ندانم چه چیزی رخم زرد کرد!

‌بیماری زمانی است که جایی در مسیر پیچیده و هماهنگ اتفاقات بدن، چیزی از تعادل خارج می‌شود. ساز ناکوکی باعث می‌شود هارمونی طبیعی سلامت بدن به هم بریزد و آن وقت است که بیماری به‌وجود می‌آید
از بین رفتن تعادل در چرخه‌های طبیعی بدن خود را به صورت علائم بیماری نشان می‌دهد و زردی یکی از همین علائم است. در واقع می‌شود گفت که زردی به تنهایی یک بیماری نیست، بلکه نشانه‌ای از یک بیماری است. اگرچه خود می‌تواند عوارضی را هم به دنبال داشته باشد. بیماری‌های مختلفی می‌توانند باعث این اتفاق شوند و زردی زمانی اتفاق می‌افتد که پوست سراسر بدن، سفیدی چشم و حتی ترشحات بدن رنگ زرد به خود بگیرند.
● این رنگ زرد از چیست؟
برای مشخص شدن منشأ رنگ زرد باید یکی از چرخه‌های طبیعی بدن را توضیح داد. رنگ زرد در بیماری زردی ناشی از رسوب ماده‌ای به نام بیلی روبین در بافت چربی پوست و در لایه‌های سلولی مخاط‌ها و سفیدی چشم است. بیلی روبین یک ماده دفعی است که باید از چرخه خون خارج شود، اما این ماده دفعی چطور به‌وجود می‌آید؟
گلبول‌های قرمز خون چیزی حدود ۱۲۰ روز عمر می‌کنند. بعد از پایان عمر این سلول‌ها، آنها می‌شکنند و مواد درونشان را آزاد می‌کنند. یکی از این ماده‌ها هموگلوبین است. هموگلوبین خود تجزیه می‌شود و در اثر بعضی آنزیم‌ها به ماده‌ای به نام بیلی وردین تبدیل می‌شود. یکسری واکنش آنزیمی این بیلی وردین سبزرنگ را تبدیل به ماده‌ای نهایی به نام بیلی روبین می‌کند که زردرنگ است. تمام این واکنش‌ها در خون انجام می‌شود و بیلی‌روبینی که در خون وجود دارد، بیلی روبین غیرمستقیم یا آزاد نام دارد.
از این مرحله به بعد واکنش باید در کبد انجام شود، جایی که بیلی روبین آزاد با یک ماده خاص پیوند داده می‌شود تا به عنوان بیلی روبین مستقیم یا کنژوگه از طریق کبد از بدن خارج شود. کبد بیلی روبین را در کنار بعضی مواد دیگر در ساخت یک ماده آشنا به‌کار می‌برد که علاوه بر دفع بیلی‌روبین در سیستم گوارش هم کاربرد دارد. این ماده آشنا همان صفراست که وظیفه هضم چربی و جذب بعضی ویتامین‌ها مثل ویتامین K را به عهده دارد. صفرا از مجاری صفراوی وارد روده می‌شود و بیلی‌روبین را هم دفع می‌کند. رنگ زرد بیلی‌روبین همان چیزی است که رنگ مدفوع را تشکیل می‌دهد.
● چرا همه چیز زرد می‌شود؟
همان‌طور که گفته شد، علت اصلی زرد شدن بدن، بیلی‌روبین است. افزایش غیرطبیعی این ماده در بدن به علت‌های مختلف و رسوب آن باعث تغییر رنگ بدن می‌شود. مقدار طبیعی این ماده در خون ۵/۰ میلی‌گرم در هر دسی‌لیتر خون است و این ماده زمانی شروع به ایجاد زردی می‌کند که مقدار آن در خون به بیش از ۳ برابر حد طبیعی خود برسد.
اگر مقدار بیلی‌روبین به حد بسیار بالاتری برسد، ممکن است حتی رنگ پوست و مخاطات از زردی به قهوه‌ای تغییر کند.
مسائل مختلفی باعث بالا رفتن مقدار بیلی‌روبین در خون می‌شوند اما به‌طور کلی می‌توان آنها را به ۳ دسته مختلف تقسیم کرد.
۱) زردی‌هایی که در اثر تولید بیش از اندازه بیلی‌روبین به‌وجود می‌آیند، مثل بیماری آنمی همولیتیک که نوعی کم‌خونی است که در آن گلبول‌های قرمز به سرعت تخریب می‌شوند. فاوسیم یا بیماری حساسیت به باقلا یا وجود یک خونمردگی وسیع در بدن.
۲) زردی‌هایی که ناشی از یک نقص یا بیماری در کبد است که در اثر آنها کبد نمی‌تواند وظیفه خارج کردن بیلی روبین را از خون انجام دهد.
۳) بیلی روبین به اندازه طبیعی تولید می‌شود، کبد هم وظیفه خارج کردن آنها از خون را به خوبی انجام می‌دهد اما نقصی در مسیر تخلیه صفرا وجود دارد که باعث می‌شود بیلی روبین نتواند از کبد خارج شود و به خون برگشت پیدا می‌کند.
