پارلمان در ایران؛ دموکرات‌ها و اعتدالی‌ها

پیدایش گروه‌ها و ظهور فراکسیون‌ها در مجلس اگرچه دوام و قوام احزاب و گروه‌های پارلمانی در غرب را نداشت اما با زمینه‌ها و تجربیات موجود آن زمان آغاز مناسبی برای ظهور احزاب بود. خط‌مشی‌های‌متفاوت‌سیاسی‌در مجلس‌دوم‌۱۲۹۰-۱۲۸۸ شمسی چارچوب فکری و سازمانی روشن‌تری پیدا کرد. نطفه‌های‌احزابی‌بسته‌شده ‌بود که‌حزب‌<دموکرات>‌و حزب‌<اجتماعیون‌اعتدالیون>‌با مشی میانه‌ مهم‌ترین‌ آنها بودند.
اکثریت‌میانه‌روها به‌سمت‌رجال‌قاجاری‌، ملا‌کان‌، تاجران بزرگ علمای مشروطه‌خواه، مشروطه‌خواهان‌سکولا‌ر میانه‌، و کسبه‌، اصناف‌، بازرگانان‌، و دیگر اعضای طبقه سنت‌گرایان‌گرایش‌داشتند. دموکرات‌‌ها بدوا به‌دنبال پایه‌گذاری جریان روشنفکری‌بودند و در عین‌حال‌می‌کوشیدند بر دامنه‌نفوذ خود بیفزایند. پس از نمایان شدن حزب دموکرات، حزب مهم دیگر این دوره از مجلس، اجتماعیون اعتدالیون بود. اعضای آن عمدتاً ملا‌کین و علمای مشروطه خواه بودند. این حزب طی انتخابات مجلس دوم شکل گرفت و ظاهرا اهداف آن بیشتر مخالفت با برنامه‌های دموکرات‌ها بود تا تعقیب طرحی خاص؛ چرا که برنامه‌های دموکرات‌ها منافع طبقات روحانی و ملا‌کین را به خطر می‌انداخت. بنابراین اعضای این حزب بر ضرورت توسعه آرام و تدریجی تاکید داشتند.
این حزب از سوی برخی سیاستمداران با نفوذ پشتیبانی می‌شد، اما دقیقاً معلوم نیست که رهبر آن که بوده است. هم میرزا محمدصادق طباطبایی و هم علی‌محمد دولت‌آبادی در این خصوص مطرحند. حزب دو روزنامه منتشر می‌کرد. یکی وقت به سردبیری حسین کسمایی و دیگری مجلس به سردبیری طباطبایی. حزب ادعای صیانت از اصول اسلا‌م را داشت و اصلا‌حات نظامی، حقوقی و اقتصادی را پیشنهاد می‌داد. همچنین بر حمایت از آزادی انجمن‌ها و مطبوعات، محدودیت ساعات کار هفتگی، ممانعت از کار کودکان، و پرداخت دستمزدها مطابق با میزان کار انجام شده، تصریح داشت. از سویی نیز بر حفظ مالکیت خصوصی بر اراضی وسیع، مادامی که <مضر بر حال جامعه> تشخیص داده نشود، اعتقاد داشت.
این حزب در تقابل شدید با نگرش تجددخواهانه حزب دمکرات بود. این تقابل هم در نگرش به برخی مقولا‌ت به ویژه مسائل ارضی بود و هم به لحاظ تاکتیک‌های لا‌زم برای نوسازی بود. آنها در نقد نظریات رادیکال حزب دمکرات به منظور نوسازی می‌گویند: تغییر وضع... پیرو قاعده کلی است و سیری دارد که بایستی به تدریج طی نماید.> در ادامه می‌گویند: <نباید چنین تصور کرد که ما بر ضد اصلا‌حات هستیم، بلکه عقیده و مسلک ما این است که تمام ادارات ایران بایستی تغییر کرده و رفورمه شوند..>
در زمینه اصلا‌ح در امور فلا‌حین و زارعین نیز معتقدند که برای انجام آن باید از <طریق عقل و حزم خارج نشد.> درباره تقسیم اراضی نیز انجام یکباره آن را <آنارشیسم> و هرج ومرج می‌دانند.
آنچه که می‌تواند فضای سیاسی این سال‌ها را در پرتو بازشناسی احزاب بر ما آشکار سازد، قدرت و کیفیت عملیات سیاسی این دو حزب بود. هر دو <حزب> از لحاظ کمی ضعیف بودند، بنابراین هیچ‌دولتی نمی‌توانست با اتکا به پشتیبانی مجلس، استواری خویش را تضمین کند. علا‌وه بر آن هر دو حزب، در شرایطی که مجلس به خاطر مشکلا‌ت مالی، ناامنی و فقدان نیروی نظامی مدرن، تضعیف شده بود؛ سیاست انتقاد بازدارنده را در پیش‌گرفته بودند. قدرت واقعی هنوز در دست ملا‌کین و دیوانیان بلند مرتبه از جمله خان‌های بختیاری بود که ثروت، اعتبار و تجارب آنها، به کار دولت می‌آمد. عده قلیلی از این گروه‌ها بر مسند مجلس تکیه داشتند، در حالی که قدرت اصلی در خارج از مجلس قرار داشت. رجال بزرگ و قدرت‌های اجرایی، تمایل داشتند مجلس را تحت نفوذ خویش درآورند و سرانجام هم بر آن تسلط یافتند. مهم‌ترین اتفاق این دوره از مجلس جذب و استخدام مورگان شوستر آمریکایی بود. این اقدام در واقع شیرازه مجلس را از هم پاشید. مجلس با گماردن مورگان شوستر به عنوان خزانه دار کل و وظیفه اصلا‌ح امور مالیه ایران، موافقت به عمل آورد. او به دموکرات‌ها متمایل بود و شاید با تحریک آنها با نادیده انگاشتن قرارداد سال ۱۳۲۵ روس- انگلیس که ایران را به دو نیمه تحت نفوذ ایشان در می‌آورد، اوضاع ناآرام گذشته را بدتر از بد کرد.
روس‌ها شاه مخلوع یعنی محمدعلی شاه را جهت بازگشت به تخت و تاج یاری رساندند، اما این تلا‌ش که قسمتی از آن ناشی از اقدام شوستر در اعطای سرمایه لا‌زم به دولت برای مقاومت مسلحانه بود، توفیقی در بر نداشت. سپس روس‌ها با دادن اولتیماتوم به دولت، خواستار عزل شوستر شدند و در غیر این صورت، تهدید به اشغال تهران نمودند.دموکرات‌ها با غلبه براکثریت نمایندگان جهت امتناع از پذیرش این درخواست‌های روس بود و نمایندگان را برای تشکیل هیأتی جهت مذاکره با روس‌ها متقاعد کرد. در ۳ محرم ۱۳۳۰ ناصرالملک مجلس را بست، هر چند که دوره آن از قبل به اتمام رسیده بود. بسیاری از نمایندگان تبعید و روزنامه‌ها توقیف شدند و مجلس دیگر تا حدود سه سال، مجددا تشکیل نشد. طی این دوره وقفه، نفوذ روس و انگلیس بر دولت، بسیار چشمگیر شده بود. ‌

مجید یوسفی

منبع : روزنامه اعتماد ملی