موسیقی استان هرمزگان

می توان حدس زد که تاریخ شکل گیری موسیقی فعلی این منطقه به دوران برده فروشی و تجارت انسان در این منطقه مربوط است. زمانی که کشتی های تجاری ، کالایشان برده های سیاه بود و به قصد فروش و تجارت انسان از خلیج فارس و دریای عمان می گذشتند. کشتی ها گاه به قصد فروش برده ها و گاه درتلاطم شدید دریا و عدم امکان برای ادامه مسیر ، مجبور به «پهلوگیری» در یکی از بنادر جنوبی ایران می شدند. بردگان سیاه و غمدیده و اسیر یا فروخته می شدند و یا فرصت را غنیمت شمرده ، فرارمی کردند.
سیاهان برای کاستن از غمها و رنجهایشان شبها گرد هم جمع می شدند و به سنت دیار خود می نواختند و می خواندند. کمتر شبی بود که نوای حنجره سوزناک سیاهی که در دل شبی سیاهتر از خود و با کلام و نوایی تیره تر از روزگار خود ، فضای غمزده بنادر جنوب را پرنسازد.
به مرور زمان ، این موسیقی از محیط جدید الهام گرفت ؛ و رنگ و بوی بومی به خود گرفته و موسیقی بومی هرمزگان و در مجموع ، موسیقی نوار ساحلی جنوب متولد شد. کم کم سیاهان افزوده شدند ؛ چنانکه در بندرعباس قدیم ، محله ای به نام محله سیاهان به وجود آمد که این محله امروزه در محله ای دیگر به نامه محله «شمیل» های بندرعباس ادغام شده است.
سازهای اولیه این سیاهان را سازهای لیوا می گفتند که شامل دهل های بزرگ و نوعی ساز بادی بوده است. از این سازها ظاهراٌ درمراسم شادی استفاده می کردند و همچنین برای رقصهای ویژه ای از قبیل خنجرسازی و رقص لیوا.
به مروز زمان به این موسیقی اشکال دیگری اضافه شد و همچنین سازهای دیگری متداول شدند از قبیل کلم (قلم نی ) ، دهل و کسر و سپس پیپه.
به همانگونه که در نقاط مختلف این استان ، شاهد گویشهای نسبتا متفاوت هستیم ، به همان اندازه شاهد تفاوتهای خرد و کلان در موسیقی نقاط مختلف هرمزگان خواهیم بود. مثلا قلم جفتی در بندر لنگه دارای شش سوراخ ودر میناب دارای هفت سوراخ است که می تواند تفاوتهای صدا و لحن (وتغییرات دیگری ) در نغمه ها را باعث شود.
تفاوت میان نواختن سورنا در میناب و بندرعباس چنین است. خرگویی ها به نوای خود ، لنگه ایها به حالت خاص خود و بندرعباسی ها و مینابی ها نیز هرکدام به شکل مرسوم خویش می نوازند و می خوانند. حتی ارزی ها و لاری ها مقیم استان هرمزگان نیز هرکدام برای خود شیوه ای مخصوص در اجرای موسیقی دارند.
● زار
مراسم آیینی است و توسط آن بیماران مبتلا به امراض روانی معالجه می شوند و در واقع نوعی موسیقی درمانی (روان درمانی ) است. موسیقی زار چه از نظر نوع و چه از نظر سازها و چه به لحاظ نغمه ها و آوازها با دیگر اشکال موسیقی دربنادر جنوب کاملا متفاوت است.
نوازندگان زار افراد خاصی هستند که فقط در نواختن و خواندن این موسیقی مهارت دارند. حضور فرهنگ و موسیقی افریقا در کل موسیقی استان هرمزگان و به ویژه آداب و رسوم و موسیقی زار بسیار مشهود است همچنین در موسیقی زار و به خصوص در مولودخوانی (به ویژه در میان اهل سنت) شاهد رنگ و بویی از موسیقی عرب هستیم. در مراسم زار ، گاه آهنگهایی به سبک مولیواری ، هندی ، افریقایی و ...... شنیده
می شود.
● سازهای استان هرمزگان
۱) ساز (سورنا)
حضور این ساز در منطقه میناب بیشتر است . طول سورنای هرمزگان (میناب ) نسبت به نمونه های مشابه آن در نقاط دیگر ایران بیشتر است. از سورنا و دهل در مراسم شادی و نیز عزا استفاده می شود. در مراسم عزا به هیچوجه از قلم جفتی استفاده نمی شود. در تعزیه ها نیز گاه از سورنا و دهل استفاده می شود. استفاده از ساز در مراسم عزا تنها با سورنا ودهل بوده ، از سازهای دیگر مانند قلم جفتی ، جوره ، تمپک و... به هیچوجه استفاده نمی شود.
۲) جفتی
نوع ابتدایی قلم جفتی کلم نامیده می شده است و به صورت یک عدد نی به کار می رفته است و ظاهراٌ این ساز در این منطقه به مرور به شکل مضاعف د رآمده است که برروی هر نی ، قمیشی سوار می شود.