بیماری‌های مختلفی از طریق این سه مکانیسم کلی باعث افزایش مقدار بیلی روبین در خون می‌شوند، سیروز یا نارسایی کبدی هپاتیت مزمن یا حاد ویروسی، سرطان پانکراس، انواع تخریب‌های سلول‌های خونی، مالاریا، انسداد مجاری
صفراوی ناشی از تومورها، گیر کردن سنگ‌های صفراوی در کانال، تنگ شدن مجاری صفراوی به‌خاطر چسبندگی ناشی از جراحی‌ها و عفونت این کانال‌ها، نرسیدن خون کافی به کبد به‌خاطر مشکلات عروقی و بیماری‌های مادرزادی که بیلی روبین را درگیر می‌کنند از این سری بیماری‌ها هستند.
مصرف بعضی داروها هم می‌توانند باعث زردی شوند. بعضی از داروها التهاب کبدی ایجاد می‌کنند و بعضی هم با ایجاد التهاب پانکراس باعث جلوگیری از خروج بیلی روبین از بدن می‌شوند. استروژن‌ها یکی از انواع این داروها هستند.
● به غیر از زرد شدن چه اتفاقاتی می‌افتد
علائم اصلی زردی، مربوط به بیماری زمینه‌ای است که باعث بالا رفتن بیلی روبین شده است. مثلا در کلانژیت یا التهاب مجاری صفراوی که باعث بسته شدن آن هم می شود. تب و علائم عفونت همراه با درد در ناحیه بالای شکم علامتی است که می‌توان به همراه زردی دید. یا در زمان تومور پانکراس، علائم مربوط به سرطان دیده می‌شوند اما به غیر از اینها خود زردی هم یکسری علائم همراه دارد که تا حدودی با بیلی روبین مرتبطند.
در کنار زرد شدن پوست، رنگ ادرار هم تیره می‌شود. ادرار قهوه‌ای تیره نشان دهنده مقدار بالای بیلی روبینی است که از کبد دفع نشده است و به ناچار از طریق کلیه در ادرار ترشح شده است. در عوض، مدفوع که به‌طور طبیعی رنگ خود را از بیلی روبین دارد تغییر رنگ می‌دهد و خاکستری یا حتی سفید می‌شود.
خارش شدید پوست از دیگر عوارض زردی است، خارش ممکن است باعث زخم شدن و عفونت پوست هم بشود و در تمام ساعات شبانه روز وجود دارد. درد و تورم شکمی از دیگر علائم زردی است.
حالت تهوع و استفراغ هم معمولا به همراه بالارفتن بیلی روبین وجود دارد.
در مواردی که ترشح صفرا مشکل دارد یا حتی زمانی که بیلی روبین به اندازه کافی در کبد برای تولید صفرا مصرف نمی‌شود در سیستم هضم و جذب غذا، صفرا ترشح نمی‌شود. در این شرایط علائم سوءجذب چربی هم همراه با زردی وجود خواهد داشت و همچنین علائم ناشی از عدم جذب ویتامین‌های مختلف، مثل ویتامین K که در جریان زردی جذب نمی‌شود و مشکلات انعقاد خونی را به دنبال دارد.
زردی، مشکلات خواب را هم همراه دارد. مشکلات روحی ناشی از بالا رفتن بیلی روبین،‌تغییرات ظاهری و تغییر رنگ هم ممکن است به این بی‌خوابی و مشکلات روحی اضافه شود و ممکن است حتی منجر به خودکشی هم بشود.
اکثر زردی‌ها ناشی از مشکلات کبدی هستند، به همین دلیل می‌توان علائم بیماری کبدی مثل هپاتیت یا سیروز کبدی را هم به‌طور شایع همراه با زردی دید، علائمی مثل گیجی،‌ خستگی عمومی،‌ ورم، تحلیل عضلات، آسیت،‌ مشکلات مغزی،‌ کوما و خونریزی همراه با زردی هم دیده می‌شوند.
● چگونه این بیماری را می‌توان تشخیص داد
اولین مساله برای تشخیص بیماری زمینه‌ای که منجر به زردی شده است گرفتن یک شرح حال کامل و دقیق توسط پزشک است. گرفتن سابقه زردی، زمان به وجود آمدن آن و نوع زندگی بیمار تا حد بسیاری می‌تواند به مشخص شدن علت زردی کمک کند. مثلاً سابقه مصرف الکل می‌تواند نشان‌دهنده یک کبد الکلی و نارسایی ناشی از آن باشد. درد شکمی همراه با زردی نشان‌دهنده انسداد مجاری صفراوی و معمولاً ناشی از سنگ کیسه صفرا است. سابقه یک هپاتیت ویروسی، سابقه مصرف داروهای خاص و یا ذکر یک نارسایی مادرزادی در تولید بیلی‌روبین توسط بیمار می‌تواند به پزشک کمک کند علت زردی را تشخیص دهد.
