جست وجوی عدالت در متون شیعی

راه درست شناخت دین اسلام این است كه آن را به عنوان یك نظام در نظر بگیریم. اسلام چنین نیست كه فقط از دسته ای از عقاید و اعمال پراكنده و گسسته از هم یا ظواهر وتشریفاتی بدون روحی وحدت بخش تشكیل شده باشد. اسلام نظام تام و كاملی است كه ازجانب خداوند برای هدایت انسانها در تمام ابعاد حیات انسانی ودر تمام وتحت همه شرایط وحی شده است. اسلام مجموعه ای نظام مند است، كه دارای تمامی مؤلفه های لازم برای تأمین نیازهای نوع بشر در سطح جهانی تا ابد است.
اسلام به روشنی، آرمانهای خود و ابزارهای نظری و عملی لازم برای رسیدن به آنها را بیان نموده است. قابلیت وتوانایی دین اسلام در رویارویی با طیف گسترده ای از چالش ها و سختی ها در دورانهای مختلف و توانایی برای پیشرفت مستمر در شرایط مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و بدون اینكه هویت و تمامیت خود را از دست بدهد، نشانه ای است از كارایی و قابلیت عالی نظام فكری اسلام.
البته مسلمانان بیش از هر كس دیگر به این مسأله اذعان دارند كه این موفقیت و استحكام به سبب خود دین اسلام است و نه كارهای مسلمانان یا حاكمان. در آنچه در پی می آید به سه ویژگی عمده اسلام از دیدگاه شیعه و یا به عبارتی دیگر، به سه ویژگی عمده تفكر شیعی می پردازیم. آن سه ویژگی عبارتند از: معنویت، عقلانیت و عدالت طلبی. البته ویژگی های عمده دیگری وجود دارد كه در یك بحث جامع باید مورد بحث وبررسی قرار گیرد، مانند: پویایی، ترغیب و تشویق به هنر، دانش و جنبه های دیگر تمدن، جامعیت، موازنه میان دنیا و آخرت، موازنه میان جسم و روح و موازنه میان فرد وجامعه.
● عدالت طلبی
یكی از آموزه های اصلی تشیع، عدل الهی است. خداوند عادل است وهرگز بر خلاف عدالت رفتار نمی كند. عدل با عقل شناخته می شود و وحی نیز آن را تأیید می كند. قرآن چنین می گوید:
ما ترازوهای عدل را در روز قیامت برپا می كنیم; پس به هیچ كس كمترین ستمی نمی شود; و اگر به مقدار سنگینی یك دانه خردل (كار نیك و بدی) باشد، ما آن را حاضر می كنیم; و كافی است كه ما حساب كننده باشیم! (سوره انبیا ، آیه ۴۷)
خداوند با عدالت با انسانها رفتار می كند و از آنها نیز می خواهد كه با دیگران با عدالت رفتار نموده ودر جامعه بشری عدالت را حاكم سازند. مسأله عدل الهی صرفاً یك مسأله كلامی نیست، زیرا دارای لوازم عملی مهم وآشكاری می باشد. تمام پیامبران برای تحقق بخشیدن به عدالت آمده اند:
ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم، و با آنها كتاب (آسمانی) و میزان (شناسایی حق از باطل و قوانین عادلانه) نازل كردیم تا مردم قیام به عدالت كنند; و آهن را نازل كردیم كه در آن نیروی شدید و منافعی برای مردم است، تا خداوند بداند چه كسی او و رسولانش را یاری می كند بی آن كه او را ببینند; خداوند قوی و شكست ناپذیر است! (سوره حدید، آیه۲۵)
خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیكان فرمان می دهد ؛ و از فحشا و منكر و ستم، نهی می كند؛ خداوند به شما اندرز می دهد، شاید متذكر شوید! (سوره نحل، آیه۹۰)
بر همگان لازم است عدالت را در زندگی فردی واجتماعی خود پیاده سازند. مسلمان واقعی كسی است كه با خود، همسر، فرزندان وهر كس دیگری حتی دشمنان خود عادلانه رفتار نماید. مطابق فقه شیعه مناصب دینی یا سیاسی اجتماعی فراوانی وجود دارند كه دارنده این مناصب باید از عدالت برخوردار باشند. بطور مثال، امام جماعت و جمعه، شهود، قاضی، مرجع تقلید، حاكم و ولی فقیه همگی باید عادل باشند.
