بندی مذهبی که در بیشتر بقاع انجام می­­شود رنگ و بوی کاملاً اسلامی دارد و علَم­بندها سعی می­کنند از برخی سنن غیررایج پرهیز نموده و آن را در کمال سادگی و بی­پیرایگی انجام دهند.

مراسم علَم­واچینی نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. مردم در سید سرا بزرگوار در دیلمان 10 تا  15روز مانده به علَم واچینی انتظار می­کشند . بزرگترین مراسم علَم­بندی و علَم­واچینی در گیلان در بقعة معروف به شاه شهیدان انجام می­شود که فاصله بستن علَم و واچیدن آن تقریباً 10 روز طول می­کشد و از جذاب­ترین رسم­های آیینی در سراسر گیلان به شمار می­رود. مردم در این روز از سراسر منطقه جلگه­ای، جنگلی و کوهستانی به بقعه شاه شهیدان می­آیند و در اطراف بقعه اتراق می­کنند. آنها بهترین و پرنقش و نگارترین لباس­های سال خود را بر تن می­کنند و هر خانواده به اندازه خود توشه به همراه دارد .­در این روز حاجتمندان و کسانی که نذر کرده بودند­­، پس از برطرف شدن حاجاتشان با قربانی کردن گاو و گوسفند به زائران اطعام می­دهند. شکوه و عظمت و نیز حضور گستردة مردم چنان است که هر سال مراسم علَم­بندی و علَم­واچینی شاه شهیدان شاهد حضور هزاران توریست داخلی و بعضاً خارجی است که برای تماشا و به تصویرکشاندن این مراسم به خطة گیلان می­آیند.

در مراسم علَم­بندی در بقعة شاه شهیدان  که مرقد مطهر دو تن از فرزندان شهید عبدالله بن زید بن علی بن

الحسین) ع(­ به نام­های امام زاده هادی) ع(­ و امام زاده محمد)ع( می­باشد. شخصیت های مذهبی و سیاسی در کنار مردم جنگل­نشین حضور می­یابند .­امام زاده­های فوق­الذکر پس از سال­ها نبرد با ملحدان و دست نشاندگان عباسی، سرانجام به منطقة اسپهبدان دیلمان پناه آوردند و- آن طور که در تاریخ اشاره شده است  -به وسیلة فردی به نام» چهل گو­ش« از سپاهیان بی­رحم بنی­عباس به شهادت رسیدند.  قاتل بی­­­رحم را از آن سبب چهل­گوش نامیده­اند که به دلیل نفوذ عمال او، اعمال و حرکات هیچ یک از سادات بزرگوار از نظر او دور نبوده و کوچک­ترین اخبار از احوال بزرگان مذهبی به گوش او رسانده می­­شد. پیکر این دو بزرگوار پس از شهادت توسط چوپانی پیدا شد و به وسیلة اهالی منطقه به خاک سپرده شد. با گسترش فضای جنگل و انبوه درختان، مدفن این بزرگواران قریب 300 سال از انظار پنهان ماند.  بعد ا­ز کشف این محل مقبره­های چوبی بر آن ساخته شد و به مرور گسترش یافت.  ضریح بقعه شاه شهیدان در دوره صفوی ساخته شد و بر مزار نصب گردید.

منبع:

 - بلوکباشی، علی، نخل­گردانی، تهران:­ دفتر پژوهش­های فرهنگی، 1380

- مشاهدات نگارنده

 

پی نوشت:

 

 

[1] - توپکاپی: کاخ موزه ای که در محل تلاقی تنگة بسفُر خلیج شاخ طلایی و دریای مرمر قرار دارد . این موزه متعلق به قرن 15 میلادی بوده که پس از فتح در سال 1473 تو سط سلطان محمد فاتح به یک مرکز اداری تبدیل گردیده و در سال 1954 میلادی به موزه مبدل شد . جالب این که از بخش میانی موزه، اشیاء، لباس­ها، شمسِه و دیگر ابزار منسوب به رسول اکرم) ص( وجود دارد و بیشترین بازدیدکننده را به خود اختصاص داده است.

[2] - علَم­واچینی: یعنی بازکردن علَم­ها بعد از مراسم عاشورا.

 

برای مشاهده موقعیت  روستا در نقشه در زیر کلیک کنید:

 

این مقاله در فصلنامه «نجوای فرهنگ» سال سوم، شماره دهم، زمستان 1387، صص 71 تا 74  به چاپ رسیده است.

 

 

پیوست	اندازه
15601.doc	61 KB