انقلاب نارنجی زیر خیمه آبی

«یوشچنکو، تیموشنکو و یانوکوویچ مانند کشتی شکستگانی هستند که در جزیره یی دورافتاده و متروک به حال خود رها شده اند. آنان می توانند به هر طریقی یکدیگر را آزار داده یا یکدیگر را سرگرم کنند آن هم در شرایطی که وضعیت شان به هیچ وجه بهبود نمی یابد.» بحران سیاسی اوکراین را می توان با مدد از این تشبیه مجله آلمانی اشپیگل توصیف کرد. کشوری که پس از دو و نیم سال انقلاب نارنجی هنوز در فضای التهاب به سر می برد و به قول یولیا تیموشنکو انقلاب نارنجی اوکراین همچنان ادامه دارد.
روبان های نارنجی زمستان ۲۰۰۴ جای خود را به چادرهایی داده که در میدان استقلال کی یف برپا شده است. این بار طرفداران آبی ها - ویکتور یانوکوویچ- آمده اند تا اعتراض خود را به گوش رئیس جمهور نارنجی - ویکتور یوشچنکو - برسانند؛ هواداران رئیس جمهور هم در اطراف ساختمان پارلمان جمع شده و آن را به محاصره خود درآورده اند.
سرنوشت این دو رقیب هم در همین میدان اصلی کی یف رقم خورد و رئیس جمهور مورد حمایت غرب به پیروزی رسید. نامزد روسیه در حیاط خلوت کرملین شکست خورد اما مارس ۲۰۰۶ در انتخاباتی که توسط نارنجی ها برگزار شد اکثریت کرسی های پارلمان را به دست گرفت و ضدانقلابی کوتاه زمانی پس از انقلاب به نخست وزیری رسید. امروز هم التهاب در اوکراین باز تلاطم یک انقلاب را می نمایاند و گویی در جزیره متروک انقلاب نارنجی جز این سه تن یوشچنکو، یانوکوویچ و یولیا تیموشنکو - ملکه انقلاب نارنجی که ده ماه پس از پیروزی توسط یوشچنکو از نخست وزیری عزل شد - بازیگری یافت می نشود.
● حکم اختلاف برانگیز
رئیس جمهوری اوکراین پارلمان این کشور (رادا) را منحل کرد. این جرقه آتش اعتراضات بود. پارلمان اوکراین اعلام کرد که به حکم رئیس جمهور تن نمی دهد و طبق روال معمول با شهامت تمام به کار خود ادامه می دهد. رادا طی مصوبه یی، یوشچنکو را به تلاش برای «کودتای حکومتی» متهم کرد.
یانوکوویچ که اکثر کرسی های رادا را در دست دارد زیر بار نرفت و دامنه اختلافات بالا گرفت. بحران سیاسی اوکراین ماه گذشته و زمانی بروز کرد که ۱۱ نفر از نمایندگان فراکسیون طرفدار رئیس جمهور به جناح حامی یانوکوویچ پیوستند تا تعداد کرسی های وی به ۳۰۰ کرسی برسد و یانوکوویچ با بهره گیری از قدرت وتوی اکثریت بتواند در قانون اساسی کشور تغییرات ایجاد کند. یوشچنکو پیوستن این نمایندگان را غیرقانونی خواند و گفت که قانون اجازه می دهد جناح ها به طرف دیگر گرایش یابند نه اشخاص.
به این ترتیب اقدام به انحلال پارلمان و برگزاری انتخابات زودهنگام در ۲۷ ماه مه کرد. نخست وزیر از این دستور تبعیت نکرد و طرفدارانش را به خیابان های پایتخت اوکراین کشاند و آنها در آنجا با برپایی چادر به برگزاری تظاهرات مداوم مقابل کمیسیون مرکزی انتخابات در میدان استقلال پرداختند.
