نشست هشتم «یکشنبه های انسان شناسی و فرهنگ»: نگاهی به تاریخ فیلم مستند

گروه اخبار

هشتمین نشست «یکشنبه های انسان شناسی و فرهنگ» با موضوع: «نگاهی به تاریخ فیلم مستند» روز یکشنبه 10 آذر ماه 1392، در زمان و مکان همیشگی(میدان ولیعصر، ابتدای بلوار کشاورز، مرکز مشارکت های فرهنگی هنری شهرداری تهران) از ساعت 4 تا 7 بعداز ظهر  برگزار خواهد شد. در این نشست «فیلم های دوره قاجار» نمایش در خواهد آمد و سخنرانی های آن  به وسیله آقای محمد تهامی نژاد (فیلم ساز و پژوهشگر مستقل حوزۀ سینما) درباره «تاریخ و سینما» و زهرا ملوکی (کارشناس ارشد انسان شناسی از دانشگاه تهران) درباره « سینمای مستند شهری و بازنمایی هویت شهر تهران در سینما مستند معاصر ایران» انجام خواهد گرفت. 

انسان شناسی و فرهنگ را در جهان واقعی تجربه کنید

هر یکشنبه ساعت 4 تا 7 بعد از ظهر

محل: تهران، میدان ولیعصر، ابتدای بلوار کشاورز،  جنب کوچه برادران مظفر(انتقال خون سابق) و کتاب فروشی شهر فرهنگ، ساختمان مرکز مشارکت های فرهنگی هنری شهرداری تهران

زمان:  ساعت 4 تا 7 بعداز ظهر  یکشنبه 10 آذر 1392.

برنامه راس ساعت 4 بعد از ظهر شروع می شود، لطفا یک ربع پیش از شروع،  در محل حاضر باشد.

ورود برای عموم آزاد است

 

خلاصه سخنرانی ها

تاریخ و سینما

تاریخ و تکه فیلم، فیلم خبری  و مستند

تاریخ وسینمای داستانی

سینما، عامل تاریخ

سینما تا چه حد می تواند جای تجربه گذشته را بگیرد؟

 

 

محمد تهامی نژاد

فیلم ساز و پژوهشگر مستقل حوزۀ سینما

این تحقیق، جدا از نظریه های معاصر در باره تاریخ، چندین  پیشینه  پژوهشی و نظری در باره تاریخ و سینما ، رابطه بین فیلم و واقعیت،  فیلم به عنوان تاریخ و تاریخ به عنوان فیلم ، دارد که برخی از آنها را بر می شمارم :

 اول ؛ بربنیاد پژوهشی  چهل و پنج شش ساله در  تاریخ سینمای ایران استوار است که از دهه چهل شمسی با نظریه ریشه یابی یأس ، سینما را به عنوان موضوع مورد مطالعه خود برگزیدو آن را وسیله ای برای شناخت جامعه وتاریخ  ایران معرفی کرد که به مقاله تاریخ و سینمای مستند    ( نشر پژوهشکده دانشگاه صدا وسیما -1392) منجر شد . 

  دوم : نظریه مارک فرو در باره سینماست . سال گذشته  ترجمه متن انگلیسی کتاب  سینما و تاریخ اثر مارک فرو بپایان رسید . مارک فرو تاریخ نگار معاصر فرانسوی ،  سینما را  یک مطالعه متفاوت از تاریخ می داند . سینما بنظر او  نسخه تصویری از تاریخ است.   به مدد سینما ،   درکی متفاوت از تاریخ رسمی می توان بدست آورد. ضمن این که  به اعتقاد او ، سینما علاوه بر ثبت رویداد ،  نقش عامل  را هم دارد . سوم مقاله  استفاده از آرشیو های تصویر متحرک  نوشته نینا اشنایدر   و تاملی انتقادی بر فیلم به عنوان منبعی تاریخی است . ضمن این که بنظرروزن استون ،  این رسانۀ بصری  ، از عناصری جدا از کلمات نوشتاری( مثل صدا، تصویر ، احساس و مونتاژ )  استفاده می کند.

مقدمه:       

گفته می شود  از زمان تولد سینما ،  میان  سینما و تاریخ پیوند ایجاد شده است. هرچند به گفتۀ  ای. اچ. کار ، تاریخ در علوم اجتماعی و سینما در هنر ها  تعریف می شود. به عبارت دیگر با یک مطالعه بینا رشته ای روبرو هستیم .  این پیوند چگونه است ؟

بر اساس نظریه مایکل رینو و ، سینما  سه خاصیت اصلی دارد : 1)  ثبت می کند 2)  نگهداری می کند . 3)  تفسیر می کند (  از نظر مایکل رینو ، ترویج وبیانگری اهداف دیگر سینما هستند )

