آشنایی با حرم شاه عبدالعظیم

حرم شاه عبدالعظیم در شهر ری نزدیکی تهران قرار دارد. بسیاری از گردشگران برای دیدن مکان مذهبی و تاریخی نیز به این امامزاده می‌روند. حضرت عبدالعظیم حسنی (ع)، از نوادگان حضرت امام حسن مجتبی (ع) است که با چهار واسطه، از نوادگان حضرت علی (ع) محسوب می‌شود. از این رو می‌توان گفت این حرم در استان تهران، یکی از مهم‌ترین اماکن مذهبی به شمار می‌آید که دیدن آن تنها نصف روز وقت گردشگران را به خود اختصاص خواهد داد. در این مطلب نگاهی به این آثار مذهبی کشورمان انداخته‌ایم.

معرفی حضرت عبدالعظیم حسنی (ع)

تبار حضرت عبدالعظیم علیه السّلام با چهار واسطه، به سبط اکبر پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم و خاندان وحی می رسد. احمد بن علی نجاشی - که یکی از ارکان علم رجال است - درباره نسب آن بزرگوار می نویسد :هنگامی که جنازه او را برای غسل برهنه می کردند  در جیب لباس وی نوشته ای یافت شد که در آن، نسبش، این گونه ذکر شده بود: من ابوالقاسم، عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زید بن علی بن حسن بن علی بن ابی طالب هستم. براساس این نسخه از رجال النجاشی، در نسب ایشان، میان وی و امام حسن علیه السّلام، پنج نفر واسطه وجود دارد؛ لیکن در نسخه های معتبر این کتاب، میان «زید» - یعنی جدّ سوّم ایشان - و امام حسن علیه السّلام، شخص دیگری واسطه نیست. بنابراین ، نیاکان حضرت عبدالعظیم علیه السّلام به ترتیب، عبارت اند از :

• عبدالله بن علی
  
• علی بن حسن
  
• حسن بن زید
  
• زید فرزند امام حسن علیه السّلام
  

حضرت شاه عبدالعظیم که کنیه اش ابوالقاسم و ابوالفتح نیز بوده، در روز پنج شنبه چهارم ماه ربیع الآخر سنه ۱۷۳ هجری قمری ، مطابق ۲۵ تیر ماه ۱۵۸ یزدگردی، در زمان هارون الرشید در مدینه در خانه جدّش حضرت امام حسن مجتبی علیه السّلام متولّد شده ... و پس از مدّت ۷۹ سال و شش ماه و یازده روز قمری عمر، در روز آدینه پانزدهم شوّال المکرّم سنه ۲۵۲ هجری قمری، مطابق سیزده مهر ماه قدیم سنه ۲۳۵ یزدگردی، در زمان المعتزّ بالله عبّاسی به سرای آخرت رحلت نمود.

معرفی حرم شاه عبدالعظیم

بنای نخستین این آرامگاه که در فهرست آثار ملی ایران نیز ثبت شده است. در نیمه دوم قرن سوم هجری قمری تعمیر اساسی و  درگاه اصلی ورودی آن که در شمال آرامگاه قرار دارد به فرمان پادشاهان خاندان آل‌بویه و سپس با تلاش مجدالملک قمی‌ ساخته شده است. این آرامگاه در زمان شاه طهماسب صفوی دوباره بازسازی شد و صحن‌ها و ایوان  آن از آثار دوره صفوی است. در دوره قاجار هم تعمیرات و اضافات بسیاری در این بنا انجام شده است. پوشش زرین گنبد به فرمان ناصرالدین شاه در سال ۱۲۳۵ شمسی ساخته شده است. به غیر از داخل حرم، در اطراف آن نیز مکان‌های دیدنی وجود دارد برای مثال دو لوحه کتیبه چوبی که روی درهای حرم نصب شده متعلق به ۵۰۰ سال قبل است. درست مثل در بزرگ چوبی رواق شمالی حرم که به سبک دوره تیموری ساخته شده است. در این مطلب اشاره‌ای به باغ طوطی و کاروانسرای شاه عباسی هم خواهیم کرد.