در اسلام حكومت وسیله غیر قابل جایگزینی برای تحقق بخشیدن وحمایت از عدالت است. جامعه عادل تنها با توزیع عادلانه قدرت وثروت به وجود می آید. در اینجا به چند حدیث از پیامبر اكرم (ص) وائمه (ع) درباره این موضوع اشاره می كنیم:
۱) در فتح مكه، یكی از زنان ثروتمند و از خانواده اشراف مرتكب سرقت شد.پیامبر تصمیم به مجازات او گرفتند. اعضای خانواده او و دیگر افراد نزد پیامبر رفتندو از ایشان خواستار عفو وبخشودگی شدند. پیامبر درخواست ایشان را نپذیرفت و ایشان را جمع نمود و فرمود كه امت های پیشین به این دلیل ازبین رفتند كه با طبقه فقیر ومحروم با تبعیض رفتار شده و آنها مورد ستم قرار گرفته اند.
۲) امام علی (ع) در تبیین علت پذیرش خلافت پس از مرگ عثمان چنین فرمودند:
به خدا سوگند،خدایی كه دانه را شكافت، و انسان را آفرید،اگر نه این بود كه جمعیت بسیاری گرداگردم را گرفته،و به یاریم قیام كرده اند،و از این جهت حجت تمام شده است،و اگر نبود عهد و مسئولیتی كه خداوند از علماء و دانشمندان(هر جامعه)گرفته كه در برابر شكمخواری ستمگران و گرسنگی ستمدیدگان سكوت نكنند،من مهار شتر خلافت را رها می ساختم و از آن صرف نظر می نمودم و آخر آن را با جام آغازش سیراب می كردم(آن وقت)خوب می فهمیدید كه دنیای شما(با همه زینت هایش)در نظر من بی ارزش تر از آبی است كه از بینی گوسفندی بیرون آید! (نهج البلاغه، خطبه ۳)
۳) در توصیف برنامه ها وسیاستهای خویش برای اصلاح توزیع ناعادلانه منابع، امام علی بر بازگرداندن اموال عمومی به ناحق تصاحب شده به بیت المال چنین تأكید می نماید:
به خدا سوگند!آنچه از عطایای عثمان،و آنچه بیهوده از بیت المال مسلمین به این و آن بخشیده،اگر بیابم،به صاحبش باز می گردانم،گر چه زنانی را به آن كابین بسته و یا كنیزانی را با آن خریده باشند،زیرا عدالت گشایش می آورد،و آن كس كه عدالت بر او گران آید،تحمل ظلم و ستم بر او گران تر خواهد بود! (نهج البلاغه، خطبه ۱۵)
۴) روزی امام علی (ع) گردنبندی را بر گردن دختر خود مشاهده كردند. ایشان از دختر خود پرسیدند كه این گردنبند از كجاست. وی پاسخ داد كه از خزانه به عاریت گرفته است. حضرت خزانه دار را احضار كردند واز وی علت جریان را جویا شدند. خزانه دارگفت كه این گردنبند به صورت امانت است و پس از ثبت آن در اختیار قرار داده شده است. حضرت او را مرخص نمود و فرمود كه اگر غیر از این می بود، مجازات سرقت را در مورد دختر خویش اجرا می نمود.
از دیدگاه اسلام حاكمان علاوه بر زندگی اجتماعی، باید در زندگی شخصی خود نیز عادل باشند. آنها می بایست وظایف شخصی خود را همچون مسئولیتهای سیاسی اجتماعی مانند احترام به حقوق شهروندان به انجام رسانند. رعایت عدل و اعتدال در امور شخصی و اجرایی توأماً لازم است.