سه بازیگر عمده انقلاب نارنجی در انتخابات پارلمانی ۲۰۰۶ با سه بلوک وارد رقابت های پارلمانی شدند؛ ویکتور یوشچنکو با ائتلاف ناشا اوکراینا (اوکراین ما)، بلوک یولیا تیموشنکو (BYT) و ویکتور یانوکوویچ با حزب مناطق. حزب مناطق با کسب ۳۲ درصد آرا به پیروزی رسید. بلوک تیموشنکو ۲۷ درصد آرا را به دست آورده و در مکان دوم قرار گرفت و بلوک یوشچنکو نیز ۱۳ درصد آرا را به دست آورد و در مکان سوم جای گرفت.
علاوه بر این سه حزب، احزاب سوسیالیست و کمونیست هم که به ترتیب ۵ و۳ درصد آرا را به دست آوردند به پارلمان راه یافتند. قانون انتخابات اوکراین می گوید احزابی که بتوانند حداقل سه درصد آرا را به دست آورند به پارلمان راه خواهند یافت. اعلام نتایج انتخابات زنگ خطر را برای انقلاب نارنجی به صدا درآورد؛ رهبر آبی ها (یانوکوویچ) درنخستین انتخابات دوره نارنجی ها بیشترین آرا را به دست آورد، این در حالی است که مجموع آرای دو طیف نارنجی - بلوک یوشچنکو و تیموشنکو - از درصد آرای یانوکوویچ بیشتر بوده و همین امر احتمال ائتلاف برای به حاشیه راندن رقیب مشترک میان دو رهبر انقلاب را بیشتر کرد. توپ در زمین یوشچنکو افتاد؛ انتخاب «ائتلاف نارنجی» با تیموشنکو یا «اتحاد بزرگ» با یانوکوویچ.
سه روز پس از برگزاری انتخابات، رئیس جمهور اوکراین در پشت درهای بسته با یانوکوویچ و تیموشنکو دیدار کرد. همزمان حزب تیموشنکو اعلام کرد آماده امضای یادداشتی در رابطه با ایجاد ائتلاف «نارنجی» با محوریت احزاب «اوکراین ما»، تیموشنکو و سوسیالیست است.
سرانجام پروتکل تاسیس ائتلاف نیروهای دموکراتیک بین سه حزب یاد شده امضا شد که ائتلاف این سه حزب می تواند ۲۴۳ کرسی در پارلمان ۴۵۰ نفری اوکراین را در اختیار داشته باشد. گرچه اعلام شد احزاب دیگر در این ائتلاف جای ندارند، اما نخست وزیر جدید دست کم باید ۳۰۰ رای موافق نمایندگان را جلب کند و ائتلاف نارنجی برای معرفی رئیس دولت حداقل نیازمند ۵۷ رأی دیگر نمایندگان است. اما تیموشنکو با این ائتلاف هم نتوانست نخست وزیری را به دست آورد و در قامت رهبر اپوزیسیون دولت ظاهر شد.
پیوستن ۱۱ نماینده به فراکسیون حامی نخست وزیر و کسب ۳۰۰ کرسی در رادا موازنه قدرت را تغییر می داد و این امر برای یوشچنکو غیرقابل تحمل می نمود. طبق قانونی که به تصویب پارلمان اوکراین رسید برخی از اختیارات رئیس جمهور به مجلس و نخست وزیر منتقل شد که در آن صورت، جایگاه نخست وزیری در هرم قدرت اوکراین اهمیت فوق العاده یی می یابد. براساس قراردادی که در زمان انقلاب نارنجی بین ویکتور یوشچنکو و «لئونید کوچما» رئیس جمهوری سابق اوکراین بسته شد، قدرت از ریاست جمهوری به پارلمان انتقال می یابد، بنابراین پارلمان جدید برای نخستین بار تشکیل دولت را کنترل خواهد کرد.
در حال حاضر حامیان نخست وزیر در اعتراض به انحلال رادا استعفای رئیس جمهور را خواستار شده اند اما یوشچنکو همچنان بر تصمیم خود پافشاری می کند و حاضر نیست از مواضعش ذره یی عقب نشینی کند. رئیس جمهور اوکراین گفته است هر کس با فرمان وی برای انحلال پارلمان مخالفت کند، تحت پیگرد قضایی قرار خواهد گرفت. یوشچنکو تضمین داده هیچ درگیری صورت نخواهد گرفت و گفته است نیروهای امنیتی دستورات رئیس جمهور را اجرا می کنند.