بعد از گرفتن شرح حال دقیق معمولاً معاینه انجام می‌شود. به غیر از تعیین سطح زردی، در معاینه هم تا حدودی می‌توان بعضی نشانه‌های بیماری زمینه‌ای را متوجه شد، لمس توده شکمی می‌تواند علامت سرطان باشد، بزرگ شدن کبد، مساله‌ای است که در زمان هپاتیت‌های ویروسی و سیروز اتفاق می‌افتد و در حین معاینه به راحتی قابل تشخیص است.آزمایش‌ها و اقدامات پاراکلینیکی مختلفی در کنار معاینه و ویزیت توسط پزشک باید انجام شود.
ساده‌ترین آزمایش، اندازه‌گیری بیلی‌روبین خون است که میزان بیلی‌روبین مستقیم و غیرمستقیم و نسبت آنها کاملاً علت زردی را مشخص می‌کند. مثلاً بالا بودن بیلی‌روبین غیرمستقیم در خون نشان‌دهنده یک مشکل در قبل از کبد است و ربطی به مشکلات کبدی ندارد و یا بالا بودن بیلی‌روبین مستقیم به تنهایی نشان‌دهنده یک انسداد کبدی یا صفراوی است که در تخلیه بیلی‌روبین اختلال ایجاد کرده است.
اندازه‌گیری فاکتورهای کبدی مثل AST و ALT که در یک برگه آزمایش معمولی هم دیده می‌شود می‌تواند عملکرد کبدی را نشان دهد، بقیه فاکتورهای یک آزمایش خون هم در تشخیص علت زمینه‌ای بیماری موثرند.
برای بررسی ساختار کبد و ارگان‌های اطرافش پزشک معمولاً درخواست سونوگرافی و سی‌تی‌اسکن و ام‌آرآی می‌کند. سونوگرافی یک آزمایش بی‌خطر و آسان است که می‌تواند انسداد مجاری صفراوی، وجود کودها و یا وجود سنگ‌های صفراوی را نشان دهد. سی‌تی‌اسکن و ام‌آرآی هم با جزئیات بیشتر این ساختارها را نشان می‌دهند و در صورت وجود تومور یا متاستاز یک سرطان در جایی دیگر آن را مشخص می‌کنند.
قدم بعدی برای تشخیص بیماری انجام آندوسکوپی است. آندوسکوپی از طریق مجاری صفراوی و ورود به کیسه صفرا می‌تواند هم جنبه تشخیص و هم درمانی داشته باشد و باعث باز شدن انسداد آن هم شود.
آندوسکوپی در مواقعی که علت زردی انسداد به علت سنگ کیسه صفرا باشد بسیار موثر است.در صورت شک به بیماری مزمن یا حاد کبدی و یا نارسایی کبد. پزشک ممکن است درخواست انجام بیوپسی کبد کند. این کار در بیمارستان یا یک کلینیک مجهز انجام می‌شود و در شرایط استریل توسط یک سوزن مخصوص از طریق پوست از بافت کبد نمونه برداشته می‌شود و در آزمایشگاه علت نارسایی تعیین می‌شود.
ممکن است تمام اقدامات فوق به‌طور همزمان برای یک بیمار و برای تعیین علت زردی لازم شود و یا در همان قدم اول و در آزمایش خونی و معاینه پزشک، زمینه به وجود آمدن زردی تشخیص داده شود.
● چگونه می‌شود از شر این زردی خلاص شد؟
اگرچه بعضی بیماری‌های ژنتیکی بی‌خطر مثل ژیلبرت هم می‌توانند موجب زردی شوند اما اغلب زردی‌ها مشخصه یک بیماری حاد هستند که باید حتماً درمان شوند، به همین دلیل برای درمان زردی حتماً باید به پزشک مراجعه کرد و بعد از تشخیص علت زردی درمان براساس زمینه به وجود آمدن آن باید انجام شود. مثلاً زردی ناشی از آنمی همولیتیک، با درمان بیماری کم‌خونی انجام می‌شود و یا زردی ناشی از انسداد صفراوی به‌خاطر سنگ کیسه صفرا، با انجام آندوسکوپی درمانی باید برطرف شود. همان‌طور که در ابتدای این مطلب گفته شد، زردی خود یک بیماری نیست بلکه نشانه‌ای از یک بیماری است و باید بیماری اصلی را درمان کرد.
در بعضی از موارد هم مثل وجود سیروز کبدی یا هپاتیت باید به بیمار اطلاع داده شود که زردی وی ممکن است موقتاً درمان شود و بعد از مدتی دوباره بازگردد.اما به‌طور کلی بعد از درمان بیماری به وجود آورنده زردی، بسته به میزان زردی، بیلی‌روبین اضافه در خون بعد از ۳ تا ۱۰ روز از بدن تصفیه می‌شود و زردی به تدریج برطرف می‌گردد.مثلاً در مورد بیماری مالاریا و یا زردی ناشی از تخریب سلول‌های خونی، با درمان بیماری مالاریا، زردی بعد از چند روز از بین می‌رود.

دکترسید احسان بیکایی

منبع : روزنامه تهران امروز