«عاصم»گفت:ای امیر مؤمنان!اما تو خود با این لباس خشن و آن غذای ناگوار به سر میبری(در حالی كه پیشوا و امام ما هستی؟و بر ما لازم است به تو اقتدا كنیم)
فرمود:وای بر تو!من مثل تو نیستم(وظیفه من غیر از شما است)خداوند بر پیشوایان حق واجب شمرده كه بر خود سخت گیرند و همچون طبقه ضعیف مردم باشند،تا نداری فقیراو را هیجان نیاورد كه سر از فرمان خداوند برتابد. (نهج البلاغه، خطبه ۲۰۹ )
علاوه بر رعایت عدالت توسط خود، حاكمان می بایست عدالت اجتماعی را تحقق بخشیده و از تعدی كارگزاران خود یا شهروندان به عدالت جلوگیری نمایند. امام علی علیه السلام درنامه ای به«عثمان بن حنیف انصاری» فرمانداربصره،پس از آن كه به حضرت گزارش داده شد،كه یكی از ثروتمندان بصره وی را به میهمانی دعوت كرده و او پذیرفته است می فرمایند:
اما بعد!ای پسر حنیف!به من گزارش داده شده كه مردی كه از متمكنان اهل«بصره»تو را به خوان میهمانیش دعوت كرده،و تو به سرعت به سوی آن شتافته ای،در حالی كه طعامه ای رنگارنگ،و ظرفه ای بزرگ غذایكی بعد از دیگری پیش تو قرار داده می شد.من گمان نمی كردم تو دعوت جمعیتی را قبول كنی كه نیازمندانشان ممنوع،و ثروتمندانشان دعوت شوند.به آنچه می خوری بنگر(آیا حلال است یا حرام؟). آنگاه آنچه حلال بودنش برای تو مشتبه بود از دهان بینداز و آنچه را یقین به پاكیزگی و حلیتش داری تناول كن!
آگاه باش!هرمؤمنی امام و پیشوایی دارد كه باید به او اقتدا كند. آیا به همین قناعت كنم كه گفته شود:من امیر مؤمنانم؟اما با آنان در سختی های روزگار شركت نكنم؟!و پیشوا و مقتدایشان در تلخی های زندگی نباشم؟من آفریده نشدم كه خوردن خوراكی های پاكیزه مرا به خود مشغول دارد،همچون حیوان پرواری كه تمام همش،علف است،و یا همچون حیوان رهاشده ای كه شغلش چریدن و خوردن و پركردن شكم می باشد.و از سرنوشتی كه در انتظار او است بی خبر است آیا بیهوده یا مهمل و عبث آفریده شده ام؟ (نهج البلاغه، نامه ۴۵)
یكی از جنبه های نظام سیاسی مقبول از دیدگاه اسلام این است كه شهروندان باید بتوانند نسبت به نقض قوانین اسلام یا حقوق انسانها اعتراض نمایند. امام علی (ع ) در نامه به مالك اشتر كه به عنوان حاكم مصر تعیین شده بود، چنین مرقوم داشتند:
برای مراجعان خود وقتی مقرر كن كه به نیاز آنها شخصاً رسیدگی كنی! مجلس عمومی و همگانی برای آنها تشكیل ده و درهای آنرا به روی هیچكس نبندو بخاطر خداوندی كه تو را آفریده تواضع كن و لشكریان و محافظان و پاسبانان را از این مجلس دور ساز! تا هر كس با صراحت و بدون ترس و لكنت سخنان خود را با تو بگوید،زیرا من بارها از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این سخن را شنیدم«ملتی كه حق ضعیفان را از زورمندان با صراحت نگیرد،هرگز پاك و پاكیزه نمی شود و روی سعادت نمی بیند»سپس خشونت و تندی آنها رادر سخن تحمل كن،در مورد آنها هیچگونه محدودیت و استكبار روا مدار كه خداوند بواسطه این كار،رحمت واسعش را بر تو گسترش خواهد دادو موجب ثواب اطاعت او برای تو خواهد شد. (نهج البلاغه، نامه ۵۳)مسلمانان نباید نسبت به كارهای بد ورفتار ظالمانه دیگران بی تفاوت باشند و به طور خاص، باید نسبت به جرمهایی كه توسط حكومتها انجام می شود، حساس باشند، زیرا بدترین مجرمها، حاكمان مجرم هستند كه بر حق جامعه و امت اسلامی تعدی می نمایند. امام علی می فرمایند:
كسی كه امانت را خوار شمارد و دست به خیانت آلاید و خویشتن و دینش را از آن منزه نسازد درهای ذلت و رسوایی را در دنیا به روی خود گشوده و در قیامت خوارتر و رسواتر خواهد بود و بزرگترین خیانت،خیانت به ملت است و رسواترین تقلب،تقلب به پیشوایان مسلمین و اسلام . .. (نهج البلاغه، نامه ۲۶ )
هرگاه حاكمان، اخلاق یا قوانین اسلامی را نادیده بگیرند، باید به ایشان تذكر داده شود و در صورت اصرار بر عملكرد خود، مسلمانان باید اعتراض و در صورت لزوم قیام نمایند تا جلو نهادینه شدن بی عدالتی گرفته شود. قرآن می فرماید:
شما بهترین امتی هستید كه برای [نفع] بشریت آمده است؛ شما امر به معروف ونهی از منكر نموده وبه خدا ایمان دارید.(سوره آل عمران، آیه ۱۱۰) خداوند بیان آشكار بدیها را دوست ندارد، مگر از سوی كسی كه مورد ظلم و ستم قرار گرفته است و خداوند شنوا ودانا است. (سوره نساء ، آیه ۱۴۸)
پیامبر اكرم در این مورد چنین می فرماید:«بهترین جهاد،كلامی است كه در مطالبه عدل در مقابل حكمران ستمگری به زبان آورده می شود».