رسانه های اوکراین گزارش دادند که نیروهای نظامی به دو بخش تقسیم شدند؛ ارتش طرفدار یوشچنکو و پلیس و وزارت کشور طرفدار یانوکوویچ هستند. نیروهای انتظامی نیز برای مقابله با حوادث احتمالی در حال آماده باش هستند. نقطه عطف این درگیری های سیاسی و خیابانی نظر دادگاه قانون اساسی اوکراین خواهد بود که ظرف ۱۵ روز در رابطه با مناقشه نمایندگان در خصوص مشروعیت اختیارات رئیس جمهور برای انحلال پارلمان رای خود را اعلام خواهد کرد.
● چراغ سبز امریکا به چشمک نارنجی ها
اعلام برگزاری انتخابات زودهنگام پارلمانی چندان هم دور از انتظار و غیرقابل پیش بینی نبود. ماه گذشته بلوک یولیا تیموشنکو و حزب طرفدار رئیس جمهور «اوکراین ما» ائتلاف تازه یی به منظور ایجاد یک جبهه واحد نارنجی بر ضد دولت ویکتور یانوکوویچ به وجود آوردند که هدف آنها از این اقدام، تغییر دولت از طریق برگزاری انتخابات زودهنگام بود و زمان آن بهار امسال در نظر گرفته شد. تیموشنکو و ویکتور بالوگ رئیس شورای حزب «اوکراین ما» به طور غیرمنتظره یی توافق نامه یی در خصوص ایجاد یک جبهه واحد مخالف دولت امضا کردند.
در این بین، یانوکوویچ نیز بیکار ننشسته و در پاسخ به این اقدام، اعلام کرد که روند توسعه اوضاع سیاسی در کشور بسیار سخت پیش می رود و کاملاً امکان دارد که در سال ۲۰۰۹ رئیس جمهوری کشور دیگر نه از طرف شهروندان، بلکه توسط پارلمان برگزیده شود. قرارداد آشتی مجدد بین بلوک یولیا تیموشنکو و حزب «اوکراین ما» سه بخش دارد که در بیشتر موارد مطابق با توافقات سال ۲۰۰۶ در خصوص ایجاد ائتلاف نارنجی است که در آن زمان به خاطر مخالفت یوشچنکو با نخست وزیری تیموشنکو شکست خورد.
برای ممانعت از تکرار چنین اختلافاتی تیموشنکو بندی را در توافق نامه جدید گنجانده است که بر اساس آن حیطه وظایف به طور مساوی تقسیم شده و از طریق انتخابات خواهد بود. وزیر خارجه امریکا هم به رهبر اپوزیسیون اوکراین در جریان سفرش به واشنگتن وعده داد که ایالات متحده از برگزاری انتخابات زودهنگام آن کشور برای خلع قدرت یانوکوویچ حمایت می کند. تیموشنکو هم اطمینان داد اگر دادگاه قانون اساسی تصمیم بگیرد که اوکراین باید انتخابات زودهنگام برگزار کند و قانون اساسی تغییر یابد، امریکا از تلاش های ما حمایت خواهد کرد.
وی گفته است در مورد انتخابات زودهنگام و تدوین قانون اساسی جدید به عنوان تنها شیوه خروج از بحران در اوکراین، با مقامات امریکایی صحبت کرده است. ملکه انقلاب نارنجی در جمع خبرنگاران، سردبیران و گزارشگران روزنامه واشنگتن تایمز گفت؛ ائتلاف انقلاب نارنجی اوکراین برای برگزاری انتخابات زودهنگام به منظور جلوگیری از رشد روسیه و کنترل بر منابع اصلی انرژی، به دولت اوکراین فشار می آورد. وی افزود؛ حق حاکمیت و امید به روابط بهتر با غرب در صورت خروج یانوکوویچ پیش از پایان صدارت در سال ۲۰۱۱، از اولویت های ما خواهد بود.