از نوازندگان قدیمی کلم می توان از شخصی به نام قلی کنارک (غلام کنارک) نام برد که مضاعف کلم و تبدیل آن به قلم جفتی را منسوب به او می دانند.
از دیگر نوازندگان قدیمی نی جفتی در بندرعباس می توان از : نکیب عبدالله ، کهورک ، علی کنارک ، مینا و ..... نام برد.
۳) گپ دهل (مارساز)
گپ دهل ساز کوبه ای اصلی همراهی کننده سورنا است که جریان اصلی ریتم را در دست دارد. هر دو طرف آن پوست کشیده شده است که یک طرف را با چوب وطرف دیگررا با دست می نوازند. از نوازندگان قدیم دهل می توان از : عباس انبر ، علی انبر ، غلام انبر، فرهاد سیاه و...... نام برد.
۴) جوره
جوره نوعی دهل است که از مار ساز کوچکتر است و همراه با مارساز همراهی کننده ساز (سورنا) است. از جوره فقط در مراسم شادی استفاده می شود و در مراسم عزا سورنا را همراهی نمی کند.
۵) تمپک (تمبک)
این ساز در همراهی سورنا ، مکمل جوره است و شک و ساختمان آن همان تمبک سنتی است که کمی خشن تر ساخته می شود. بنابراین مجموعه ساز (سورنا) ، گپ دهل (مارساز) ، جوره و تمبک گروهی را تشکیل می دهند که در عروسیها معمولا همیشه با هم می نوازند.
۶) دهل
این دهل از گپ دهل (مارساز) کوچکتر است. ارتفاع آن کمتر ، اما کمی قطورتر است. دو طرف آن پوست کشیده شده است و هر دو طرف با دست نواخته می شود. استفاده از این دهل معمولا همراه با «کسر» و «پیپه» است که این گروه از سازهای ضربی معمولا همراهی کننده قلم جفتی نیز هستند. جریان اصلی ریتم در این همنوازی ، به دست دهل است و نیز ساز آغاز کننده پس از قلم جفتی است.
۷) کسر
کسر که در روایات عامیانه به معنی ساز کوتاه کوچک یا کسر شده از دهل نیز هست ، شبیه دهل است با دو طرف پوست که معمولا از یک طرف و توسط هر دو دست نواخته می شود کار کسر ایجاد واریاسیونهای ریتمیک و شکستن ریتم های دهل و پیپه است. ورود سازها در یک گروه چنین است. اول قلم جفتی ریتم و سرعت آهنگ را مشخص می کند ، سپس دهل وارد شده ، پس از دهل پیپه و سپس کسر وارد می شود.
۸) پیپه
این ساز نیز شبیه دهل است با دو طرف پوست که معمولا در یک طرف آن با چوب می نوازند. پیپه ضربانهای ریتم را هدایت می کند. ظاهرا نظر بر این است که پیپه بعدها به جمع دهل و کسر پیوست است. این سه سازکوبه ای (دهل ، کسر و پیپه ) در عمل مکمل یکدیگرند. ریتم اصلی رادهل هدایت می کند. پیپه ضربانهای اصلی ریتم را هدایت می کند و کسر با ایجاد واریاسیونهای مختلف ریتمیک و خرد کردن ریتم اصلی ، به تزیین فضای ریتمیک می پردازد و حاصل این ترکیب نوعی «پلی ریتمی » است. همنشینی چند ریتم با آکسانها یا تاکیدهای مختلف را پلی ریتمی می نامند. پیچیدگی پلی ریتمی [Ployrythme] به درجه مغایرت یا عدم مغایرت این ریتم ها وابسته است.
۹) سما
سما همان دف یا دایره است. مورد استفاده سما مراسم زار و نیز مولودخوانی است.در این مراسم از یک تا پنج و گاهی بیشتر از این ساز استفاده می شود. در جزیره قشم از این ساز برای همراهی عود (گبوس) نیز استفاده می شود. از سازهای دیگر این منطقه می توان از گبوس (عود) ساز زار ودهل یابی (زار) نام برد که در مقایسه با سازهای دیگر، استفاده کمتری دارند و در همه منطقه نیز رایج نیستند. به عنوان مثال ، عود بیشتر در جزیره قشم متداول است و در مناطق دیگر کمتر دیده می شود.

منبع : سایت دوستان