• باغ طوطی: بعد از زیارت حرم شاه عبدالعظیم می‌توانید گشتی در اطراف صحن بزنید. اگر از درب غربی صحن خارج شوید به یک قبرستان تاریخی می‌رسید. جایی که مردم شهرری از قدیم به آن باغ طوطي مي گفتند و حالا زائران حرم برای مشاهیری که در این محوطه دفن شده‌اند فاتحه می‌خوانند. ستارخان، شيخ‌محمد خياباني، قاآني شيرازي، قائم مقام فراهاني، آيت‌الله کاشاني، علامه محمد قزويني، حسينعلي ميرزا نصرت‌السلطنه، بديع‌الزمان فروزانفر، طيب‌حاج رضايي، محمدعلي رزم آرا و بسياري ديگر از کساني که نام‌شان بارها در تاريخ تکرار شده، در اينجا آرميده‌اند.وقتی در میان این قبرهای تاریخی قدم می‌زنید به یک سنگ قبر خشتي با حاشيه‌هايي سرخ رنگ می‌رسید که متعلق به ستارخان، مشروطه خواه بزرگ ايراني است. شما می‌توانید از حیاط زیبای این باغ منظره کل حرم را ببینید و از آنجا عکس یادگاری بگیرید.
• کاروانسرای شاه عباسی: حالا دوباره وارد صحن حرم شوید و این بار از در جنوب غربی میدان حضرت عبدالعظیم شهر ری به سمت کاروانسرای شاه‌عباسی بروید. این کاروانسرا که حدود هزار متر مربع مساحت دارد از موقوفات آستان شاه‌عبدالعظیم است و اكنون از آن به عنوان انبار استفاده می‌شود. با اینکه امکان ورود به این بنای تاریخی وجود ندارد، اما می‌توانید از بیرون معماری بنا را ببینید.

تاریخچه حرم شاه عبدالعظیم

بنای نخستین این آستانه یعنی حرم آن را محمد پسر زید داعی علوی در نیمه دوم قرن سوم هجری قمری مطابق با قرن نهم میلادی تعمیر اساسی کرد. درگاه اصلی ورودی آن‌که در شمال مجموعه قرار دارد به‌فرمان پادشاهان آل‌بویه و سپس به همت مجدالملک قمی تکمیل شد. شاه عبدالعظیم در شهرستان ری واقع شده است، شهرستان ری، یکی از شهرهای مذهبی و بسیار ارزشمند تاریخ ایران است که در دوران مختلف، از ارزش و اهمیت والایی برخوردار بوده است. این نقطه از کشور، عناوین مختلفی از جمله پایتخت مذهبی زرتشتیان، پایتخت تابستانی اشکانیان، پایتخت آل بویه و پایتخت ارزشمند حکمرانان سلجوقی را در کارنامه‌ی خود، به ثبت رسانده است.

البته علاوه بر بارگاه ملکوتی این عالم شیعه، بزرگان دینی، علمی و هنری بسیاری در این شهرستان مدفون هستند که می‌توان به جلال آل احمد (نویسنده و متفکر شیعه)، آیت‌الله کاشانی، محمدرضا مهدوی کنی، شیخ صدوق (محدث و فقیه شیعه در قرن چهارم هجری)، شیخ محمد خیابانی و ... اشاره کرد.

معماری و ساختمان شاه عبدالعظیم

آستان مقدّس حضرت عبدالعظیم علیه السّلام همانند دیگر زیارتگاه های بزرگ و معتبر در آغاز امر، شامل بنای حرم یعنی قسمت اصلی و مركزی آن بود و به تدریج در طول سده های مختلف بناها و متعلّقات دیگر متّصل بدان و پیرامون آن احداث شد و بصورت مجموعه بزرگ كنونی مشتمل بر حرمها، رواقها، مسجد ،ایوانها، صحن ها و دیگر آثار مربوطه و وابسته به آن در آمد كه بقاع (دوبقعه) امامزاده حمزه علیه السّلام و امامزاده طاهر علیه السّلام نیز در همین مجموعه قرار دارد. 