● در نوسان غرب و روسیه
تقابل دو تلقی از پدیده «انقلاب رنگی» از حوزه دلایل و انگیزه های وقوع به دایره پیامدها و محرک های استمرار آن راه یافته است و این دو نوع نگرش پس از استقرار دولت برآمده از انقلاب نیز در تقابل با یکدیگر قرار می گیرند. یک تلقی، انقلاب های مخملین را نتیجه دخالت های غرب و واردات دموکراسی هدایت شونده از واشنگتن و سازمان های غیردولتی ایالات متحده می داند و تلقی دیگر، این نوع دگردیسی ها را محصول انتخابی طبیعی میان مولفه های شرق و جاذبه های غرب ارزیابی می کند.
تحولات سیاسی اوکراین نشان دهنده آن است که تلقی دوم - انتخاب طبیعی - در وقوع انقلاب منحصر نشده است و دولت های جدید همچنان با دوقطبی مسکو - غرب مواجهند و کی یف همچنان باید انتخاب طبیعی «غرب گرایی» را با گزینش های اجباری «مسکو» با «غرب»، مسکو بی غرب، غرب با مسکو و غرب بی مسکو استمرار دهد.
گرچه در انتخابات ریاست جمهوری اوکراین کرملین حامی رقیب یوشچنکو رهبر انقلاب بود و در خیابان های مسکو تنها عکس های «ویکتور یانوکوویچ» به چشم می خورد، اما بلافاصله پس از انتخاب یوشچنکو در ۲۶ دسامبر ۲۰۰۴ دولت جدید به اهمیت حفظ مسکو کنار خویش پی برد و روند گرایش به غرب با روند ارتقای جایگاه روسیه نزد انقلابی های نارنجی پوش همراه شد. رئیس جمهوری اوکراین پس از انتخاب در تشریح سیاست خارجی اش اعلام کرد تغییرات در دیپلماسی اوکراین مربوط به روابط کی یف با اتحادیه اروپا و همراهان استراتژیک این کشور همچون روسیه، لهستان و امریکا است. کی یف توأمان هر دو سیاست را پیگیری کرد.
یوشچنکو از یک سو با اشاره به امکانات فراوان روسیه و اوکراین در جهت توسعه و گسترش همکاری های دو جانبه در زمینه های نظامی، فنی، اجتماعی مسکو را شریک ابدی کی یف خواند و از دیگر سو، پیوستن به اتحادیه اروپا را هدف استراتژیک خود عنوان کرد. این عامل موجب شد مسکو که به طور سنتی با روند گسترش ناتو به شرق مخالف است چشم بر توافقات اوکراین و سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) ببندد. وابستگی اقتصادی اوکراین و روسیه که ریشه در هفتاد سال حکومت شوروی داشت (به ویژه در زمینه انرژی) سیاسیون اوکراین را به وجوب داشتن روابط نزدیک با روسیه آگاه کرد.علاوه بر این به تدریج که روسیه از زیر آوارهای فروپاشی سر برآورد و برای جلوگیری از پیشرفت غرب در محدوده استراتژیک همیشگی خود فعال تر شد، بهبود روابط سیاسی با آن برای جلوگیری یا کاهش مداخلات این کشور در جریانات سیاسی، اقتصادی اوکراین جنبه اساسی تری یافت. اینکه یوشچنکو اعلام کرد اولین سفر خارجی اش به مسکو خواهد بود و یک روز پس از آغاز به کار رسمی به عنوان رئیس جمهوری اوکراین صورت گرفت و ولادیمیر پوتین نیز در پیامی به مناسبت انتخاب رئیس جمهور جدید توسعه روابط براساس حسن همجواری و برابر با اوکراین را یکی از ترجیحات و اولویت های ملی روسیه مطرح کرد، نشان داد دو طرف به رغم تنش های انتخاباتی به اهمیت این روابط پی برده اند.