ایشان همچنین می فرماید:«همانا شما امر به معروف ونهی از منكر كنید؛ در غیر این صورت، افراد فاسق وبدكار بر شما مسلط شده و آنگاه حتی دعای افراد نیكوكار در میان شما مستجاب نخواهد شد».
امامان اهل بیت همواره در مقابل ستم حاكمان ظالم ایستادگی نمودند. شاهد روشن ومحكم آمادگی ایشان برای فداكاری و تحمل هر گونه مشكل در این مورد، این واقعیت است كه جز امام دوازدهم كه در غیبت به سر می برد، همه امامان به شهادت رسیدند و هیچ یك با مرگ عادی از دنیا نرفتند. بسیاری از پیروان ایشان نیز كشته شده یا مورد حبس و آزار قرار گرفتند.
تاریخ شیعه مملو از مبارزات و جنبشهای انقلابی است كه خواهان پیاده نمودن عدالت وقوانین اسلامی بوده اند. تكان دهنده ترین و درس آموزترین حادثه در طول تاریخ شیعه، حماسه كربلا است. در تبیین علت امتناع از بیعت با یزید (خلیفه غاصب اموی) و قیام خود، امام حسین فرمودند:
من مرگ را جز سعادت و زندگی در كنار ظالمان را جز تیره روزی نمی دانم .
طبری در كتاب تاریخ الامم والملوك از امام حسین نقل می نماید:ای مردم هر كس حاكم جائری را ببیند كه محرمات الهی را تجویز نموده، پیمانهای الهی را نقض كرده، برخلاف سنت پیامبر عمل نموده و با دشمنی وگناه كاری با مردم رفتار می نماید و با او با قول یا فعل اعتراض ننماید، او را در جایگاه همان حاكم جائر قرار خواهد داد.
حادثه غمبار كربلا و پیامدهای آن به خوبی روشن ساخت كه جامعه اسلامی دچار انحراف جدی از مسیری شده بود كه پیامبراكرم (ص) بنا نهاده بودند. تنها امیدی كه برای نجات اسلام و سنت پیامبر و بیداری مردم وجود داشت، این بود كه جامعه با ضربه ناشی از حادثه ای غمبار و در عین حال اندیشه خیز تكان خورده و به خود آید. این حادثه چیزی جز فداكاری بزرگ نوه پیامبر نبود. او با دهها تن از یاران و خویشان به شهادت رسید و فرزندش امام سجاد همراه با خواهرش زینب و سایر خانمها و كودكان به اسارت گرفته شدند. در راه كربلا امام حسین پیامبر را در خواب دیدند كه فرمود: «خداوند می خواهد تو را كشته و ایشان را اسیر ببیند».
بسیاری از اشخاص پس از این فاجعه و مصیبت بزرگ به خود آمدند. قیامها وجنبش های متعددی صورت گرفت كه نهایتاً به سقوط بنی امیه منجر گشت. خلفای عباسی با شعار انتقام خواهی ازبنی امیه و طلب رضا و خشنودی آل محمد كه مورد ستم و تعدی بنی امیه بودند، روی كار آمدند. البته، بنی عباس نیز از مسیر عدالت دور شدند و بسیاری از امامان اهل بیت (ع) و شیعیان بی گناه را به شهادت رساندند. شیعیان نیز با تبعیت از امامان خویش، از آغاز امید چندانی به خلفای بنی عباس نداشتند و به تلاشهای عدالتخواهانه خود همواره ادامه دادند.