بنای حرم در قسمت پائین به شكل چهارضلعی و اندازه هر ضلع حدود هشت متر است و مانند همه بناهای سلجوقی بر فراز چهار گوشه حرم چهار گوشواره یعنی چهار طاق مورّب احداث نموده اند و قسمت بالای آن را نیز بصورت هشت ضلعی ترتیب داده اند و بالاتر از قسمت هشت ضلعی، با احداث طاق بندی های كوچك آن را به شانزده ضلعی تبدیل و بدین نحو زمینه را برای ایجاد پوشش گنبدی فراهم ساخته اند. (درون حرم در حال حاضر مزین به آینه كاری می باشد) پوشش زرّین گنبد شامل " طاق ضربی مدوّر" و گنبد بالایی آن با ساقه و بدنه بلند بصورت " مخروطی یا هرمی" بوده كه در زمان شاه طهماسب صفوی تغییر شكل یافته است. 

قدیمی ترین اثری كه در بنای فعلی آستان مقدّس وجود دارد سر در آجری دوران سلجوقی از آثار مجدالملك قمی مربوط به سال های حدود ۴۹۵ تا ۴۹۸ هجری است. از ویژگیهای سر در دوران سلجوقی می توان نتیجه گرفت كه بنای بقعه حتيّ قدیمی تر از قرن "پنجم هجری" است و احتمالاً می توان بنای فعلی را مربوط به قرن چهارم هجری دانست. سردر قدیمی و مدخل اصلی محوّطه بقعه در قدیم هم، همانند امروز از همین سمت شمال بوده است. 

سردر قدیمی مورّخ به سال "۹۴۵ هجری" با در آهنی قدیمی تر(كه شاید از قرن پنجم هجری باشد) اثر تاریخی قابل توجّه دیگری است كه قبلاً در گوشت جنوب غربی صحن امامزاده حمزه علیه السّلام قرار داشته است. در كتیبه كاشی معرّق به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی با حاشیه فیروزه فام و گل و بوته و اسلیمی رنگهای مختلف به خط ثلث، تاریخ بنا سال ۹۴۵ نوشته شده است. همچنین احداث بازار و صحن تازه و غرفه ها و ایوانهای اطراف صحن مزبور و ایوان بزرگ آئینه و كفشدارهای دو طرف آن، ساختمان مدرسه امین السّلطان در شمال شرقی صحن، باغ جیران در مغرب آستان و باغ توتی در مغرب صحن بزرگ و بالاخره ساختمان بقعه و گنبد بزرگ امامزاده طاهرعلیه السّلام و تغییر اساسی در وضع آستان حضرت عبدالعظیم علیه السّلام در دوران قاجاریه صورت گرفت.

روایات مختلف درباره شاه عبدالعظیم

بنا بر نقل محدث نوری، فردی از شیعیان، رسول اکرم(ص) را در عالم رؤیا زیارت می‌کند که به او می‌فرماید: فردا یکی از اولاد من در باغ سیب در منزل عبدالجبار بن عبدالوهاب رازی تشییع و دفن خواهد شد. وی آن باغ را خرید و وقف عبدالعظیم و دیگر شیعیان کرد که در آن دفن شوند. به همین علت، آرامگاه وی به مسجد شجره یا مزار نزدیک درخت معروف است.

شیخ صدوق در باب زیارت مرقد وی، روایتی را نقل می‌کند که فردی از اهالی ری بر امام علی النقی(ع) وارد شد و گفت: به زیارت حضرت سیدالشهداء (ع) مشرف شدم. امام (ع) فرمود: ثواب زیارت قبر عبدالعظیم که نزد شماست مانند کسی است که قبر حسین بن علی (ع) را زیارت کرده است.

صاحب بن عباد در رساله خود گفته: ابوحماد رازی گوید: خدمت حضرت هادی علیه السّلام رسیدم و از آن جناب مسائلی پرسیدم، هنگامیکه اراده کردم از محضر مقدّسش بیرون شوم فرمود: هرگاه مشکلاتی برایت پیش آمد کرد، آنها را از عبدالعظیم حسنی بپرس، و سلام مرا هم به او برسان.

گردآوری: مجله اینترنتی وب