این در حالی است که در اولین ساعات پیروزی یانوکوویچ رقیب یوشچنکو (که توسط دادگاه عالی اوکراین باطل شد) مقامات روسیه این پیروزی را به او تبریک گفتند و انتخابات را عادلانه خواندند. صحنه سیاسی امروز اوکراین تداعی همان دوگانگی و آغاز دوره جدید بی اعتمادی است. یوشچنکو عناصر سیاسی مالی روسیه در پارلمان را به نقض مفاد قانون اساسی و تلاش برای افزایش سلطه قانونگذاران حامی روسیه در جریان سیاسی حاکم متهم کرده است. قانونگذاران دومای روسیه هم در خصوص حکم صادره رئیس جمهوری اوکراین با کارشناسان قانون اساسی و سایر قانونگذاران این کشور هم عقیده اند.
دولت در شکاف بین رئیس جمهور حامی غرب و نخست وزیر حامی روسیه و رادا در گسل بین پیوستن به اتحادیه اروپا و تحکیم مناسبات با روسیه سردرگم است. رهبر انقلاب نارنجی در تبیین ضرورت نگاه به غرب می گوید؛ «وقتی که مردم از من می پرسند چرا اروپا، من می گویم چون مردم همیشه می خواهند که به معیارهای بالاتر دست یابند، نه معیارهای پایین تر. ما می دانیم که از نقطه نظر اقتصادی، سیاسی و حقوق بشر بالاترین معیارها در اروپا قرار دارد.»
● شرق علیه غرب
تقسیم بندی سیاسی روسیه - غرب در حوزه جغرافیایی نیز کاملاً مشهود است. بخش شرقی و جنوبی اوکراین طرفدار روسیه و حامی یانوکوویچ و نیمه غربی طرفدار اتحادیه اروپا و امریکا و حامی یوشچنکو است. مساله فوق تا آن حد حساسیت برانگیز است که وقتی «بوریس کولزنیکوف» حامی یانوکوویچ در انتخابات سال ۲۰۰۴ که اهل شرق اوکراین است به اتهام تصاحب فروشگاه «دونتسک» دستگیر شد و «رینات آخمتوف» از ثروتمندان بزرگ اوکراین و صاحب بزرگترین کارخانه فولاد این کشور با دستور دولت مبنی بر خصوصی سازی روبه رو شد، اهالی شرق اوکراین آن را به زهر چشم دولت یوشچنکو از تکنوکرات های بخش شرقی و حامیان یانوکوویچ تعبیر کردند.
ناگفته نماند یوشچنکو ۵۲ساله خود متولد شرق اوکراین است که مردم آن بیشتر روسی صحبت می کنند. آنان که از خودمختاری برای مناطق شرقی اوکراین سخن می گفتند فوراً لقب جدایی طلب گرفته و از سوی دادستان ها مورد بازجویی قرار گرفتند؛ هر چند شبح جدایی طلبی تنها بر اذهان آن دسته از کسانی سایه گسترانیده بود که حامی تمرکزگرایی در کی یف و حامی گسترش نفوذ و استیلای روسیه بر این کشور بودند و در این راه اهتمام می ورزیدند اما انتخابات پارلمانی سال ۲۰۰۶ این دوپارچگی جفرافیایی را به سه گانگی بدل کرد.
غرب اوکراین به یوشچنکو، یعنی حزب «اوکراین ما»، بخش مرکزی به بلوک تیموشنکو و مناطق شرقی به یانوکوویچ، یعنی حزب مناطق رأی دادند. گرچه تعادل رأی سابق بین شرق و غرب همچنان حفظ شد، اما بلوک تیموشنکو، در تمام مناطق اوکراین، به غیر از شهرهای خاصی در جنوب و شرق، تعداد آرای یکسانی به دست آورده و به عنوان دومین حزب پیروز مطرح شد. با این حساب گرایش سومی سر برآورده است که از لحاظ جغرافیایی مرکزمحور است و نه به شرق طرفدار روسیه گرایش دارد و نه به غرب حامی اروپا.