 سینما ثبت می کند  : سینما در جریان ثبت ، همواره با زمان حال سرو کار دارد. یعنی آن چیزی را ثبت می کند که در برابرش قرار می گیرد.  اگر بندتو کروچه  می گوید هر تاریخی به روایتی تاریخ معاصر است . چرا که به قول دکتر آجودانی "ما از متن معاصر به گذشته نگاه می‌کنیم»،  سینما هنگامی که تاریخ را باز سازی می کند ، همواره از زمان حال به گذشته نگاه می کند و جز این امکانی ندارد. بنابراین ،  بازتاب نظرگاه مؤلف و نهاد و شرایط تولید  و رشد ابزار و وسایل  است.   یعنی  سینماگران مورخ ، آفرینندگان  تاریخ اند؟

پروفسور بایلین در کتاب درباره تدریس ونگارش تاریخ می نویسد : بنظر من کلمه تاریخ دو معنا دارد. اولین اش این که چه رخ داد ؟  یعنی  وقایع ،  تغییرات ، جریانات  واندیشه های گذشته  درست به همان نحوی است که عملا بوقوع پیوستند .

 دوم ، تاریخ به عنوان دانش وشناخت آن چیزی است که رخ داده . ثبت وبیان چیزی است که رخ داده است .  دانش ومعرفت نسبت به گذشته است (ص5) .

  سه عنصر اصلی تاریخ ؛ زمان و مکان ورویداد است. ماهیت پدیدۀ تاریخی غیرزنده بودن و عدم امکان پژوهش مستقیم در آن  است . پدیده های تاریخی  تکرار ناپذیرند . در پژوهش تاریخ با اسناد سرو کار داریم. 

 اما سینما با تاریخ چه نوع رابطه ای می تواند داشته باشد ؟سینما هنگامی که در کار ثبت است ، سند فراهم می آورد اما به درون این سند نمی توان گذر کرد ، نمی توان از آن سند چیزی پیرسید .  اما آن را می توان مورد پرسش قرار داد ، تفسیر کرد  تا در بررسی های تاریخی مورد استفاده قرار گیرد.

  بنابراین ،  آیا سینمای تاریخی آئینه تاریخ است یا اساسأ  مصداق  آئینگی  در سینمای تاریخی به نسبتی مطرح است که سینما از ساختن بهره می گیرد . یعنی از قطعه فیلم (فوتیج) تا فیلم داستانی تفاوت پیدا می کند  .

    برای مثال،  شهر تهران  را در نظر می گیریم : شهر  به عنوان مهمترین سازمان اجتماعی در زمان و تاریخ   و  سینما به عنوان مهمترین  شکل فرهنگی"  در سطوح مختلف با  شهر و وضعیت زمان حال در آن مرتبط  بوده است. فیلم  از نظر مضمونی از  آغاز تا کنون مجذوب بازنمایی ، سبک های مختلف زندگی و فضاهای متمایز شهری بوده . یعنی فیلم ، داستان و تصویرش را از  شهر و شرایط زندگی انسان تاریخی در شهر گرفته جلوه های متنوعی از شهر ارائه کرده است.

 از نظر شکلی نیز فیلم دارای امکان قابل توجه ومتمایزی برای" در اختیار گرفتن و  بیان  پیچیدگی های فضایی و دینامیزم اجتماعی شهر از طریق میزانس  ویا فیلمبرداری در محل واقعه  با نورپردازی ، فیلمبرداری و تدوین "بوده است  . اما فیلم ها با ابزار مختلف ، در سبک های گوناگون و با استعداد ها و هنرمندی ها  وایدئولوژی ها  و اغراض متفاوت ساخته شده اند . انواع مختلف ، به شهر تهران نگاه شده است. الان   حدود 114 سال تصویر متحرک ، از شهر تهران در اختیار داریم .   به عبارتی سینمای تاریخی، مصداق «‌واقعه به اضافه شکل»،  فردیت فیلمساز ، نهاد سرمایه گذار ، جامعه تولید کننده و امری بازنمایانه است.

پس سینمای مرتبط با تاریخ ، دو وظیفه عمده را بر دوش می گیرد و می تواند عامل تاریخ هم باشد :

1) سینما با ثبت اکنون ، خود به عنوان عنصری تاریخی در می آید  و می تواند رخداد تاریخی را به صورتی بصری برای تفسیر آیندگان حفظ کند. دائم رو به گذشته می رود وخود  منبع بصری ی تاریخ  می شود. آیا سینما می‌تواند جای مشاهده و تجربه­ی گذشته را بگیرد؟