در این میان آنچه از همه مهمتر است این است كه امام حسین ثابت نمود شهادت آرمانی مقدس و وسیله ای كارآمد برای حمایت از اصول وارزشهای اسلامی و مقابله با ظلم، بی عدالتی و بدعتها می باشد. به همین دلیل است كه پیامبر فرمودند:
حسین از من و من از حسین هستم. روشن است كه امام حسین از پیامبر بود زیرا وی نه تنها نوه پیامبر بلكه پیرو صادق و مخلص پیامبر بود. اما این مطلب حائز اهمیت است كه چرا پیامبر می فرماید: «من از حسین هستم». به نظر می رسد منظور پیامبر این است كه بقای اسلام وپیام ورسالت وی نیازمند قیام وشهادت شجاعانه حسین است. اگر حسین ومجاهدت شجاعانه او نبود، اسلام حقیقی وناب محمدی تداوم نمی یافت.
در روز عاشورا امام حسین خود چنین گفت: اگر دین محمد جز با كشته شدن من پا بر جا نمی ماند پس ای شمشیرها مرا دریابید. آموزه منجی كه در اسلام با نام مهدی شناخته می شود فصل مهمی از كتاب قطور عدالت در اسلام است.
به طور مثال، پیامبر فرمودند:خداوند برای ما اهل بیت [یعنی پیامبر و خاندانش] زندگی آخرت را بر زندگی دنیا برگزیده است و اهل بیت من رنج و بلای زیادی خواهند دید. سپس آنها از خانه وكاشانه خویش رانده می شوند. سپس مردمی از شرق كه پرچمهای سیاه را حمل می كنند، خواهند آمد وحق را مطالبه خواهند نمود.
خواست ایشان اجابت نمی شود و لذا جنگ در گرفته و پیروزی ایشان ظاهر می شود. در این زمان به ایشان پیشنهاد داده می شود كه خواسته نخستین ایشان اجابت خواهد شد، ولی ایشان نمی پذیرند و سرانجام حكومت را به مردی از خاندان من تسلیم می نمایند تا زمین را از عدالت مملو سازد همان طور كه از فساد پر خواهد شد. پس هر كس آن زمان را درك كند باید به ایشان پیوسته ولو اینكه لازم باشد بر روی برف و یخ سینه خیز حركت كند، زیرا خلیفهٔ الله، مهدی، در میان ایشان است.

پی نوشت:
* برگرفته از كتاب Shia(Islam: Origins, Faith& Practcies (London, ۲۰۰۳) نوشته حجهٔ الاسلام دكترمحمد علی شمالی كه از انگلیسی به فارسی برگردانده شده است.
در دیدگاه اسلام، هر كسی از خدا نافرمانی نمایدبه خود ظلم كرده است. قرآن می فرماید:«هر كس از حدود الهی تجاوز نماید، به خود ظلم نموده است». (سوره طلاق آیه ۱)
حدیث آمده است: «خداوندبر هیچ چیزی همچون ستم بر زنان وخردسالان به خشم نمی آید».
مسلمان باید حتی با دشمنان خود با عدل وانصاف رفتار نماید. قرآن می فرماید: «ای كسانی كه ایمان آورده اید! همواره برای خدا قیام كنید، و از روی عدالت،گواهی دهید! دشمنی با جمعیتی، شما را به گناه و ترك عدالت نكشاند! عدالت كنید، كه به پرهیزگاری نزدیكتر است! و از (معصیت) خدا بپرهیزید، كه از آنچه انجام می دهید، با خبر است!» (سوره مائده ، آیه ۸)
این نامه «پس از قرآن واحادیث نبوی در یكی از قدیمی ترین متون موجود درباره الگوی حاكم اسلامی در نظر وعمل می باشد. به طور مثال، ر. ك به منابع ذیل:
Nasr , Expectations of New Millennium, p. ۷۳; Chittick , A Shia Anthology, ۱۹۸۱, p ite. ۶۶
اصول كافی .
اصول كافی
حسن بن شعبه بحرانی،محتف العقول، ص ۲.
طبری، تاریخ الامم والملوك، ج ،۳ ص ۳۰۷.
ترمزی، سننی، كتاب المناقب، ح ۳۷۰۸ ؛ ابن ماجه ، سننی،المقدمه، ح ۱۴۱ و احمد ، مسند، مسند الشامیین، ح ۱۶۹۰۳ .
ابن ماجه، سننی، كتاب الفتن، ح ۴۰۷۲ .
محمدعلی شمالی

منبع : روزنامه ایران