حتی یوشچنکو که درصدد حفظ تعادل روابط اوکراین با روسیه و غرب بود نتوانست آرای مرکز و حتی غرب را به طور نسبی کسب کند. مسکو به زودی دریافت که یانوکوویچ ابداً به اتحاد مجدد روسیه و اوکراین علاقه مند نیست. به گفته یک استراتژیست امریکایی امکان مذاکره و رایزنی برای یانوکوویچ وجود داشت. لذا امریکا از یوشچنکو که همسرش از کارمندان سابق وزارت خارجه امریکا است مصرانه خواست با یانوکوویچ همکاری کند و سرانجام رئیس جمهور اوکراین رقیب دیرینه خود را در آگوست ۲۰۰۶ به عنوان نخست وزیر این کشور منصوب کرد. این تجربه به شکست انجامید عمدتاً به این خاطر که مردم نواحی شرقی اوکراین به طرز فزاینده یی می کوشیدند به قدرت و اختیارات رئیس جمهور تعدی کنند.
یوشچنکو و حزب متبوعش یعنی حزب «اوکراین ما» که به لحاظ مالی از سوی پترو پوروشنکو صاحب بزرگترین کارخانه تولید شکلات در اوکراین حمایت می شود از آن مقطع زمانی به بعد اعتماد رای دهندگان را به خود از دست داد. براساس تازه ترین نظرسنجی ها حزب رئیس جمهور اوکراین در صورت برگزاری انتخابات تنها حائز ۵ تا ۹ درصد آرا خواهد شد. حال آنکه حزب تیموشنکو ۲۳ درصد آرا را به خود اختصاص خواهد داد درست به اندازه انتخابات پیشین.
● دامی برای ملکه انقلاب نارنجی
انتخابات سال ۲۰۰۶ مدل تعامل با روسیه که در زمان یوشچنکو - به رغم قرابت بسیار با غرب و حتی ناتو - پیگیری می شد موفقیت آمیز نبوده و حتی عزل تیموشنکو که دارای گرایش های ضدکرملین بود نتوانست یوشچنکو را از بحران گاز در اوایل سال ۲۰۰۶ رها کند. قبل از انتخاب تیموشنکو به نخست وزیری در سال ۲۰۰۵ دادستان روسیه اخطار داد به دلیل مظنون بودن وی به رشوه خواری، در صورت ورود به روسیه دستگیر خواهد شد.
اما پس از انتخاب وی اعلام شد در صورت ورود تیموشنکو به مسکو او دستگیر نخواهد شد. دلیل آن اعلام نظر پلیس بین الملل (اینترپل) بود که با لحاظ مصونیت سیاسی نخست وزیر، پرونده وی را به حال تعلیق درآورد؛ پرونده یی که در رابطه با فعالیت های تیموشنکو در زمان مدیریت بر شرکت نفت و گاز اوکراین بود که وی متهم به پرداخت رشوه به مقامات دفاعی روسیه در خصوص معاملات گازی شد.
علاوه بر آن، پرونده سرقت هفت میلیارد متر مکعب گاز روسیه توسط اوکراین که تیموشنکو متهم ردیف اول آن بود، می توانست در فصل سرما، کشور را با بحران سوخت مواجه کند، چه اینکه ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه اعلام کرده بود کشورش تنها در صورتی که این نوع مسائل وجود نداشته باشد، حاضر به همکاری با اوکراین در بخش گاز خواهد بود. یوشچنکو با متهم کردن تیموشنکو به سوءاستفاده سیاسی از مقام خود و نیز هراس از ورود اوکراین به جنگ سرد با روسیه دستور عزل تیموشنکو را صادر و «یوری یخانوروف» را مامور تشکیل دولت کرد. اما این اقدام مانع از آن نشد که کرملین با قطع گاز در نخستین روز سال ۲۰۰۶ از اهرم فشار سوخت بهره نگیرد.

سرگه بارسقیان

منبع : روزنامه اعتماد