جایگاه نیشابور در صدر اسلام

نجمه موسی تبار، مريم شاداب فر

در مقاله حاضر با استناد به متون بجای مانده از مورخین صدر اسلام و گزارش حفاری‌های صورت گرفته در سال های 1938-1937م توسط هیئت اعزامی از موزه متروپلیتن به سرپرستی ویلکینسون به بررسی جایگاه سیاسی ،اقتصادی ،علمی و هنری نیشابور در صدر اسلام پرداخته شده است. تا دلیل اهمیت و اعتبار این شهر از دوران پیش از تاریخ تا قرون میانه اسلام بررسی شود.با استناد به منابع موجود، هدف این است که تاریخگذاری ارائه شده برای آثار اسلامی که به سده 3و4 ه.ق منسوب شده را مورد بررسی قرار داده و خاستگاه و منشاً گچبری های  موجود در شهر کهن نیشابور را جستوجو کرد. مطالعات صورت گرفته و مطالب جمع آوری شده در این مقاله بصورت کتابخانه ای بوده و دسترسی مستقیم به آثار با توجه به تخریب صد در صد آثار مقدور نبوده است.
مقدمه
در منطقه وسیع خراسان بزرگ، نیشابور یکی از مهمترین مراکز دینی،علمی،ادبی و سیاسی  بوده است که از قبل از اسلام مورد توجه پادشاهان ساسانی بوده، چنانچه یکی از آتشکده های معروف ساسانی در ریوند در شمال غربی شهر واقع شده است. این شهر در صدر اسلام اهمیت خود را از دست نداده بلکه افزایش نیز پیدا کرده است. نیشابور در قرون یک و دو ه.ق مورد توجه حکام اموی و عباسی بوده و ابتدای قرن 3 ه.ق مرکز خلافت اولین سلسله مستقل ایرانی ،یعنی طاهریان بوده است.
این اعتبار و اهمیت به واسطه موقعیت جغرافیایی و سوق الجیشی منطقه در میان کوه های بینالود و کوه های جنوبی شهر بوده که حاصل آن ،اعتدال آب و هوا ،رشد تولیدات زراعی و امکان خلق آثار هنری بوده است.مجموعه ظروف سفالین کتیبه دار قرن 2 ه.ق که معروف و شناخته شده بوده ،نمونه بارز این رشد و شکوفایی هنری در قرون اولیه اسلامی است. وجود محوطه های باستانی از هزاره 6 ق.م و ایجاد محوطه هایی در صدر اسلام بر اعتبار و درجه اهمیت این شهر افزوده و آن را به جایگاه والایی رسانده است.
 در این مقاله به بررسی آثار تاریخی شهر کهن نیشابور مربوط به صدر اسلام در فاصله قرون یک تا چهار ه.ق پرداخته شده تا دریابیم:
- علت جابجایی استقرارهای شهری و شکل‌گیری شهر فعلی نیشابور در موقعیت شمال غربی شهر کهن چه بوده است؟
- جایگاه و قلمرو سیاسی و جغرافیایی نیشابور در صدر اسلام چگونه بوده است؟
- خاستگاه و منشاً حجاری و گچبری های نیشابور در صدر اسلام برگرفته از چه منطقه‌ای است؟
متاًسفانه بدلیل عدم دسترسی به آثار یافت شده از محوطه های مورد بررسی و تخریب صد در صد آن ها توسط اهالی شهر و کشاورزان که از خاک تپه ها جهت ساخت و ساز و تسطیح و غنی سازی مزارع خود استفاده کردند امکان بازنگری مجدد و تاریخگذاری دقیق برای آثار وجود ندارد. تنها با توجه به متون ، شواهد، گزارش‌های موجود و مقایسه و مطالعه تطبیقی آثار می‌توان درباره تاریخگذاری آثار موجود اظهار نظر کرد .
موقعیت جغرافیایی و تاریخی
خطه وسیع خراسان بزرگ بواسطه حوادثی که در طی قرن های متمادی در آن رخ داده مکرر تغییر وضعیت یافته و در هر دوره مرزی جدید بخود اختصاص داده است.در کتب جغرافیا و تاریخ و مسالک الممالک در ذکر حدود خراسان اختلافاتی وجود دارد اما در متون مربوط به  قبل از مغول حدود خراسان چنین ذکر شده است:"از شمال تا ناحیه خوارزم و خیوه ،از شرق تا رود جیحون ، از جنوب تا سیستان و کویر مرکزی ایران و از غرب تا گرگان و دامغان."(مولوی،1382:الف)
نیشابور یکی از مهمترین شهرها و مراکز خطه وسیع خراسان بزرگ بوده و در قرون اولیه اسلام بنا بر آنچه در متون مورخین آمده به اندازه یک کشور، توابع و ملحقات داشته تا حدی که شهر سبزوار و پیرامون آن از مشتقات نیشابور بوده است.در حالیکه امروزه شهر سبزوار از نظر جمعیت و آبادی بر نیشابور برتری بسیار دارد(مولوی،1382:ب).
شهرکهن نیشابور در ناحیه جنوب شرقی شهر فعلی قرار دارد و شامل کهن دژ و چندین تپه باستانی با فضاهای معماری پیچیده بوده است.در شمال این شهر رشته کوه بینالود قرار دارد که ارتفاع بلندترین قله آن 3300 متر از سطح دریاست.تمامی قلل کوه های شمالی این منطقه در سراسر تابستان دارای برف است.چندین رود فصلی از این کوه ها به طرف دشت نیشابور جاری می‌شود به نام دیزباد، گرینه، خرو، بوژان و...
بدلیل وجود رشته کوه بینالود در شمال و کوه طاغنکوه در غرب، سیاه کوه و کوه نمک و کوه سرخ در جنوب، نیشابور یکی از خوش آب و هوا ترین شهرهای شمال شرق محسوب می‌شده و هم اکنون نیز با وجود کمبود منابع آبی این شهر از پرآب ترین مناطق خراسان محسوب می‌شود.
 

برای خواندن این مقاله به صورت کامل در زیر کلیک کنید :

 

 

 

پیوست	اندازه
13253.doc	2.49 MB