 2) سینما به مدد اسناد ، گذشته را از نو می سازد ، آن را در بافت فرهنگی اش قرار می دهد  . مقایسه می کند ، آن را تحلیل می کند، از استنتاج و تخیل  خود ( مثل تخیل علی حاتمی در  حاجی واشنگتن) برای شناخت پدیده ها  وساختن نشانه ها، بهره می گیرد . باز سازی گذشته تاریخی ، پژوهشی همه جانبه در زندگی ، هنر ،معماری وشهرسازی و تفکر واعتقادات و فرهنگ ها است . سینما به عنوان هنر،  از طریق باز سازی هایش با تاریخ گفتگویی پایان ناپذیر و متنوع دارد.                                                         

 پس مرتبط با تاریخ ؛ ما دارای چهار دسته فیلم هستیم  که عبارتند از :

 تکه فیلم ( فیلم فوتیج)

فیلم خبری   (در برابر گزارش های تاریخی )

فیلم مستند

فیلم داستانی- تاریخی  

برخی از انواع فوق در شرایطی خاص  ،  به عنوان عامل  تاریخ در جریان حرکت تاریخ  مؤثر بوده و یا نقش داشته است   . 

 

 

 

 

زهرا ملوکی

کارشناسی ارشد انسان شناسی دانشگاه تهران

سینمای مستند شهری  و بازنمایی هویت شهر تهران در سینما مستند معاصر ایران

هنگامی که سینما به صفت "مستند" آراسته می‌شود در عمق خود، داعیه دار بازنمایی کردن نزدیک‌ترین اسناد به واقعیت‌ها است بنابراینتشخیص چیستی و چگونگی حضور عناصر و موضوعات در آن یکی از راه‌های دستیابی به شناخت این مجموعه هااست. به این ترتیب به دست دادن شناختی قابل اتکا از شهر و جلوه‌های زندگی شهری در این گونه‌ی تصویری از چند جهتنتایجی قابل تأمل دارد:اول این‌که مطالعات بازنمایی از آن جهت که منبع آگاهی، شناخت، الگوبرداری و در نهایت کنش بسیاری از افراد‌اند باید شناخته شوند و سپس ممکن شدن ارائه‌ی تصویری دقیق از چیستی شهر و تشخیص عناصر هویت بخش  به آن که منبع این آگاهی را تشکیل می‌دهد.

سینمای مستند شهری در دنیا کهدر سال‌های آغازین دهه‌ی20  به جنبش سینمای آوانگارد فرانسه پیوند می‌خورد و سپس تحت تأثیر ژیگاورتوف، به جریان مستند سازی "سیتی سمفونی" می انجامد، سرنوشتی متفاوت با سینمای مستند شهری در ایران دارد. در واقع شاید بتوان گفت  در هیچ دوره ای از تاریخ سینمای مستند در ایران به شکل جدی و آگاهانه چنین جریانی شکل نگرفته است اما به هر صورت،شهر از همان سال‌هایاول شکل‌گیری و تکوین سینمای مستند و سپس بعد از انقلاب با طرح شدن نوعی نگاه آسیب شناختی به شهر به تدریج شروع به رخ نمودن می‌کند؛ هرچند باید تأکید کرد که این هستار (شهر) اغلب به پایتخت (تهران) محدود شده است.

در‌ سال‌های اخیر با موضوعیت یافتن هرچه بیش‌تر "تهران"، دسترسی آسان‌تر به امکانات ضبط و ثبت تصاویرو برنامه‌ریزی‌هایمدیران شهری با رویکرد مشارکت همگانی برای "تحقق شهری انسانی" بررسی  انبوه مستندهایی که به تهران از دریچه‌های گوناگون پرداخته‌اند با نگاهی جامعه‌شناختی/انسان‌شناختیمی تواند در کنار نظریات دیگر متخصصین در رشته‌های گوناگون (معماری و شهرسازی) که اغلب نگاهی کالبدی به موجودیت شهر دارند با پرداختن هرچه بیش‌تر به "فرهنگ" و "کنش گران شهری" به عنوان یکی از مهم‌ترین عناصر تشکیل دهنده‌ی هویت شهر راهگشا باشد.

 

گزارش نشست های پیشین:

گزارش نشست نخست: سکونتگاه های غیر رسمی در ایران (21 مهر 1392)
http://www.anthropology.ir/node/19994

گزارش نشست دوم: کردارشناسی جانوری و شهر (28 مهر 1392)
http://www.anthropology.ir/node/20060

 گزارش نشست سوم: نقد نظریه فرهنگ فقر و مطالعه ای بر فقر و همبستگی (5 آبان 1392)
http://anthropology.ir/node/20170

گزارش نشست چهارم: دین، شهر و هویت (12 آبان 1392)
http://www.anthropology.ir/node/20271

گزارش نشست پنجم: کالایی شدن، سرمایه مالی و هنر(19 آبان 1392)

http://anthropology.ir/node/20376

گزارش نشست ششم: نشانه شناسی و معنا ( 26 آبان 1392)

http://www.anthropology.ir/node/20472